Στο ενδελεχές Αφιέρωμα στο έργο του Θόδωρου Αγγελόπουλου παίρνει σειρά η δεύτερη ταινία του μεγάλου δημιουργού που κυκλοφόρησε το 1972
Βασίλης Τσιράκης
Η υπόθεση
Σε μια εργατική συγκέντρωση δολοφονείται ένας συνδικαλιστής και η αστυνομία (για να του φορτώσει το έγκλημα;) συλλαμβάνει τον Σοφιανό, έναν άνθρωπο του υποκόσμου και πρώην συνεργάτη της.
Όταν τον επισκέπτεται στην φυλακή ο Κριεζής, βουλευτής του συντηρητικού κόμματος (στον οποίο ο αδελφός του Σοφιανού εργάζεται ως σωφέρ), ο Σοφιανός αιχμαλωτίζει στο κελί του τον Κριεζή με την απειλή όπλου.
Και ενώ οι αρχές (υπουργός, διευθυντής φυλακών, αστυνομικός διευθυντής) συσκέπτονται για να βρουν τρόπους να κλείσουν το στόμα του Σοφιανού, καταλήγοντας να τον βγάλουν από τη μέση, οι κρατούμενοι στις φυλακές εξεγείρονται, ενώ σε μια παραλία οργανώνεται δεξίωση με εξέχοντα μέλη της πολιτικής και οικονομικής ελίτ στην οποία είναι καλεσμένος ο Άγγλος πρεσβευτής.
Το σενάριο
Σε αντίθεση με την Αναπαράσταση, στις Μέρες του ΄36 δεν ξέρουμε αν ο Σοφιανός είναι ο δολοφόνος, ούτε πως βρέθηκε το όπλο στο κελί του. Δεν ξέρουμε επίσης τι υπονοούν τα λόγια ενός φίλου του Σοφιανού στον αδελφό του «είμαι διατεθειμένος να μιλήσω», ούτε τι λέγεται μεταξύ του αδελφού του Σοφιανού και του δικηγόρου, τον οποίο επισκέπτεται αμέσως μετά.
Και τα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται όταν κάποιοι (μάλλον παρακρατικοί) τραμπουκίζουν τον δικηγόρο του Σοφιανού αμέσως μετά την συνάντηση του με ένα εργάτη συνδικαλιστή, όταν ακόμα δεν γνωρίζουμε το λόγο που ο δικηγόρος επισκέπτεται ένα ξενοδοχείο-μπορντέλο, από το οποίο εκδιώκεται κακήν κακώς, αλλά και όταν δεν μας αποκαλύπτεται σε ποιον ανήκει το πτώμα ενός αγνώστου που ξεβράζει η θάλασσα σε μια ερημική παραλία.
Το μη λεκτικόν ή αλλιώς «κρύβε λόγια» είναι το βασικό σεναριακό μοτίβο. Όλοι συνωμοτούν, μιλούν με μισόλογα, η σιωπούν, ενώ τα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται. Έτσι ο κεντρικός άξονας του σεναρίου δεν είναι η αποκάλυψη του δολοφόνου του συνδικαλιστή, αλλά η μεταφορική παρουσίαση πολιτικών δράσεων και γεγονότων.
Η σκηνοθεσία
Αν στην Αναπαράσταση υπήρχε ένα μόνο πλάνο σεκάνς κι αυτό στην τελευταία σκηνή με ακίνητη κάμερα, στις Μέρες του ΄36 από την δεύτερη κιόλας σκηνή της σύλληψης του Σοφιανού στο δασύλλιο, ο σκηνοθέτης μας δείχνει τις προθέσεις του: Πλάνο σεκάνς διάρκειας 3:40 λεπτών, στο οποίο είναι ενσωματωμένες δύο (!) περιστροφές της κάμερας 360 μοιρών.
Τα πλάνα σεκάνς που ακολουθούν είτε με την τεχνική του «τράβελινγκ» είτε του «πανοραμίκ» ορίζουν καθοριστικά την σκηνοθεσία, όχι όμως επιτηδευμένα, αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε να υπηρετούν την κλειστότητα και την κυκλικότητα, τα πεπερασμένα όρια και τις μακρόχρονες σιωπές που επιβάλει η αποστασιοποίηση ως βασική δραματουργική επιλογή του σκηνοθέτη.
Ο χρόνος
Στις Μέρες του ΄36 η εξέλιξη της πλοκής ακολουθεί την διαδοχικότητα των γεγονότων και έτσι ο χρόνος δεν κάνει ούτε μπρος-πίσω (σαν εκρεμές) όπως στην Αναπαράσταση, ούτε άλματα συνδέοντας εποχές (σαν καρδιογράφημα) όπως θα δούμε σε επόμενες ταινίες του. Ο χρόνος τώρα είναι ενιαίος, αλλά με παύσεις (σαν σήματα μορς).
Οι ελάχιστοι νεκροί χρόνοι της Αναπαράστασης τώρα πολλαπλασιάζονται και γίνονται παρατεταμένες σιωπές, που σε κάποιες περιπτώσεις απορροφούν και την ίδια τη δράση, αλλά και – το κυριότερο – δίνουν την δυνατότητα στον θεατή να προβληματιστεί πάνω στα τεκταινόμενα, αλλά και να αποπειραθεί να αναγνώσει την ερμηνεία του αποσιωπούμενου, του μη λεκτικού.
Ο τόπος
Οι χώροι είναι περίκλειστοι και οριοθετημένοι, από την μαντρωμένη αυλή του εργοστάσιου στην πρώτη σκηνή, την αίθουσα του δικαστηρίου, το φτωχόσπιτο του εργάτη, τα γραφεία του κόμματος των συντηρητικών, το ξενοδοχείο-μπορντέλο, ακόμα και τη φτωχογειτονιά όπου τραμπουκίζεται ο δικηγόρος, έως τα κελιά, τα γραφεία, τους διαδρόμους και την αυλή της φυλακής, με μοναδικές εξαιρέσεις, τις τρεις σκηνές της σύλληψης του Σοφιανού στο πευκόδασος, της τελετής των εγκαινίων και της δεξίωσης στην παραλία.
Το χρώμα που κυριαρχεί είναι το σκούρο κίτρινο, που σε συνδυασμό με την μουντή ατμόσφαιρα υποδηλώνει το απόκρυφο και το ύπουλο, αλλά και τη δολιότητα και την προδοσία, τα οποία υπονοούνται και δεν λέγονται το σενάριο.
Οι πρωταγωνιστές
Οι κρατικές αρχές, ο διευθυντής της φυλακής, ο εισαγγελέας, ο διοικητής χωροφυλακής, ο στρατιωτικός, παρουσιάζονται ως ψυχρές κυνικές συνειδήσεις που συνωμοτούν χωρίς προσχήματα με μοναδικό σκοπό την περιφρούρηση της εξουσίας.
Όσον αφορά στους αστούς πολιτικούς, ο βουλευτής Κριεζής στην ομηρία του από τον Σοφιανό παρουσιάζεται δειλός και άβουλος, η συνάντηση του αρχηγού του συντηρητικού κόμματος με την μητέρα του Κριεζή εξελίσσεται σε παρωδία, η τελετή θεμελίωσης του ολυμπιακού σταδίου από τον υπουργό διακωμωδείται ως γελοιογραφία, ενώ στην παραθαλάσσια δεξίωση οι διάλογοι μεταξύ των καλεσμένων χάνουν κάθε σοβαρότητα, εξ’ αιτίας της ειρωνείας με την οποία αντιμετωπίζονται από την σκηνοθέτη.
Τέλος οι «κάτω», ο συνδικαλιστής που δολοφονείται, οι νεαροί που μοιράζουν παράνομα προκηρύξεις, ο εργάτης που έρχεται σε επαφή με τον δικηγόρο, οι φυλακισμένοι πολιτικοί κρατούμενοι, από τη μια μεριά παρουσιάζονται -ως δρώντες στην παρανομία- στο περιθώριο της κοινωνίας, και από την άλλη να εμπεριέχουν το σπέρμα της εξέγερσης, με χαρακτηριστική σκηνή την ανταρσία, αλλά και την απόπειρα απόδρασης από τις φυλακές.
Συντελεστές:
1972, 100 λεπτά, Έγχρωμη
Σκηνοθεσία: Θόδωρος Αγγελόπουλος
Παραγωγή: Γιώργος Παπαλιός
Σενάριο: Θόδωρος Αγγελόπουλος
Συνεργασία στο σενάριο: Πέτρος Μάρκαρης, Θανάσης Βαλτινός, Στρατής Καρράς
Βοηθοί σκηνοθεσίας: Νίκος Κουτελιδάκης, Γ. Φωτιάδης, Θάνος Γραμμένος
Διεύθυνση φωτογραφίας: Γιώργος Αρβανίτης
Μοντάζ: Βασίλης Συρόπουλος
Σκηνικά: Μικές Καραπιπέρης
Κοστούμια: Μικές Καραπιπέρης
Επιμέλεια μουσικής: Γιώργος Παπαστεφάνου
Ήχος: Θανάσης Αρβανίτης
Ηθοποιοί:
Κώστας Παύλου (Σοφιανός), Πέτρος Μάρκαρης (συνδικαλιστής που δολοφονείται),
Χρήστος Καλαβρούζος (άλλος συνδικαλιστής), Πέτρος Ζαρκάδης (Λουκάς),
Χριστόφορος Κ. Νέζερ (διευθυντής της φυλακής), Θάνος Γραμμένος (σοφέρ του Κριεζή, αδελφός του Σοφιανού),
Βασίλης Τσάγκλος (δεσμοφύλακας), Γιάννης Κανδήλας (Κριεζής),
Χριστόφορος Χειμάρας (υπουργός), Πέτρος Χοϊδάς (εισαγγελέας),
Τάκης Δουκάκος (αρχηγός της αστυνομίας), Κώστας Σφήκας (βοηθός εισαγγελέα),
Θανάσης Βαλτινός (υπολοχαγός ιππικού),
Γιώργος Κυρίτσης, Τούλα Σταθοπούλου, Έρικα Δαροπούλου, Αλέξης Μπούμπης, Γιώργος Τσιφός, Γιάννης Σμαραγδής, Λάμπρος Παπαδημητράκης, Τιτίκα Βλαχοπούλου, Κυριάκος Κατριβάνος, Κώστας Μανδήλας, Στάθης Στακιάς, Νικόλαος Χατζηγεωργίου, Κ. Ιμπροχώρη, Α. Ζερβού, Αλέκος Αργυρίου, Γιάννης Πανταζόπουλος, Βαγγέλης Καζάν, Πάνος Κοκκινόπουλος, Γιώργος Σίβρης, Τέλης Σαμαντάς, Ιάκωβος Παϊρίδης.
Διεύθυνση παραγωγής: Γιώργος Σαμιώτης
Διακρίσεις:
- Βραβείο Διεθνούς Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Βερολίνου 1972.
- Βραβείο Σκηνοθεσίας & Φωτογραφίας στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 1972.
Απόσπασμα από το σενάριο
Σκηνή 6
Γυμνός χώρος σαν γήπεδο. Στη μέση του αδειανού χώρου, μια εξέδρα στολισμένη με πολύχρωμες σημαιούλες. Πάνω στην εξέδρα, επίσημοι κι ένας αρχιμανδρίτης που μόλις τελειώνει τον αγιασμό. Γύρω παρατεταγμένη η μπάντα του Δήμου, δύο σειρές αθλητές και κόσμος.
- Κύριε Υπουργέ!
Ο Υπουργός κάνει δυο βήματα μπροστά και, κάτω από τα χειροκροτήματα των παρισταμένων, λέει λίγα λόγια για το ολυμπιακό πνέυμα. - Καταθέτων τον θεμέλιον λίθον του νέου Ολυμπιακού Σταδίου, σας βεβαιώ ότι η Κυβέρνησις θα είναι πάντοτε παρά το πλευρόν της αθλούμενης νεότητος.
Έπειτα ένας αθλητής βγαίνει μπροστά και διαβάζει «ένα ποίημα». - Μάτερ, ω! χρυσοστεφάνων αέθλων, Ολυμπία,
Δέσποιν’ αλαθείας, ίνα μάντιες άνδρες
Εμπυροις τεκμαιρόμενοι παραπειρώ-
νται, Διός αρχικεραύνου
…………………………………………..
Αλλά δ’ επ’ άλλων έβαν
Αγαθών, πολλαί δ’ οδοί
Συν θεοίς ευπραγίας.
(Πίνδαρος: Επινίκεια Ολυμπ. Θ΄)
Χειροκροτήματα. Η μπάντα αρχίζει να παίζει. Ο υπουργός καταθέτει το θεμέλιο λίθο του νέου σταδίου. Έπειτα καθώς η μπάντα συνεχίζει να παίζει, ο Υπουργός προχωρεί με συνοδεία τον γραμματέα του και κατευθύνεται προς το αυτοκίνητο. Επιβιβάζεται με τη συνοδεία του, και μαζί με τα άλλα αυτοκίνητα φεύγουν κάνοντας ένα επιδεικτικό κύκλο. Ο κόσμος χειροκροτεί, καθώς τα αυτοκίνητα απομακρύνονται αργά, κι η μπάντα συνεχίζει να παίζει.
Το απόσπασμα προέρχεται από το βιβλίο: Θ. Αγγελόπουλος, 10 3/4 , τόμος πρώτος. (Εκδόσεις Αιγόκερως 1997).
Σημείωμα της έκδοσης: Το σενάριο από τις μέρες του ΄36 ξαναγράφτηκε για τις ανάγκες αυτής της έκδοσης με βάση την ταινία. Το σενάριο που βρέθηκε στο αρχείο του σκηνοθέτη, με την σφραγίδα έκδοσης από την λογοκρισία της χούντας, ελάχιστη σχέση εμφανίζει με την ταινία. Η καταγραφή από την μουβιόλα έγινε από την Ειρήνη Στάθη και ελέγχθηκε από τον σκηνοθέτη και τον σεναριογράφο Πέτρο Μάρκαρη.
Προτάσεις
Δείτε:
- Το πρώτο πλάνο σεκάνς της ταινίας (σκηνή της σύλληψης στο δάσος) από 1:40 έως 5:20, διάρκειας 3:40 λεπτών , γενικό, στο οποίο είναι ενσωματωμένες δύο (!) περιστροφές της κάμερας 360 μοιρών.
- Το πλάνο σεκάνς (σκηνή του ξυλοδαρμού του δικηγόρου από παρακρατικούς), από 58:04 έως 1:00:42, διάρκειας 2:38 λεπτών, πανοραμίκ με περιστροφή 360 μοιρών.
- Το πλάνο σεκάνς (σκηνή της σύσκεψης με τον υπουργό στο γραφείο του διευθυντή της φυλακής), από 01:01:12 έως 01:03:45, διάρκειας 2:33 λεπτών, με αργή περιστροφή της κάμερας 360 μοιρών.
- Το πλάνο σεκάνς (σκηνή της απόπειρας δηλητηρίασης του Σοφιανού), από 1:11:30 έως 1:13:50, διάρκειας 2:20 λεπτών.
- Την σκηνή της τελετής, από 18:40 έως 22:50, διάρκειας 4:10 λεπτών, που αποτελείται από τρία πλάνα και στην οποία το τρίτο πλάνο, από 20:34 έως 22:50 είναι πανοραμίκ με περιστροφή 180 μοιρών, διάρκειας 2: 26 λεπτών.
Δείτε ακόμα:
- Την σκηνή της παραλίας, διάρκειας 3:32 λεπτών (τρία πλάνα).
- Την σκηνή της συνάντησης του δικηγόρου με τον συνδικαλιστή εργάτη, διάρκειας 1:58 λεπτών (πέντε πλάνα).
- Το τελευταίο πλάνο της σκηνής της ανταρσίας στη φυλακή, διάρκειας 2 λεπτών.
Κάθε Παρασκευή και μια ταινία σε επιμέλεια-παρουσίαση του συγγραφέα Βασίλη Τσιράκη.
Θα υπάρχουν αποσπάσματα των ταινιών, στα οποία θα προτείνεται η θέαση συγκεκριμένων σκηνών χαρακτηριστικών της κινηματογραφικής γραφής του σκηνοθέτη, αποσπάσματα από τα σενάρια, όπου θα επισημαίνονται τυχόν διαφορές με την τελική εκδοχή τους, όπως και link με κριτικές ταινιών, αλλά και συνεντεύξεων του Θ. Αγγελόπουλου. Ημερομηνίες αφιερώματος:
5/2: Αναπαράσταση, 1970
12/2: Μέρες του 36, 1972
19/2: Ο Θίασος, 1975
26/2: Οι Κυνηγοί, 1977
5/3: Μεγαλέξανδρος, 1980
12/3: Ταξίδι στα Κύθηρα, 1984
19/3: Ο Μελισσοκόμος, 1986
26/3: Τοπίο στην Ομίχλη, 1988
2/4: Το Μετέωρο Βήμα του Πελαργού, 1991
9/4: Το Βλέμμα του Οδυσσέα, 1995
16/4: Μία αιωνιότητα και μια μέρα, 1998
23/4: Το Λιβάδι που Δακρύζει, 2004
30/4: Η σκόνη του χρόνου, 2008
Αφιέρωμα στο έργο του Θόδωρου Αγγελόπουλου
