Το αύριο διαρκεί «μια αιωνιότητα και μια μέρα»

Βασίλης Τσιράκης

Η υπόθεση:

Ο Αλέξανδρος, ένας μεσήλικας διανοούμενος, εδώ και χρόνια κάνει μια δουλειά πάνω στο ανολοκλήρωτο έργο του Σολωμού «Ελεύθεροι πολιορκημένοι», ενώ γνωρίζει πως του μένει ακόμα λίγος χρόνος ζωής και την επόμενη μέρα  θα πρέπει να μπει στο νοσοκομείο.

Όταν συναντά τυχαία στο δρόμο ένα προσφυγόπουλο, παιδί των φαναριών, το παίρνει υπό την προστασία του σώζοντας το από τους διακινητές που επιχειρούν να το πουλήσουν σε μια πλούσια οικογένεια.

Τότε ο Αλέξανδρος αποφασίζει να το μεταφέρει ο ίδιος στα σύνορα με την Αλβανία, όπου σε κάποιο κοντινό χωριό μένει η γιαγιά του. Όμως στα σύνορα ο μικρός του εκμυστηρεύεται πως του είχε πει ψέματα για την γιαγιά και ότι δεν έχει κανέναν στον κόσμο.

Έτσι ο Αλέξανδρος και το μικρό προσφυγόπουλο επιστρέφουν στην πόλη όπου περνούν μαζί την υπόλοιπη μέρα ως το πρωί που ο Αλέξανδρος πρέπει να μπει στο νοσοκομείο.

Το σενάριο:

Τρεις είναι οι αφηγηματικοί άξονες του σεναρίου: Ο διανοούμενος, το προσφυγόπουλο και o Σολωμός. Οι τρεις αυτοί άξονες τέμνονται πάνω στο σεναριακό εύρημα σύμφωνα με το οποίο ο διανοούμενος Αλέξανδρος αγοράζει λέξεις από το προσφυγόπουλο, όπως ακριβώς έκανε ο Σολωμός στους «Ελευθέρους πολιορκημένους».

Έτσι το σενάριο κάνει βουτιές στο παρελθόν, τόσο στην εποχή του Σολωμού, όσο και σε κάποιες ευτυχισμένες μέρες από την ζωή του Αλέξανδρου.

Επίσης να σημειώσουμε την ύπαρξη πολλών εσωτερικών και αφηγηματικών μονολόγων, on και off (εντός και εκτός πλάνου), ενώ το σενάριο αναδεικνύει – πράγμα σπάνιο για τις ταινίες του Αγγελόπουλου – και πλευρές του χαρακτήρα των δύο κεντρικών ηρώων.

Τέλος να τονίσουμε την απουσία της Ιστορίας, έτσι όπως την γνωρίσαμε στις έως τώρα ταινίες του σκηνοθέτη και να επισημάνουμε πως η συνάντηση του Αλέξανδρου με το προσφυγόπουλο τον οδηγεί στο να ξαναδεί κριτικά την απάντηση που έδωσε κατά τη διάρκεια της ζωής του στο δίλλημα: Να ζεις συμμετέχοντας ενεργά στα τεκταινόμενα ή να ζεις παρατηρώντας και μελετώντας τα; (Δίλλημα που τέθηκε και στο «Ταξίδι στα Κύθηρα» με άλλο τρόπο μέσα από τον σκηνοθέτη τότε Αλέξανδρο).

Η σκηνοθεσία:

Η έλλειψη ιστορικής συλλογικής μνήμης για πρώτη φορά στις μέχρι τώρα ταινίες του σκηνοθέτη, έχει επιπτώσεις και στην σκηνοθεσία της «Αιωνιότητας».

Έτσι για πρώτη φορά έχουμε το φαινόμενο μια χρονική μεταβολή να γίνεται με φλας μπακ και όχι με ρωγμή στο χρόνο. Αυτό συμβαίνει στις σκηνές της όπου ο Αλέξανδρος επιστρέφει στο παρελθόν ενθυμούμενος κάποιες ευτυχισμένες μέρες της ζωής του (επιβεβαιώνοντας με αυτό τον τρόπο τη χρήση του φλας μπακ ως ρομαντική αναπόληση και εξιδανίκευση του παρελθόντος).

Για τον ίδιο λόγο, το άλμα στο παρελθόν όταν γίνεται χωρίς φλας μπακ δεν μπορεί να ενσωματωθεί μέσα στο ίδιο πλάνο και έτσι τα μοναδικά πλάνα σεκάνς της ταινίας όπου έχουμε μεταβολή του ιστορικού χρόνου είναι τα δύο του Σολωμού.

Τέλος θα θέλαμε να σημειώσουμε πως στην «Αιωνιότητα» υπάρχουν κάποιες σκηνές που δεν προσθέτουν κάτι επί πλέον στη δραματουργία. Το πλάνο σεκάνς του γάμου στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης όσο τέλειο και αν είναι αισθητικά, φαίνεται περιττό σε σχέση με τον λόγο ύπαρξης της συγκεκριμένης σκηνής (Να παραδώσει ο Αλέξανδρος τον σκύλο του στην γυναίκα που τον φρόντιζε).

Το ίδιο και με την σκηνή του αστικού λεωφορείου, στην οποία μπορεί μεν τα μηνύματα της να είναι εύστοχα, αλλά αν εξαιρέσουμε την εμφάνιση του Σολωμού τα υπόλοιπα φαίνονται επιτηδευμένα και δεν κολλάνε με την ροή της ταινίας.

Συντελεστές:

1998 / Έγχρωμη / 130 λεπτά

Σκηνοθεσία

Θόδωρος Αγγελόπουλος

Βοηθός σκηνοθέτη

Τάκης Κατσέλης

Σενάριο

Θόδωρος Αγγελόπουλος

Συνεργασία σεναρίου

Tonino Guerra, Πέτρος Μάρκαρης

Διεύθυνση φωτογραφίας

Γιώργος Αρβανίτης, Αντρέας Σινάνος

Μοντάζ

Γιάννης Τσιτσόπουλος

Κάστιγκ-σκριπτ

Αλέξανδρος Λαμπρίδης

Σκηνικά

Γιώργος Ζιάκας, Κώστας Δημητριάδης

Κοστούμια

Γιώργος Πάτσας

Μουσική

Ελένη Καραΐνδρου

Ήχος

Νίκος Παπαδημητρίου

Μιξάζ

Κώστας Βαρυμποπιώτης

Ερμηνευτές

Bruno Ganz (Aλέξανδρος), Isabelle Renauld (Άννα), Fabrizio Bentivoglio (ποιητής), Αχιλλέας Σκέβης (μικρός των φαναριών), Δέσποινα Μπεμπεδέλη (μητέρα), Ίρις Χατζηαντωνίου (κόρη), Ελένη Γερασιμίδου (οικονόμος), Νίκος Κούρος (θείος), Αλεξάνδρα Λαδικού (μητέρα Άννας), Αλέκος Oυδινότης (πατέρας Άννας), Βασίλης Σεϊμένης (γαμπρός Αλέξανδρου)

Παραγωγή

Θόδωρος Αγγελόπουλος, Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου (ΕΚΚ), Paradis Films, Intermedias S.A., La Sept Cinéma, CANAL +, Classic SRL, Istituto Luce, WDR&ARTE, με την υποστήριξη του Eurimages

Εκτέλεση παραγωγής

Φοίβη Oικονομοπούλου

Διεύθυνση παραγωγής

Λευτέρης Χαρωνίτης, Νίκος Σέκερης

Διακρίσεις:

Χρυσός Φοίνικας του Φεστιβάλ Καννών 1998.

Απόσπασμα από το σενάριο:

………

«Και τι μπορεί να κάνει ένας ποιητής;»

«Να τραγουδήσει την επανάσταση να κλάψει τους νεκρούς, ν’ ανακαλέσει το χαμένο πρόσωπο της ελευθερίας».

Στο διπλανό θεωρείο κάθονται ο Αλέξανδρος και ο μικρός, ντυμένοι φυσικά όπως πάντα. Κοιτούν τον ποιητή. Έπειτα σηκώνονται αθόρυβα και βγαίνουν. Κατεβαίνουν τα σκαλιά της Όπερας που βγάζει στην πλατεία. Η πόρτα κλείνει πίσω τους. Ο Αλέξανδρος συνεχίζει την αφήγησή του:

«Ήθελε να τραγουδήσει την επανάσταση, αλλά δεν ήξερε τη γλώσσα της μάνας του. Την άλλη μέρα μπήκε σ’ ένα καράβι. Πίσω στην Ελλάδα και έπειτα στη Ζάκυνθο, στο νησί του. Ξαναβρήκε τα πρόσωπα, τα χρώματα, τις μυρουδιές, το πατρικό του, αλλά δεν ήξερε τη γλώσσα».

• Η παραπάνω σκηνή καταργήθηκε κατά την διάρκεια των γυρισμάτων.
• Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο «Θόδωρος Αγγελόπουλος, Μια αιωνιότητα και μια μέρα, Σενάριο», εκδόσεις Καστανιώτη 1998.

Αποσπάσματα από το ημερολόγιο του Π. Μάρκαρη στο οποίο καταγράφεται η εξέλιξη της συγγραφής του σεναρίου:

Τετάρτη 4 Απριλίου 1996

«Η πρώτη ιδέα (για την ταινία)… είναι κάθοδος μιας οικογένειας από τον Καύκασο… ίσως από το 1922 έως σήμερα…

Η δεύτερη ιδέα είναι μια «βιογραφία» του Σολωμού, που δεν είναι ωστόσο βιογραφία. Ο Σολωμός… πληρώνει κάποιον λέξη λέξη για να του μάθει την ελληνική γλώσσα…

Η τρίτη ιδέα εξακολουθεί είναι ο Γέρος που πεθαίνει …»

Παρασκευή 19 Απριλίου

«Μια ομάδα από αυτά τα παιδιά (προσφυγόπουλα), μπαίνει στην Ελλάδα και κατεβαίνει προς τη θάλασσα ακολουθώντας το ποτάμι. Στη διαδρομή τους συμβαίνουν διάφορα (ίσως εδώ γίνει συσχετισμός με του Επτά επί Θήβας)… ο τίτλος της ταινίας είναι: Τα παιδιά του Επόμενου αιώνα.

Η ιδέα… είναι μαζί με τον Σολωμό, οι δυο πιο ενδιαφέρουσες, γιατί αυτό που τις ξεχωρίζει από τις άλλες είναι το όραμα…

Η ιστορία του Γέρου εξακολουθεί να τον γοητεύει, επιμένει ωστόσο να μην θέλει να την κάνει, επειδή μέσα του κλωτσάει να υπογραμμίσει αυτή τη διάσταση του τέλους που κυριαρχεί παντού γύρω μας…»

Σάββατο 18 Μαΐου 1996

«…Ο Γέρος είναι ένας φιλόλογος ή ποιητής που γράφει μια βιογραφία του Σολωμού σε πρώτο πρόσωπο. Είναι βαριά άρρωστος στα τελευταία του. Μια μέρα πέφτει πάνω στον μικρό που καθαρίζει παρμπρίζ στα φανάρια… Ο μικρός μαζεύει λέξεις και τις πηγαίνει στο Γέρο. Ο Γέρος καθώς γράφει την βιογραφία του Σολωμού, ταυτίζεται με τον Σολωμό και μπαίνει στο παρελθόν, στην εποχή του Σολωμού, αλλά όπως είναι στο παρόν…».

Πέμπτη 7 Νοεμβρίου 1996

«Η δεύτερη μεγάλη αλλαγή (στο σενάριο) είναι η βυθισμένη αρχαία πόλη. Ο Θόδωρος έχει δει ένα ντοκιμαντέρ για μια βυθισμένη πόλη που βρέθηκε πρόσφατα στην Αλεξάνδρεια…

Δεν θέλει όμως να βάλει τη σκηνή εκεί που ήταν, στην αρχή της ταινίας…»

Παρασκευή 17 Ιανουαρίου 1997

«Εκεί πάνω μου λέει μια άλλη εκδοχή για τη σκηνή της όπερας στην Ιταλία. Η σκηνή συμπίπτει χρονικά με την εξέγερση των ιταλών κατά των αυστριακών… Ο Σολωμός … μπαίνει από μια πλαϊνή πόρτα συνωμοτικά. Μέσα η όπερα είναι άδεια. Μόνο ο αυστριακός κυβερνήτης κάθεται στο κυβερνείο του και ακούει τη σοπράνο να τραγουδάει στην άδεια πλατεία. Ο Σολωμός συναντά τους φίλους του στον εξώστη.. και τους διαβάζει ένα χαρτί για τον ποιητή και την επανάσταση. Μετά το αφήνει να πέσει  και το χαρτί αιωρείται αργά, περνάει μπροστά από το θεωρείο του κυβερνήτη που πετάγεται όρθιος και καταλήγει στην άδεια πλατεία μπροστά στο έκπληκτο βλέμμα της σοπράνο…».

• ( Η σκηνή αυτή δεν γυρίστηκε ποτέ).

Κυριακή 6 Απριλίου 1997

«Ξέρεις ο λόγος που διέκοψα τα γυρίσματα δεν είναι μόνο ο καιρός, ούτε μόνο το παιδί (της ταινίας), μου λέει. Ήταν και η δική μου σχέση με τον Αλέξανδρο. Ξαφνικά ταυτίστηκα μαζί του, άρχισα να τον βλέπω σαν τον εαυτό μου. Αυτό με εμπόδιζε να τον δω καθαρά, από απόσταση. Είχα την αίσθηση πως ότι έκανα ήταν λάθος…

Γι αυτό πρέπει να βρούμε ένα οικογενειακό παρελθόν στον Αλέξανδρο που να τον απομακρύνει από μένα…»

• Τα παραπάνω αποσπάσματα είναι από το βιβλίο του Πέτρου Μάρκαρη «Το ημερολόγιο μιας αιωνιότητας», πρόλογος Θόδωρος Αγγελόπουλος, Εκδόσεις Γαβριηλίδης 1998.

Δείτε:

• Το πλάνο σεκάνς με τον Σολωμό και την κοπέλα στη Ζάκυνθο με αφήγηση of.

• Την σκηνή της στάσης Του Αλέξανδρου με το προσφυγόπουλο στο δρόμο για τα σύνορα διάρκειας 4:55 λεπτών (2 πλάνα).

• Το πλάνο σεκάνς του γάμου στην παραλία της Θεσσαλονίκης διάρκειας 4:22 λεπτών.

https://www.youtube.com/watch?v=Thp0DndhJH4

• Την πολυσυζητημένη σκηνή του αστικού λεωφορείου (διαδηλωτής με κόκκινη σημαία, ζευγάρι, μουσικοί, Σολωμός), διάρκειας 8:13 λεπτών (από 1:55 – 10:08) που αποτελείται από 8 πλάνα.

• Την σκηνή του φινάλε της ταινίας όπου το άλμα στο χρόνο γίνεται ανάμεσα στα δύο πλάνα της σκηνής (από  00:00 – 2:34  και από 2:34 – 8:20).

• Μονταρισμένα πλάνα από την ταινία με υπόκρουση την μουσική της Ελένης Καραΐνδρου, διάρκειας 2:07 λεπτών.

• Μονταρισμένα πλάνα από την ταινία με υπόκρουση την μουσική της Ελένης Καραΐνδρου, διάρκειας 13:52 λεπτών

Για όσους-όσες έχουν την δυνατότητα να δουν ολόκληρη την ταινία:

α) Από 13:32 – 16:48  την σκηνή στο διαμέρισμα της κόρης του Αλέξανδρου, όπου η μεταβολή του χρόνου γίνεται μεν στην ίδια τη σκηνή, αλλά σε διαφορετικό πλάνο με συνδετικό κρίκο την γυναίκα του Αλέξανδρου.

β) Από 29:22 – 33:52 το πλάνο σεκάνς της παλιάς αποθήκης όπου διαδραματίζεται το εμπόριο των παιδιών των φαναριών.

γ) Από 44:50 – 51:38 το πλάνο σεκάνς των συνόρων με τους πρόσφυγες κρεμασμένους στα σύρματα.

δ) Από  01:14:30 – 01:18:34 την σκηνή όπου το άλμα στο χρόνο γίνεται με ένα ψευδο-πλάνο σεκάνς από τον βράχο της ακρογιαλιάς στην παραλία της Θεσσαλονίκης με συνδετικό κρίκο την πτήση ενός αεροπλάνου.

Με τα λόγια του σκηνοθέτη:

• Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από συνέντευξη του Θ. Αγγελόπουλου το 1999 στους υπεύθυνους δημοσίων σχέσεων της Merchant-Ivory, με την ευκαιρία της κυκλοφορίας της ταινίας στις ΗΠΑ, η οποία αναδημοσιεύτηκε στον τόμο του Φεστιβάλ κινηματογράφου Θεσσαλονίκης «Θόδωρος Αγγελόπουλος», εκδόσεις Καστανιώτη 2000,

• Ποιο είναι το μήνυμα σας στην «Αιωνιότητα και μια μέρα»;
• Για να χρησιμοποιήσω μιαν απάντηση που έδωσε κάποτε κάποιος, μηνύματα δίνουν μόνο οι ταχυδρόμοι. Καμιά ταινία δεν δίνει μηνύματα. Οι ταινίες που σέβονται τον θεατή είναι γεμάτες ερωτήματα – τις περισσότερες φορές αναπάντητα. Η πραγματική λειτουργία μιας ταινίας είναι η συνάντηση δύο βλεμμάτων: Του βλέμματος του σκηνοθέτη με το βλέμμα του θεατή. Χωρίς τη συνάντηση αυτή των βλεμμάτων, η ταινία δεν υπάρχει. Είναι απλώς σελιλόιντ.

• Τα παρακάτω αποσπάσματα προέρχονται από συνέντευξη του Θ. Αγγελόπουλου στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 25/10/1998 και στον δημοσιογράφο Θανάση Λάλλα.
• Σε τι διαφέρει η κοινή ψυχανάλυση από το καλλιτεχνικό έργο;
• Στο καλλιτεχνικό έργο πρέπει να καταφέρεις μιλώντας για τον εαυτό σου να μιλάς ταυτοχρόνως και για τους άλλους. Μιλώντας για τον εαυτό σου να μιλάς εν ονόματι όλων… Πρέπει κάνοντας μια προσωπική ιστορία να καταφέρεις να μην είναι μόνο προσωπική.

…………….

• Γιατί επιλέγετε αυτή την ιδέα και όχι μια άλλη; Με τι κριτήρια οδηγείστε στο συμπέρασμα ότι αυτή είναι η καλύτερη ιδέα;
• Καλύτερη ιδέα για τον δημιουργό είναι αυτή που περικλείει τον δικό του κόσμο. Περνάμε δηλαδή δίπλα από κάτι που συμβαίνει και ενώ ο ένας περνάει αδιάφορος, ο άλλος σταματάει, το κοιτάει, συγκρατεί κάτι. Ο τρόπος που συλλέγεις λειτουργεί επιλεκτικά, δεν είναι ανοιχτή η συλλογή. Η αποθήκη στην οποία αποθηκεύεις πράγματα δεν είναι μια ανοιχτή αποθήκη, με παράθυρα και πόρτες ανοιχτές, για να μπαίνει οτιδήποτε μέσα. Όχι. Υπάρχει ένα είδος φίλτρου που φιλτράρει τα πράγματα και μπαίνουν μέσα αυτά που στο τέλος θα αποτελέσουν ουσιαστικά τη συλλογή για μια επόμενη ιστορία. Ο Φόκνερ λέει: Ο κόσμος έγινε για να φτιαχτεί ένα βιβλίο.

Διαβάστε:

Την κριτική της συγγραφέα και φιλολόγου Αιμιλίας Καραλή που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΠΡΙΝ στη 1/11/1998 με τίτλο: Πόσο διαρκεί το αύριο; Μια αιωνιότητα και μια μέρα.

«…Και στη σεκάνς της διαδρομής του λεωφορείου ο χρόνος της δια­δρομής περικλείει τους τρεις άξονες της θεματολογίας: τον Σολωμό, που δεν εκστομίζει το τέλος του ποιήματος του «… κι ο θάνατος μαυρίλα» και το ζευγάρι που λογομαχεί για την τέχνη, τους μουσικούς και τον κουρασμένο διαδηλωτή που κρατά την κόκκινη σημαία και μπορεί τώ­ρα να κοιμάται, αλλά είναι και ο μο­ναδικός που δεν κατεβαίνει από το λεωφορείο· συνεχίζει.

…Ο Δανός Πέτερ Χόε  στο έργο του «Κοντά στα όρια» γράφει πως όταν κάποιος βλέπει μόνο τον εαυτό του, τότε βλέπει μόνο τον αμετάκλη­το χρόνο που περνά, το χρόνο της κλεψύδρας. Το άνοιγμα όμως προς τον κόσμο κάνει το χρόνο «ένα πε­δίο, έναν κάμπο, μια ήπειρο» για ταξίδια.

Αυτή η τελευταία αντίληψη του χρόνου διαπερνά και την ταινία του Αγγελόπουλου. Πεδίο λέξεων, χρω­μάτων, αισθήσεων, ήχων, ζωής, ήτ­τας και νίκης· πεδίο ζωής και μια α­πό τις αιτίες ζωής. Ο σκηνοθέτης μας καλεί να ασκηθούμε σ’ αυτή τη δυνατότητα του χρόνου».

Διαβάστε όλη την κριτική ΕΔΩ

Αφιέρωμα στο έργο του Θόδωρου Αγγελόπουλου 

5/2: Αναπαράσταση, 1970
12/2: Μέρες του 36, 1972
19/2: Ο Θίασος, 1975
26/2: Οι Κυνηγοί, 1977
5/3: Μεγαλέξανδρος, 1980
12/3: Ταξίδι στα Κύθηρα, 1984
19/3: Ο Μελισσοκόμος, 1986
26/3: Τοπίο στην Ομίχλη, 1988
2/4: Το Μετέωρο Βήμα του Πελαργού, 1991
9/4: Το Βλέμμα του Οδυσσέα, 1995
16/4: Μία αιωνιότητα και μια μέρα, 1998
23/4: Το Λιβάδι που Δακρύζει, 2004
30/4: Η σκόνη του χρόνου, 2008