Σπύρος Μαρκέτος*
Το νέο βιβλίο του Ντέιβιντ Χάρβεϊ (David Harvey), Ο Μαρξ, το Κεφάλαιο και η τρέλα του οικονομικού λόγου (εκδόσεις Τόπος), συνδέει τη θεωρία της αξίας και τη συσσώρευση του κεφαλαίου με ζωντανά παραδείγματα και με όλες τις πλευρές της ζωής μας. Είναι ένα βιβλίο χρήσιμο και πολλαπλά αποκαλυπτικό.
Κοιτάξτε τη γραμμή του ορίζοντα που φτιάχνουν οι ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης και αναλογιστείτε τι λογής ροές άραγε χρειάζεται για να συντηρηθεί μέσα στο χρόνο; Πιο ζωτική απ’ όλες είναι η ροή της αξίας, που διατρέχει όλ’ αυτά τα κτίρια με τη μορφή είτε εξυπηρέτησης χρέους (αντιαξία) είτε εσόδων (παραγωγή ή απόσπαση αξίας). Όπως υποστήριξα προηγουμένως, οι ροές της αξίας είναι άυλες αλλ’ αντικειμενικές. Δεν μπορούμε να τις δούμε με τα μάτια μας. Πηγαίνετε όμως στο Ντιτρόιτ ή στην Αβάνα και θα δείτε τι συμβαίνει στο δομημένο περιβάλλον όταν η αξία παύει να ρέει. Η ρημαγμένη πόλη φαίνεται και χωρίς μικροσκόπιο.
Μ’ αυτό το παράδειγμα μας δείχνει ο Χάρβεϊ πώς σημαδεύει την καθημερινότητά μας η ροή της αξίας και της υπεραξίας, καθώς και με ποιούς τρόπους το κεφάλαιο τις αποσπά και μας εκμεταλλεύεται. Δείχνει επίσης ότι για το προλεταριάτο δεν είναι αναγκαστικά κακό πράγμα να διακοπεί η ροή της αξίας, μπορεί να σημαίνει και απελευθέρωση. Ακόμη και πριν από την πανδημία, οι κουβανοί μακροημέρευαν περισσότερο στη ρημαγμένη αλλά οργανικά καλλιεργημένη κι ελεύθερη Αβάνα πάρα οι γιάνκηδες στην απαστράπτουσα Νέα Υόρκη. Μάλλον ζουν και καλύτερα. Εμείς, φυσικά, δεν χρειάζεται να πάμε Αβάνα ή Ντιτρόιτ για να τα καταλάβουμε όλα αυτά, αρκεί μια βόλτα στο κέντρο της Αθήνας ή της Θεσσαλονίκης.
Η θεωρία της αξίας είναι το αντικείμενο του τελευταίου βιβλίου του David Harvey, Ο Μαρξ, το Κεφάλαιο και η τρέλα του οικονομικού λόγου (Τόπος 2020). Συχνά αισθανόμαστε δέος ακούγοντας τον όρο. Πρόκειται για το πιο αφηρημένο και δύσβατο κομμάτι του μαρξισμού, αλλά συνάμα και το πιο ζωτικό, ή τουλάχιστον έτσι λένε όσοι ξέρουν μαρξισμό. Αφότου ο Μαρξ έγινε ο Μαρξ, αφιέρωσε τη ζωή του στην ανάλυση του κεφαλαίου με βάση αυτήν τη θεωρία. Δεν την επινόησε ο ίδιος, την δανείστηκε από την αστική πολιτική οικονομία, αλλά την άλλαξε και την έκανε αγνώριστη. Ουσιώδεις διαφορές χωρίζουν τη θεωρία της αξίας του Τζον Λοκ, που θα μπορούσε και να χαρακτηριστεί ο δημιουργός της ενάμιση αιώνα νωρίτερα, από τη θεωρία της αξίας του Μαρξ. Το πιο σημαντικό όμως για εμάς είναι ότι ακριβώς η θεωρία της αξίας, για την ακρίβεια η μαρξιστική θεωρία της αξίας, είναι εκείνη που χωρίζει τους μαρξιστές από τους μη μαρξιστές σοσιαλιστές και αριστερούς.
Χρειαζόμαστε τη θεωρία της αξίας, επειδή αναδεικνύει την εκμετάλλευση, δηλαδή την κυτταρική λειτουργία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής
Γιατί χρειαζόμαστε τη θεωρία της αξίας εμείς σήμερα; Κατά τη γνώμη μου επειδή αναδεικνύει την εκμετάλλευση, δηλαδή την κυτταρική λειτουργία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, που καθημερινά αναπαράγεται από δισεκατομμύρια στοιχειακές πράξεις άνισης ανταλλαγής. Κάθε μέρα που πηγαίνουμε στη δουλειά, και όχι μόνον τότε, πέφτουμε θύματα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Η εκμετάλλευση είναι στον μαρξισμό τεχνικός ορός και όχι απλώς ηθικός, μολονότι, φυσικά, διατηρεί τη συναισθηματική του φόρτιση και την ηθική του απαξία. Σε αδρές γραμμές σημαίνει την απόσπαση υπεραξίας. Όσο περισσότερη υπεραξία αποσπά το κεφάλαιο από το προλεταριάτο, τόσο υψηλότερο είναι το ποσοστό εκμετάλλευσης.
Σε αδρές γραμμές πάλι, αξία είναι η ανθρώπινη εργασία που ενσωματώνεται στα εμπορεύματα στο πλαίσιο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Υπεραξία είναι το κομμάτι της που το κεφάλαιο αποσπά από τους εργαζόμενους, και μάλιστα χρησιμοποιεί εναντίον τους, καθώς με αυτήν τροφοδοτεί την αέναη συγκέντρωση και συσσώρευσή του. Αυτά περιγράφει και αναλύει ο Μαρξ στους τόμους του Κεφαλαίου, που δεν είναι λίγοι, αλλά και πάλι είναι πολύ λιγότεροι από κείνους που σκόπευε να γράψει. Τα εξετάζει επίσης στις σημειώσεις του που δεν προορίζονταν για δημοσίευση και πρωτοκυκλοφόρησαν στη Σοβιετική Ένωση με τίτλο Grundrisse, και αλλού.
Μισόν αιώνα τώρα, ο Χάρβεϊ τα διδάσκει με αντικαπιταλιστικό οίστρο και αδιάλειπτα, άλλοτε σε φυλακές και άλλοτε στα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου. Κι επίσης σε μια λαμπρή σειρά μαθημάτων στο youTube, που ήδη έχουν εκατομμύρια θεατές κυρίως μεταξύ της νεολαίας. Ακριβώς επειδή συνδέει τη θεωρία της αξίας και τη συσσώρευση του κεφαλαίου με ζωντανά παραδείγματα και με όλες τις πλευρές της ζωής μας, χωρίς να κλείνεται στα στενά όρια της μιας ή της άλλης ακαδημαϊκής πειθαρχίας, έχει κατηγορηθεί πως είναι «ντιλετάντης», ό,τι και αν σημαίνει κάτι τέτοιο. Άλλο τόσο ντιλετάντης ήταν βεβαίως και ο ίδιος ο Μαρξ, που από τις δάφνες του προφέσορα προτίμησε τη ζωή του επαναστάτη.
Ο Μαρξ, το Κεφάλαιο και η τρέλα του οικονομικού λόγου είναι βιβλίο χρήσιμο, όχι μόνο επειδή φωτίζει κατανοητά το κεντρικό αίνιγμα του μαρξισμού, συνδέοντας τη θεωρία της αξίας με τη ζωή μας, αλλά και επειδή αναλύει τις πολιτικές της προεκτάσεις και προτείνει συγκεκριμένες ιδέες, γόνιμες κατά τη γνώμη μου, για να ξεπεράσει η αριστερά την τωρινή περιχαράκωση και αδυναμία της. Πιστεύω ότι επείγει να διαβαστεί και να συζητηθεί.