ΦΟΙΒΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ*
Η πρώτη φορά που έριξε τανκς την πύλη του Πολυτεχνείου δεν ήταν το 1973, αλλά στις 5 Δεκέμβρη του 1944, όταν εγγλέζικα άρματα μάχης εισέβαλαν από την πόρτα της Πατησίων για να κτυπήσουν τους ΕΛΑΣίτες φοιτητές του λόχου «Λόρδος Μπάιρον». Συγκλονιστικές μάχες ακολούθησαν στα Εξάρχεια, που ήταν σύνορο μεταξύ του λαϊκού στρατού και της αντίδρασης (Άγγλοι και συνεργάτες των Γερμανών).
Το ΕΑΜ εξέφραζε τον αγώνα για ένα καινούργιο κόσμο
Οι Άγγλοι συμμάχησαν με τον «παλιό κόσμο»
Δεκέμβρης 2017: Στη γειτονιά μου παρατηρώ τα φύλλα των δέντρων που το φθινόπωρο και το χειμώνα αλλάζουν χρώμα ή πέφτουν στη γη μ’ ένα φύσημα του ανέμου. Αν και προέρχονται από το ίδιο δέντρο, όλα τα φύλλα δεν είναι παρόμοια. Άλλα είναι πιο σκούρα, άλλα πιο κίτρινα, άλλα με στίγματα, άλλα ξεραμένα. Οι εμπειρίες τους στο ίδιο δέντρο δεν ήταν ταυτόσημες.
Το ίδιο συμβαίνει με τους ανθρώπους και τους λαούς που διαμορφώνονται ανάλογα με τις εμπειρίες τους. Ένα από τα σημαντικά γεγονότα που χάραξαν τη ζωή και τον ψυχισμό των Ελλήνων, στον 20ό αιώνα, ήταν και η ένοπλη σύγκρουση του Δεκέμβρη 1944.
Και αν ακόμα δεχθούμε ότι μια πλήρης επικράτηση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ θα ήταν πιθανό να έθετε τη χώρα υπό σοβιετική επιρροή έναντι της προηγούμενης πολύχρονης αγγλικής επιρροής, οι μεγάλες αντιστασιακές δυνάμεις που είχαν αναπτυχθεί στη διάρκεια της ξενικής κατοχής, προέβαλλαν ένα καινούργιο πρόταγμα σε σύγκριση με την πάγια τάξη πραγμάτων. Η νεολαία και οι μεγαλύτεροι της εποχής φαντάζονταν έναν καινούργιο κόσμο που θα μπορούσε να προκύψει μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, χωρίς πολεμοκάπηλους ιμπεριαλιστές, με κοινωνική δικαιοσύνη, με ελευθερία και ανεξαρτησία της Ελλάδας. Ο κόσμος του ΕΑΜ έχει μια βαθιά πεποίθηση, ότι αυτή η αλλαγή είναι δυνατή.
Το Εαμικό κίνημα, εκτός από την τιμωρία των ηττημένων συνεργατών του κατακτητή προτείνει ένα κοινωνικό πρόγραμμα (υγεία, παιδεία, εθνικοποιήσεις, βιομηχανική ανάπτυξη) που συγγενεύει πολύ με εκείνο του αγγλικού Εργατικού Κόμματος, που μετά τη νίκη του επί του Τσόρτσιλ, το καλοκαίρι του 1945, ανήλθε στην εξουσία, στη Βρετανία. Οι Άγγλοι έχουν συνείδηση ότι για την Ελλάδα το ΕΑΜ παρουσιάζει ένα καινούργιο πρόγραμμα, αλλά είναι υποχρεωμένοι για να επιβάλλουν εκ νέου την κυριαρχία τους στην Ελλάδα να συνεργαστούν στενά με τον «παλιό κόσμο». Αγγλική έκθεση εκείνης της περιόδου ανέφερε ότι «το ΕΑΜ πρόσφερε στη χώρα ένα κοινωνικό πρόγραμμα για το οποίο η Δεξιά δεν είχε απάντηση», εκτός από μια σειρά «εδαφικών διεκδικήσεων» που έκαναν να ξαναζεί σε μια νέα μορφή η πάγια «Μεγάλη Ιδέα» (1).
Έτσι στη διάρκεια των Δεκεμβριανών οι Άγγλοι και ο «παλιός κόσμος» συγκρούστηκαν μ’ εκείνους που πίστευαν ότι μπορούσαν να φέρουν την κοινωνική δικαιοσύνη και την ανεξαρτησία της χώρας. Μ’ εκείνους που πίστευαν ότι είχαν πλέον ανοίξει οι δρόμοι για μια νέα Ελλάδα διαφορετική από εκείνη του παρελθόντος.
(1) Φ. Οικονομίδης, Ο Δεκέμβρης του ’44 και η διεθνής σημασία του, ανανεωμένη και συμπληρωμένη έκδοση, ΚΨΜ, Αθήνα, σ. 122.
Στα Εξάρχεια έχουν ήδη δημιουργηθεί φυλάκια – όρια επιρροής των δύο αντιμαχόμενων πλευρών. Γνωστοί δρόμοι, Μαυρομιχάλη, Διδότου, Ιπποκράτους, κυριολεκτικά φλέγονται
Στις 13 Οκτωβρίου 1944, μια μέρα μετά την απελευθέρωση της Αθήνας, ο καπετάνιος του Α’ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ στην πρωτεύουσα παρατήρησε ότι «αυτές τις ημέρες και ώρες αναμφισβήτητα (ο ΕΛΑΣ) κυριαρχεί στην Αθήνα. Έχει δύναμη 23.150 άνδρες, από τους οποίους 6.000 περίπου ελαφρά οπλισμένοι με πολεμικά όπλα και άλλες 3.000 με πιστόλια και περίστροφα».
Η σύγκρουση του Δεκέμβρη με τους Άγγλους και τους Έλληνες συμμάχους τους δεν θ’ αργήσει. Όπως αναθυμήθηκε ο διμοιρίτης του Λόχου Σπουδαστών του ΕΛΑΣ Φοίβος Τσέκερης «το πρωί της 5ης Δεκέμβρη, ο λαός της Αθήνας για τρίτη μέρα κατέβηκε για να θάψει τους νεκρούς της προηγούμενης και να διαδηλώσει την απαίτησή του να παραιτηθεί η κυβέρνηση και να σταματήσουν οι επεμβάσεις των Άγγλων. Είδαμε μια μακάβρια πομπή να κατεβαίνει την Ιπποκράτους από του Γκύζη. Μπροστά δεκάδες τα φέρετρα και πίσω χιλιάδες λαού…
Μετά το μεσημέρι το μεγαλύτερο μέρος του ΕΛΑΣ Σπουδαστών που έγινε γνωστό αργότερα ως λόχος σπουδαστών ‟Λόρδος Μπάιρονˮ προωθήθηκε από τα Εξάρχεια και κατέλαβε όλα τα κτίρια του Πολυτεχνείου. Η στάση των Εγγλέζων ήταν ακόμα αξεκαθάριστη. Είχαμε πληροφορίες ότι προσπαθήσανε να αφοπλίσουν τμήματα ελασίτικα, αλλά δεν ξέραμε αν είναι αποφασισμένοι να έρθουν σε ένοπλη σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ… Η ένοπλη επέμβαση των Εγγλέζων άρχισε με μια αιφνιδιαστική ενέργεια. Το απόγευμα της 5ης Δεκεμβρίου, η ομάδα η προωθημένη στη Γραμματεία δέχτηκε τις πρώτες ριπές από Εγγλέζους στρατιώτες που βρέθηκαν ξαφνικά μέσα στο κτίριο πίσω μας, βάλλοντας με αυτόματα πάνω στους ελασίτες σπουδαστές που πολεμούσαν από τα παράθυρα της Πρυτανείας (κατά των ανθρώπων της Γενικής Ασφάλειας). Μέσα σε μια στιγμή, ώσπου να καταλάβουμε τι συμβαίνει, ο διάδρομος στρώθηκε από κορμιά που σφαδάζανε τρυπημένα από σφαίρες. Μερικοί πέθαναν επιτόπου, άλλοι, όπως ο Τσουκάκης, έμειναν για πάντα στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού, όπου μας μεταφέρανε αργότερα. Νομίζω ότι μόνος που απόμεινε από τους τραυματίες ήμουν εγώ.
Από την αυλή του Πολυτεχνείου όπου σύρθηκα βαριά τραυματισμένος, παρακολούθησα αυτά που ανέβησαν μετά. Τα εγγλέζικα τανκς ζώσανε το Πολυτεχνείο. Ένα από αυτά έσπρωξε και άνοιξε τη σιδερένια πόρτα της οδού Πατησίων. Ήταν η ίδια πόρτα που μετά από 29 χρόνια θα έπεφτε για να περάσει ένα άλλο τανκ».
Ο επικεφαλής του Λόχου Σπουδαστών Γρηγόρης Φαράκος, που εκινείτο με τις δυνάμεις του στο χώρο των Εξαρχείων, έγραψε για τα γεγονότα στο Πολυτεχνείο: «Το απόγευμα της 5ης Δεκεμβρίου πήραμε εντολή να κατεβούμε τη Στουρνάρα για να καταλάβουμε τη Γενική Ασφάλεια – γωνία Στουρνάρα και Πατησίων. Με σημείο εξόρμησης το Πολυτεχνείο, αρχίσαμε τις επιθέσεις κατά του κτιρίου της Γενικής Ασφάλειας. Έγιναν επανειλημμένες έφοδοι, τη νύχτα και την επόμενη μέρα, χωρίς όμως επιτυχία. Ετοιμαζόμαστε για μια μεγάλη έφοδο. Τότε επενέβηκαν οι Άγγλοι. Προς το σούρουπο, αποβιβάζοντας από τα τανκς πεζικό, επιτέθηκαν να καταλάβουν το κτίριο της Αρχιτεκτονικής. Αξιοποιώντας την ευνοϊκή μας θέση τους αντιμετωπίσαμε με χειροβομβίδες, προκαλώντας τους αρκετές απώλειες και σύγχυση».
«Ανασυνταχτήκαμε», συνεχίζει ο Φαράκος. «Ο λόχος μας συμπληρώθηκε με τμήματα του μόνιμου ΕΛΑΣ που στο μεταξύ είχαν έρθει στην Αθήνα. Ενισχύθηκε επίσης σε οπλισμό, διαθέτοντας τώρα και οπλοπολυβόλα. Ταυτόχρονα δίπλα μου, ενώ παρέμενα καπετάνιος του λόχου, τοποθετήθηκε στρατιωτικός διοικητής ο Βασίλης Καρπαντλής, μόνιμος υπολοχαγός του πεζικού».
Στις 6 Δεκεμβρίου το «Δελτίον καταστάσεως 10ης ώρας» του Α’ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ σημείωσε: «Το Πολυτεχνείον, από το οποίον τμήματά μας εδέχθησαν κτυπήματα κατελήφθη. Μας το πήραν οι Άγγλοι επιτεθέντες με τανκς. Μέρος των ανδρών μας διέφυγε».
Οι μέρες περνούσαν και ο λόχος των σπουδαστών συνέχισε να κινείται ή να παραμένει σταθερός σε διάφορα σημεία της ευρύτερης περιοχής των Εξαρχείων. «Από το δεύτερο δεκαήμερο Δεκεμβρίου» ανέφερε ο Φαράκος «γινόταν όλο και πιο φανερό ότι η άμυνα δεν είχε πια προοπτική». Τα πράγματα δυσκόλεψαν στην περιοχή των Εξαρχείων. «Όλοι οι δρόμοι βάλλονταν. Η κυκλοφορία στοίχιζε θάνατο. Οι αλλαγές στις θέσεις μας, η επικοινωνία μας έγιναν υποθέσεις της νύχτας. Το απόγευμα της 23 Δεκεμβρίου τα τανκς είχαν πλησιάσει απειλητικά μια διμοιρία μας. Κινδύνευε η άμυνα του λόχου και του τάγματος. Η Ζωοδόχου Πηγής στην οποία βρισκόταν ο Σταθμός Διοίκησης θεριζόταν». Ο Φαράκος έπρεπε να αφήσει τη θέση του και να πάει «επιτόπου» στο κρίσιμο σημείο οπότε και τραυματίστηκε σοβαρά. Τη θέση του Φαράκου ανέλαβε ο Μάνος Ζαχαρίας, ενώ στρατιωτικός διοικητής του λόχου παρέμεινε ο λοχαγός Βασίλης.
Στα Εξάρχεια έχουν ήδη δημιουργηθεί φυλάκια – όρια επιρροής των δύο αντιμαχόμενων πλευρών. Οι δυνάμεις του «λόχου Μπάιρον» προσπαθούν να χτυπήσουν το προκεχωρημένο φυλάκιο αστυνομικών και Άγγλων στη διασταύρωση των οδών Μαυρομιχάλη – Διδότου, όπως και να χτυπήσουν το φυλάκιο της οδού Ναυαρίνου – Ιπποκράτους εξαπολύοντας «δια κατρακυλήσεως από την οδό Ιπποκράτους – Διδότου μεγάλων εκ καουτσούκ ρόδαν αυτοκινήτου πλήρη εκρηκτικών υλών».
Έχουν φθάσει οι πρώτες μέρες του Γενάρη και ο λόχος με το λοχαγό Βασίλη μάχεται εκ του συστάδην με αποκορύφωμα την άμυνα απέναντι στους Άγγλους και την Εθνοφυλακή στην πολυκατοικία της οδού Διδότου 47. Σύμφωνα με επιστολή του μέλους του λόχου Μανώλη Κορνήλιου η άμυνα στην οδό Διδότου «ήταν ο επίλογος της μεγαλύτερης από όλες τις μάχες του Δεκέμβρη».
(Από το βιβλίο ο Δεκέμβρης του ’44 και η διεθνής σημασία του, Ανανεωμένη και Συμπληρωμένη Έκδοση, ΚΨΜ, 2017)
*ιστορικός – δημοσιογράφος
