Ηλίας Σμήλιος*
Περίοδος εθνικών εορτών τα τέλη Οκτώβρη για τη Θεσσαλονίκη, με την απελευθέρωση της πόλης από τη ναζιστική κατοχή στις 30 Οκτώβρη 1944 να παραμένει θαμμένη. Ο λόγος δεν είναι άλλος, από το γεγονός πως σε αυτήν πρωτοστάτησαν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ και του ΕΑΜ, οι οποίες πίεσαν τους Γερμανούς, πήραν τον έλεγχο μεγάλων τμημάτων της πόλης και κτυπούσαν τους δοσίλογους που είχαν συγκεντρωθεί στην πόλη.
Τις τελευταίες μέρες του Οκτώβρη γιορτάζονται εθνικές επέτειοι στη Θεσσαλονίκη, με εκδηλώσεις για την είσοδο του ελληνικού στρατού στην πόλη το 1912 και την 28η Οκτωβρίου 1940. Όμως μια μέρα πραγματικά σημαντική παραμένει υποβαθμισμένη, αφού ήταν για δεκαετίες ένα σχεδόν εφτασφράγιστο μυστικό: η απελευθέρωση της πόλης από τους Γερμανούς στις 30 Οκτώβρη 1944 με τη δράση του εφεδρικού ΕΛΑΣ και την είσοδο στην πόλη της 11ης Μεραρχίας και του 50ου Συντάγματος του τακτικού ΕΛΑΣ.
Η μεγάλη λαϊκή συγκέντρωση, οργανωμένη από τις τοπικές αρχές στην πρώτη επέτειο της απελευθέρωσης, βάφτηκε στο αίμα από τις φασιστικές ομάδες που επανεμφανίστηκαν μετά τη Βάρκιζα. Οι επόμενες εκδηλώσεις έγιναν από τον Δήμο Θεσσαλονίκης και το υπουργείο Βόρειας Ελλάδας μόλις στη δεκαετία του 1980.
Ο καθεστωτικός μύθος της απελευθέρωσης της πόλης από της Αγγλοαμερικάνους ή στην άλλη εκδοχή χωρίς καμιά μάχη, ήθελε να σβήσει από την ιστορική μνήμη τις μάχες του ΕΛΑΣ με τις δοσιλογικές ομάδες και τους Γερμανούς. Εξάλλου είναι ιστορικά καταγεγραμμένο ότι ένα φορτηγό όλο κι όλο με Άγγλους στρατιώτες έφτασε στην πόλη την επόμενη μέρα. Συμπλήρωμα σε αυτά το ξέπλυμα του ρόλου των δοσιλογικών συμμοριών από τους «αναθεωρητές της ιστορίας».
Τον Σεπτέμβρη του 1944, καθώς οι κατοχικές δυνάμεις ετοιμάζονταν να αποχωρήσουν από την Ελλάδα, μπροστά στην τελική μάχη στην ίδια την Γερμανία, διεξήγαγαν γύρω από τη Θεσσαλονίκη εκκαθαριστικές επιχειρήσεις ενάντια στον ΕΛΑΣ, ώστε να εξασφαλίσουν την αποχώρησή τους.
Η απειθαρχία του ΕΛΑΣ στην κεντρική Μακεδονία έπληξε σοβαρά ναζί και δοσίλογους
Ήδη από το καλοκαίρι του ’44 συγκεντρώνουν 15.000 άνδρες στη Θεσσαλονίκη οι ηγέτες των δοσιλογικών οργανώσεων της Μακεδονίας, όπως οι Γ. Πούλος, Κισά Μπατζάκ (Κυρ. Παπαδόπουλος), Ξ. Γιοσμάς, γνωστός για τον ρόλο του στη δολοφονία του Λαμπράκη το 1963. Κάποιοι αναχωρούν για τη Γερμανία, ενώ το Ελληνικό Εθελοντικό Σώμα του Πούλου θα υποχωρήσει μαζί με τη Βέρμαχτ, πολεμώντας μέχρι την άνοιξη του 1945 σε Σλοβενία και Αυστρία. Ο Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ) του Κισά Μπατζάκ, η Εθνική Ελληνική Ασφάλεια Πόλεως Θεσσαλονίκης του Α. Δάγκουλα κι άλλες ομάδες, αφού εξαπέλυσαν όργιο τρομοκρατίας, προσπαθούν να χρισθούν… «αντιστασιακοί» εντασσόμενοι στον ΕΔΕΣ. Οι Δάγκουλας και Κισά Μπατζάκ ήρθαν σε συνεννόηση με τον νέο γενικό διοικητή Μακεδονίας Αθ. Χρυσοχόου και μέχρι τις 20 Οκτώβρη εγκαταστάθηκαν στον Αγ. Αθανάσιο λίγα χιλιόμετρα έξω από την πόλη.
Οι ελιγμοί των συνεργατών των Γερμανών θα διευκολύνονταν, αν η Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ υπάκουε στη Συμφωνία της Καζέρτας, που απαγόρευε την είσοδό της στην περιοχή μεταξύ Αξιού και Στρυμόνα και προέβλεπε την παράδοση της Θεσσαλονίκης, μαζί με την Αθήνα, στους Άγγλους του Σκόμπι. Η απειθαρχία όμως του ΕΛΑΣ στην κεντρική Μακεδονία έφερε σημαντικά πλήγματα στα γερμανικά στρατεύματα και τους δοσίλογους συνεργάτες τους. Το 31ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ από το καλοκαίρι του 1944 σιγά-σιγά περισφίγγει τον κλοιό γύρω από τη Θεσσαλονίκη, μαζί με το 19ο Σύνταγμα Νιγρίτας, το 3ο Τάγμα του 13ου Συντάγματος Κιλκίς και τμήματα του 50ου και του 16ου Συντάγματος. Από τις αρχές Οκτώβρη, μικρές ομάδες των μονάδων αυτών, σε συνεργασία με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ, προκαλούσαν φθορές στα εχθρικά τμήματα και προστάτευαν υποδομές της πόλης. Οι σκληρότερες μάχες δόθηκαν στα ανατολικά της πόλης όπου οι δυνάμεις του 31ου Συντάγματος, έδιωξαν τους χιτλερικούς κατακτητές από τα Βασιλικά και στη συνέχεια από το αεροδρόμιο του Σέδες και τη Γεωργική Σχολή, ενώ άλλα τμήματα εισέρχονται από την Πυλαία και τη Χαριλάου.
Στα μέσα Οκτώβρη δυνάμεις του εφεδρικού ΕΛΑΣ είχαν τον έλεγχο της Άνω Πόλης και τους περισσότερους προσφυγικούς συνοικισμού, έχοντας μάλιστα αφοπλίσει τους σταθμούς χωροφυλακής σ’ αυτές τις συνοικίες, ιδιαίτερα μετά την επιτυχή απόκρουση της τελευταίας επίθεσης των δοσιλόγων σε Νεάπολη, Βάρνα και Συκιές. Δυνάμεις του ΕΛΑΣ εκδιώκουν τους Γερμανούς από τα βόρεια της Θεσσαλονίκης και απελευθερώνουν οριστικά την Άνω Πόλη στις 26 Οκτωβρίου. Η περικύκλωση της πόλης ολοκληρώνεται από τα τμήματα του 50ού Συντάγματος του ΕΛΑΣ που δρούσε στα Πιέρια και τμήματος του ΕΛΑΝ, του ναυτικού των ανταρτών, που ξεκινώντας από την Ιερισσό κατέλαβε τμήμα του λιμανιού.
Εκτός από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ, το ΕΑΜ οργανώνει μαζικές συγκεντρώσεις για την 26η και την 28η Οκτωβρίου στο κέντρο, στην πλατεία Αγίας Σοφίας και στις συνοικίες.
Οι γερμανικές δυνάμεις αφού είδαν ότι ήταν αδύνατη η παραμονή τους στη Θεσσαλονίκη, πριν υποχωρήσουν, ναρκοθετούν ζωτικούς χώρους για να προκαλέσουν γενική παράλυση. Ξημερώματα της 30ης Οκτώβρη ανατινάζουν την Εφορεία Υλικού Πολέμου, στα σημερινά δικαστήρια, και εγκαταστάσεις στο Τελωνείο, το σημερινό επιβατικό σταθμό στο λιμάνι. Επιχειρούν να ανατινάξουν το κεντρικό υδραγωγείο στην Παναγία Φανερωμένη, την Ηλεκτρική Εταιρία στις σημερινές εγκαταστάσεις της ΔΕΗ στην Αγ. Δημητρίου και τους αλευρόμυλους Αλλατίνι. Τις πολύτιμες εγκαταστάσεις διασώζει η παρέμβαση του ΕΛΑΣ, ενώ ο λόχος του εφεδρικού ΕΛΑΣ μυλεργατών αποτρέπει την ανατίναξη των σιταποθηκών και των αλευρόμυλων Αλλατίνι. Τέλος παραδίνονται οι δυνάμεις της χωροφυλακής που είχαν οχυρωθεί στο κτίριο της ΧΑΝΘ. Εκεί θα είναι πλέον η έδρα της νέας δημοτικής αρχής που ορίζεται από το ΕΑΜ, με επικεφαλής τον καθηγητή Δημήτρη Καββάδα.
Γύρω στις 3 το απόγευμα της 30ης του Οκτώβρη όλη η Θεσσαλονίκη είχε ελευθερωθεί.
Επίκεντρο των πανηγυρισμών στις 30 Οκτώβρη και στις 2 Νοέμβρη, στον επίσημο εορτασμό της απελευθέρωσης, η πλατεία Αγ. Σοφίας. Μπροστά στον περίβολο της εκκλησίας στήθηκε μνημείο των εκτελεσθέντων, που κατέστρεψαν «άγνωστοι» τον Φλεβάρη του 1945, μετά τη Βάρκιζα.
Τους επόμενους δυόμιση μήνες η πόλη θα ζήσει συνθήκες πραγματικής ελευθερίας και λαϊκής κυριαρχίας. Επικεφαλής θα τεθεί εκλεγμένη Λαϊκή Επιτροπή, την τάξη θα αναλάβει η Εθνική Πολιτοφυλακή και επιτροπές θα διαχειρίζονται την καθημερινή ζωή. Μέχρι τις 17 Γενάρη 1945, όταν ο EΛAΣ αποσύρεται στον δρόμο για τη Συνθήκη της Βάρκιζας…
Είναι καιρός να δει το φως η πραγματική ιστορία, αυτή που έγραψαν με αγώνες και θυσίες οι «απόκληροι» της πόλης.
* Εκτεταμένη εκδοχή του κειμένου έχει δημοσιευθεί παλιότερα στο ιστολόγιο της Ανυπακοής στις γειτονιές Αμπελοκήπων-Μενεμένης
