Η Ομάδα Σημείο Μηδέν παρουσιάζει το έργο του κορυφαίου συγγραφέα Χάινερ Μίλερ, «Η Αποστολή-Ανάμνηση από μιαν Επανάσταση», στο Θέατρο Άττις-Νέος Χώρος, μέχρι την Κυριακή 9 Απριλίου. Με αφορμή την παράσταση, στην οποία το Πριν είναι χορηγός επικοινωνίας, συζητούμε με τον σκηνοθέτη Σάββα Στρούμπο για το πολιτικό θέατρο και το ερώτημα της επανάστασης.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΕΛΑΦΡΟ
Ο Μίλερ έζησε την προδοσία και τον εκφυλισμό του Οκτώβρη, αλλά εκφράζει την αναγκαιότητα/δυνατότητα να συνεχιστεί το παράδειγμά του
Επιμένετε σε αυτό που θα λέγαμε πολιτικό θέατρο. Πόσο εύκολο είναι αυτό στην Ελλάδα του 2017;
Σήμερα ίσως είναι πιο δύσκολο, αλλά οπωσδήποτε αναγκαίο να αναδείξουμε την πολιτική φυσιογνωμία του θεάτρου. Η φλόγα της εξέγερσης και του αγώνα χρειάζεται με κάθε τρόπο να κρατηθεί αναμμένη. Η κοινωνία, οι καταπιεσμένοι, νιώθουν στο πετσί τους την προδοσία. Ας το τονίσουμε, όμως: δεν είμαστε ηττημένοι, η καθοριστική μάχη δεν δόθηκε ακόμα. Μεταξύ άλλων, αυτό το ζήτημα θέτει η «Αποστολή»: η σοσιαλιστική επανάσταση ως πρόταγμα κοινωνικής χειραφέτησης, μπορεί να προδίδεται ή να εκφυλίζεται, είναι πάντα επίκαιρη και αναγκαία. Το εγχείρημα ΣΥΡΙΖΑ οδηγούσε σε αυτή την προδοσία με τα μάτια κλειστά. Η επαναστατική Αριστερά προειδοποιούσε, αλλά έπρεπε να δούμε στην πράξη που οδηγεί το προσωπείο του ρεφορμισμού, εφόσον γίνει η κυρίαρχη μάσκα μας. Τώρα ζούμε το κοιλοπόνεμα των επαναστατικών συμπερασμάτων, που μας βάζει μπροστά σε μεγάλες ευθύνες. Μπροστά στο ζήτημα της ρήξης, της επαναστατικής ανατροπής του καπιταλισμού.
Το προηγούμενο έργο σας ήταν το υπέροχο «Εμείς» του Ζαμιάτιν σε πρώτο θεατρικό ανέβασμα…
Το «Εμείς» του Γιεβγκιένι Ζαμιάτιν είναι κείμενο προφητικό. Θέτει το ζήτημα της από-ανθρωποποίησης σε μια φουτουριστική δυστοπία, όπου ένα τέλεια τεχνολογικά οργανωμένο κράτος, μετατρέπει τους ανθρώπους σε αριθμημένους δούλους της μηχανής. Ακόμα και σ’ αυτή την κατάσταση, μια μειοψηφία ανθρώπων διατηρεί την ανθρωπινότητα της και εξεγείρεται. Στην Ιστορία τέλος δεν υπάρχει. Η πάλη των τάξεων, ως λοκομοτίβα της Ιστορίας, μας οδηγεί απ’ το παρελθόν στο μέλλον, μέσω ενός εκρηκτικού παρόντος, που κάθε στιγμή εγκυμονεί την ανατροπή της τάξης των κυρίαρχων.
Η «Αποστολή, αναμνήσεις μια επανάστασης» του Χάινερ Μίλερ εξελίσσεται μετά την αρχική νίκη…
Ο Χάινερ Μίλερ είναι ο πιο πιστός και με αυτή την έννοια ο πιο αιρετικός μαθητής του Μπρεχτ. Έζησε στην Ανατολική Γερμανία, βιώνοντας την ελπίδα αλλά και τη διάψευση από τη Λαϊκή Δημοκρατία. Το 1979, όταν γράφει την «Αποστολή», ουσιαστικά γράφει για την Οκτωβριανή επανάσταση, για την προδοσία και τον εκφυλισμό της, αλλά και για τη δυνατότητα/αναγκαιότητα το παράδειγμα του Οκτώβρη να συνεχιστεί. Ο πιο αδύναμος κρίκος που κατά τον Λένιν έσπασε το 1917, δεν κόλλησε ποτέ. Ο Οκτώβρης παραμένει μήτρα επαναστάσεων και λαϊκών ξεσηκωμών, εξακολουθεί να μας εμπνέει. Αυτή είναι η αποστολή μας σήμερα, «στο τοπίο που δεν έχει άλλη εργασία απ’ το να περιμένει την εξαφάνιση του ανθρώπου», όπως γράφει ο Μίλερ στον «Ανελκυστήρα», εμβόλιμο κείμενο στην «Αποστολή».
Ο Μίλερ, για ν’ ανοίξει τον προβληματισμό πάνω στον Οκτώβρη, γυρίζει στη Γαλλική Επανάσταση των Ιακωβίνων, των Λυσσασμένων και των Αβράκωτων. Η Επανάσταση θέλει να επεκταθεί διεθνώς. Τρεις απεσταλμένοι της επαναστατικής κυβέρνησης πάνε στην αποικιοκρατούμενη απ’ τους Άγγλους Τζαμάικα, για να πυροδοτήσουν εξέγερση των σκλάβων. Η ομάδα αποτελείται από τον μαύρο σκλάβο Σασπόρτας, τον αγρότη Γκαλουντέκ και τον λευκό διανοούμενο Ντεμπισόν, γιο δουλοκτήτη κι επικεφαλής της τριάδας. Με την επικράτηση του Βοναπάρτη πίσω στη Γαλλία και μέσα απ’ τα αδιέξοδα υλοποίησης του επαναστατικού σχεδίου, ο Ντεμπισόν προδίδει, εγκαταλείποντας αποστολή και συντρόφους. Ο Μίλερ τον αντιμετωπίζει ως τραγικό πρόσωπο, φωτίζοντας την ένταση των αδιεξόδων της επαναστατικής ηγεσίας, όταν αυτή δομείται ως ο αλάνθαστος κάτοχος των «ατσάλινων νόμων της Ιστορίας». Ο συσχετισμός με τον Στάλιν και την αντίστοιχη παράδοση είναι, βέβαια, σαφής.
Η Αποστολή και η Επανάσταση σβήνει λοιπόν μέσα στην προδοσία;
Παρά την προδοσία του αρχηγού τους, οι δύο επαναστάτες Γκαλουντέκ και Σασπόρτας, θα συνεχίσουν μέχρι θανάτου τον αγώνα να φέρουν σε πέρας την αποστολή τους. Επιλέγουν την επιλογή της επαναστατημένης ζωής και μάλιστα, στα ακραία της όρια. Αυτό εκφράζει και ο συγκλονιστικός μονόλογος του Σασπόρτας:
«Όταν οι ζωντανοί δεν θα μπορούν άλλο ν’ αγωνίζονται, θ’ αγωνιστούν οι νεκροί. Με κάθε χτύπο στην καρδιά της Επανάστασης, φυτρώνει ξανά κρέας γύρω απ’ τα κόκαλά τους, έρχεται αίμα στις φλέβες τους, ζωή στο θάνατό τους. Η εξέγερση των νεκρών θα είναι ο πόλεμος των τοπίων, όπλα μας τα δάση, τα βουνά, οι θάλασσες, οι έρημοι του κόσμου. Εγώ θα γίνω δάσος, βουνό, θάλασσα, έρημος. Εγώ, αυτό είναι η Αφρική. Εγώ, αυτό είναι η Ασία. Οι δυο Αμερικές, είναι εγώ».
Ο Μίλερ επιμένει όμως και σε αυτό: Η επανάσταση είναι η μάσκα του θανάτου-ο θάνατος είναι η μάσκα της επανάστασης.
Ο Μίλερ δεν εξιδανικεύει την επανάσταση. Ζει την προδοσία μιας επανάστασης. Βλέπει τη βία, που συχνά στοχεύει τους ίδιους τους επαναστάτες. Η επαναστατική βία είναι κατά κύριο λόγο αμυντική. Ας μην ξεχνάμε πως ο Οκτώβρης ήταν τόσο καλά οργανωμένος, που έγινε σχεδόν αναίμακτα. Μετά, βέβαια, ακολούθησε η επέμβαση 16 καπιταλιστικών χωρών –της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης– κι έτσι λαμβάνει σάρκα και οστά ο Ρωσικός εμφύλιος, «που τινάζει στον αέρα όλους τους ηθικούς δεσμούς ανάμεσα στις αντίπαλες τάξεις» (Λέον Τρότσκι). Η επανάσταση έπρεπε να οπλιστεί και μέσα στην ίδια τη φωτιά της μάχης, να βρει το μέτρο της ηθικής και της ανθρωπινότητάς της.
Γιατί ένα έργο για την επανάσταση σήμερα; Επετειακό για τα 100 χρόνια από τον Οκτώβρη;
Η «Αποστολή» δεν είναι επετειακή παράσταση. Σήμερα ζούμε μια δομική και ιστορική κρίση του καπιταλισμού, που δεν επιδέχεται θεραπεία. Οι δυο γνωστές μάσκες του συστήματος, κεϋνσιανισμός και (νέο)φιλελευθερισμός δεν μπορούν να δώσουν διέξοδο, έχουν αποτύχει. Απουσία ισχυρού και αποφασισμένου κινήματος, τη θέση του σταδιακά καταλαμβάνουν νέο-φασιστικά μορφώματα. Η γκροτέσκα φιγούρα του Τραμπ συμβολίζει το μέγεθος της σήψης του καπιταλισμού.
Σ’ αυτή την εποχή των άκρων, τίθεται ξανά και με όλη του την ένταση το ζήτημα της κοινωνικής επανάστασης και της καθολικής ρήξης με την αστική εξουσία. Δεν υπάρχει συμφιλιωτικός δρόμος ή δρόμος ευγενούς διαχείρισης των πραγμάτων.
Πολιτικό θέατρο δεν γίνεται υπό τη σκέπη των μαικήνων
Τόλμη για να δημιουργήσουμε ένα νέο ρεύμα
Αλλά με τους επαναστάτες να μη δικαιούνται πλέον να είναι ανυποψίαστοι…
Ακριβώς. Ο πεσιμισμός του Χάινερ Μίλερ δεν οδηγεί στην παθητικότητα και την αδράνεια, αλλά στη βαθύτερη περίσκεψη για τις αντιφάσεις και την αναγκαιότητα του επαναστατικού εγχειρήματος. Ο σκοπός είναι ένας: οι επόμενες επαναστάσεις να είναι νικηφόρες.
Τι σημαίνει να κάνεις πολιτικό θέατρο;
Για μας, στην Ομάδα Σημείο Μηδέν, πολιτικό θέατρο δεν σημαίνει μονάχα πολιτικό κείμενο. Υπάρχουν κι άλλα κρίσιμα στοιχεία. Η σχέση σκηνοθέτη-ηθοποιού είναι δημιουργική ή αναπαράγει εξουσιαστικές λογικές; Ή σχέση μεταξύ των ηθοποιών αναπτύσσει το συλλογικό πνεύμα, ή καλλιεργεί την ιδέα του πρωταγωνιστή υπεράνω όλων; Υπάρχουν αξιοπρεπείς αμοιβές και συνθήκες εργασίας; Μπορούμε με τη δουλειά μας να βάλουμε ένα λιθαράκι στην καθολική διαδικασία της ανθρώπινης χειραφέτησης; Στα μεγάλα ιδρύματα των νέων μαικήνων της τέχνης, μπορεί να ανθίσει ένα θέατρο που δουλεύει υπό το πρίσμα της Παράδοσης των Καταπιεσμένων (Βάλτερ Μπένγιαμιν); Μας ενδιαφέρει ως καλλιτέχνες να αφομοιωθούμε από μια βιομηχανία του θεάματος που υπηρετεί το εφήμερο lifestyle; «Τόλμη! Τόλμη! Τόλμη!» ήταν η πολεμική ιαχή του Δαντόν στη Γαλλική Επανάσταση. Χρειάζεται τόλμη για να σταθούμε απέναντι στο ρεύμα και χρόνος για να δημιουργήσουμε ένα νέο ρεύμα.
Είναι η εποχή κατάλληλη;
Όταν η αντίληψη των κυρίαρχων για διαρκή πλουτισμό και πρόοδο προσκρούει σε ιστορικούς φραγμούς, γεννώντας πολέμους, φασισμούς και κρίσεις, στις ρωγμές που δημιουργεί ο επαναστατικός αντίποδας, γεννιέται και η μοντέρνα τέχνη, ως κραυγή αγωνίας για τη χειραφέτηση του ανθρώπου από κάθε μορφή βαρβαρότητας. Η Ρωσική πρωτοπορία είναι ένα παράδειγμα. Η εποχή μας είναι σαφώς εποχή πολέμων, φασισμών κι επαναστάσεων. Όπως πάντα στην Ιστορία, μια μερίδα καλλιτεχνών επιλέγει στρατόπεδο, ώστε μέσα απ’ την τέχνη να εκφράσει τους αγώνες και τις αγωνίες των καταπιεσμένων. Στη Σημείο Μηδέν έχουμε επιλέξει.
Και το επόμενο έργο σας;
Είναι το έργο «Τρωάς» του Δημήτρη Δημητριάδη. Το παρουσιάζουμε σε πανελλήνια πρώτη στο ίδρυμα Κακογιάννη. Παίζουν οι ηθοποιοί Δαυίδ Μαλτέζε και Έλλη Ιγγλίζ. Θεωρώ το «Τρωάς» έργο τραύμα και κραυγή αγωνίας απέναντι στον πόλεμο και τα άπειρα δεινά του. Στο «Εμείς» μιλήσαμε για τον ολοκληρωτισμό του κεφαλαίου και των πολυεθνικών, στο «Τρωάς» για τον διαρκή παγκόσμιο πόλεμο και στην «Αποστολή» για τη διαρκή επαναστατική αναγκαιότητα ως τη μόνη απάντηση στα παραπάνω.
