Μπάμπης Συριόπουλος
Οι κοινωνικές επαναστάσεις δεν προκύπτουν σαν φυσικά φαινόμενα, προβλέψιμα ή αναπάντεχα, αλλά σαν συνειδητές πράξεις της εκμεταλλευόμενης πλειοψηφίας. Το αστικό κράτος δεν μετασχηματίζεται από μέσα -μέσω μιας κυβέρνησης- αλλά πολιορκείται και αλώνεται μόνο απ’ έξω, από την οργανωμένη εργατική τάξη με τα δικά της όργανα. Η συνύπαρξη του αστικού κράτους και των οργάνων εργατικής πολιτικής μπορεί να είναι μόνο προσωρινή.
Οκτώβρης 1917: Οι «εξαιρέσεις» που δείχνουν τον δρόμο
106 χρόνια κλείνουν από τη ρωσική επανάσταση του Οκτώβρη 1917 (7 Νοέμβρη με το νέο ημερολόγιο). Αποτέλεσε έναν κρίκο -με τεράστια εμβέλεια, υλική επίδραση και συμβολική σημασία- στην αλυσίδα των κοινωνικών επαναστάσεων που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αποπειράθηκαν να θεμελιώσουν έναν άλλο κόσμο χωρίς κεφάλαιο και εκμετάλλευση. Οι επαναστάσεις, ακόμα κι αυτές που συντρίβονται ή εκτρέπονται και ηττώνται στο τέλος, είναι μια διαρκής υπενθύμιση ότι πάντα υπάρχει η δυνατότητα για την εκμεταλλευόμενη πλειονότητα για ολομέτωπη επίθεση κατά της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής.
Οι επαναστατικές τάσεις συνήθως είναι μειοψηφικές στην εργατική τάξη, αυτό που κυριαρχεί είναι συνήθως η διαπραγμάτευση των όρων εκμετάλλευσης εντός του καπιταλισμού. Οι επαναστάσεις ωστόσο είναι οι «καταστάσεις εξαίρεσης» που εγγράφονται στην κανονικότητα της ταξικής πάλης ακόμα και στους ήρεμους καιρούς, καθώς και στις λαϊκές -κοινωνικές και δημοκρατικές- κατακτήσεις και δικαιώματα. Αποτυπώθηκαν στην κοινωνική ασφάλιση, στο οχτάωρο, στις συλλογικές συμβάσεις και στις άδειες, στη δημόσια και δωρεάν παιδεία και υγεία, στα επιδόματα ανεργίας. Η λυσσασμένη επίθεση των αστικών τάξεων σ’ αυτές τις κατακτήσεις έχει αναγκαίο συμπλήρωμα την αποκήρυξη και τη δαιμονοποίηση κάθε επαναστατικής απόπειρας του παρελθόντος και του μέλλοντος. Όταν ο Τραμπ κι ο Μπολσονάρο, ο Μακρόν, η ΕΕ κι ο Πούτιν βλέπουν παντού κομμουνισμό και μπολσεβικισμό, όταν ο Α. Γεωργιάδης μιλάει για τη «Σοβιετία» που υποτίθεται ήταν η Ελλάδα, αυτό ακριβώς εκφράζουν. Κι όμως η κυρίαρχη τάση στην αριστερά, ακόμα και στην κομμουνιστική, είναι να αντιμετωπίζει κάθε συζήτηση για την επανάσταση και τους δρόμους προσέγγισής της στο σήμερα ως εξωπραγματική και μάλλον αχρείαστη.
Η ανάδυση των οργάνων εργατικής πολιτικής
Η κοινωνική επανάσταση της εποχής μας είναι πρώτο αντικαπιταλιστική από τη σκοπιά του κοινωνικού συστήματος που ανατρέπει -του καπιταλισμού- του κράτους του, των σχέσεων ιδιοκτησίας και παραγωγής του, δεύτερο εργατική από τη σκοπιά του ποιο είναι το κοινωνικό της υποκείμενο, καθώς η εργατική τάξη στερείται ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής παρότι είναι παραγωγός του κοινωνικού πλούτου και τρίτο έχει κομμουνιστικό απελευθερωτικό περιεχόμενο, καθώς ενεργοποιεί τη διαδικασία μετάβασης προς τον κομμουνισμό μέσα σε μια πορεία ταξικών συγκρούσεων με καμπές σε εθνικό και διεθνικό επίπεδο.
Πως «προκύπτει» μια επανάσταση; Σύμφωνα με την κυρίαρχη αντίληψη στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της 2ης Διεθνούς, είναι προϊόν μιας νομοτελειακής ντετερμινιστικής διαδικασίας άρα, όπως έλεγε ο Κ. Κάουτσκι, πατριάρχης του επίσημου μαρξισμού της 2ης Διεθνούς: «Γι αυτό και δεν μας περνά από το νου, να θέλουμε να υποκινήσουμε ή να προετοιμάσουμε μιαν επανάσταση. Κι αφού η επανάσταση δεν μπορεί να γίνει από εμάς με αυθαίρετο τρόπο, δεν μπορούμε να πούμε ούτε το ελάχιστο σχετικά με το πότε, υπό ποιες συνθήκες ή με ποια μορφή αυτή θα λάβει χώρα». Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία -με μεγάλη πέραση στην εποχή μας- η επανάσταση είναι ένα αναπάντεχο γεγονός χωρίς αιτίες και πολιτικό σχέδιο, μια κοινωνική έκρηξη ή αλλιώς ένα «συμβάν». Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με τα προηγούμενα, αντιμετωπίζεται σαν ένα φυσικό φαινόμενο -είτε επιστημονικά προβλεπόμενη έκλειψη ηλίου είτε ηφαιστειακή έκρηξη- κι όχι σαν μια πράξη, την κατεξοχήν ανθρώπινη πράξη σύμφωνα με την οποία οι κοινωνικοί άνθρωποι αλλάζουν συνειδητά τις κοινωνικές συνθήκες, αλλάζοντας ταυτόχρονα τον εαυτό τους. Πως θα μπορούσε η πράξη που οδηγεί στην κοινωνία των ανθρώπινων προθέσεων να μην είναι η ίδια εμπρόθετη;
Η επανάσταση χωρίς ανατροπή της κρατικής εξουσίας είναι απλά ένα σχήμα λόγου. Το ζήτημα του κράτους είναι κεντρικό στην συζήτηση εντός της αριστεράς και το βασικό σημείο του καθοριστικού και πάντα επίκαιρου διαχωρισμού της σε μεταρρυθμιστική ή επαναστατική. Το κράτος στον καπιταλισμό δεν είναι ένα άψυχο εργαλείο στα χέρια της αστικής τάξης, είναι ένας υλικός μηχανισμός με δομές, λειτουργίες, παραδόσεις, αξίες και «συνέχεια», με δική του βούληση. Η «ψυχή» του είναι η διασφάλιση των γενικών όρων πραγμάτωσης της υπεραξίας και κοινωνικής αναπαραγωγής του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, η έκφραση των γενικών και μακροπρόθεσμων συμφερόντων της αστικής τάξης και όχι τα άμεσα οικονομικά συμφέροντα του κεφαλαίου και πολύ περισσότερο του ενός ή του άλλου ιδιώτη καπιταλιστή. Σ’ αυτό το γενικό πλαίσιο επιδιώκει να ενσωματώσει τις εργατικές και λαϊκές διεκδικήσεις και την ταξική πάλη εμφανιζόμενο ως εκπρόσωπος των γενικών συμφερόντων της κοινωνίας.
Αν το αστικό κράτος ούτε θέλει ούτε μπορεί να γίνει μέσο κοινωνικού μετασχηματισμού, πολύ περισσότερο αυτό είναι αδύνατο από μια κυβέρνηση. Η ιστορία έχει δείξει ότι στην περίπτωση οποιασδήποτε «ενοχλητικής» κυβέρνησης στο πλαίσιο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας το αστικό μπλοκ εξουσίας θα αντιδράσει λυσσαλέα, χρησιμοποιώντας κάθε μέσο για να αποτρέψει την επιβολή της εργατικής θέλησης και εξουσίας, θα αντιπαραθέσει -ειδικά αν κινδυνεύει να χάσει τα πάντα, αλλά και αρκετά πιο πριν- στην εξεγερτική δράση της κοινωνικής πλειοψηφίας την ωμή βία της εξουσιαστικής και εκμεταλλευτικής μειοψηφίας με τη στήριξη και την ενεργό παρέμβαση των διεθνών συμμάχων της. Ο σημερινός αριστερός κυβερνητισμός, χωρίς ούτε καν σοσιαλιστικό άρωμα, είναι καρικατούρα του κομμουνιστικού και σοσιαλδημοκρατικού ρεφορμισμού παλιότερων εποχών. Στη θέση του Αλιέντε έχουν έρθει οι Τσίπρας, Μπόριτς και Λούλα, εξαρχής εκφραστές μιας αστικής διαχείρισης που στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού δεν μπορεί παρά να είναι αντιλαϊκή.
Το αστικό κράτος δεν μετασχηματίζεται βαθμιαία και από μέσα, πολιορκείται και αλώνεται από έξω. Η επανάσταση το γκρεμίζει και το αντικαθιστά με την εργατική εξουσία, με όργανα, δομές και αρχές λειτουργίας ριζικά διαφορετικά. Βασικά χαρακτηριστικά των οργάνων εργατικής εξουσίας είναι η αιρετότητα, η ανακλητότητα, η «μισθοδοσία με χαμηλό εργατικό μισθό» και η εναλλαγή των αντιπροσώπων, ως ασφαλιστικές δικλείδες αποτροπής του σφετερισμού του κοινωνικού πλούτου και της γραφειοκρατικής παρέκκλισης. Ωστόσο, η επανάσταση δεν είναι ποτέ ένα μονόπρακτο, δεν ταυτίζεται με τη στιγμή της εξέγερσης. Είναι μια περίοδος οξύτατων αναμετρήσεων, ανόδου των αγώνων, της οργάνωσης και κυρίως της συνειδητότητας των εργαζομένων, μια περίοδος κατά την οποία συνήθως το αστικό κράτος αδυνατεί να οργανώσει την κοινωνική ζωή όπως συνήθως, και οι εκμεταλλευόμενες τάξεις με τις οργανώσεις τους, ο «οργανωμένος λαός» αναλαμβάνουν να καλύψουν το κενό. Στην κοινωνία κανένας μηχανισμός ή θεσμός δεν καταργείται αν δεν υπάρχει ήδη κάτι να τον αντικαταστήσει.
Σε αυτές ακριβώς τις περιόδους επαναστατικής κρίσης δημιουργούνται τα όργανα εργατικής πολιτικής και εξουσίας που ορθώνονται απέναντι στο αστικό κράτος, στην πορεία της ανατροπής του. Η ιστορία έχει εμφανίσει μια ποικιλία τέτοιων οργάνων, από τα σοβιέτ στη Ρωσία του 1905 και του 1917, την Παρισινή Κομμούνα στο Παρίσι του 1871, τα εργατικά συμβούλια σε Γερμανία, Ιταλία και αλλού μετά το τέλος του Ά Παγκοσμίου Πολέμου, τη Λαϊκή Δικαιοσύνη και Αυτοδιοίκηση στην «ελεύθερη Ελλάδα» του ΕΑΜ, τις «βιομηχανικές ζώνες» και τις «κοινοτικές διοικήσεις» στη Χιλή του ’72-’73, μεταξύ άλλων.
«Δεν αρκεί να κατακτήσουμε την εξουσία κομματιαστά, όπως κόβει κανείς το σαλάμι σε φέτες, επειδή κάθε κομμάτι που κερδίζουμε, είναι μια αυταπάτη εξουσίας»
Το ενδεχόμενο μιας κυβέρνησης πραγματικά απειλητικής για το σύστημα δεν μπορεί να αποκλειστεί, μπορεί ωστόσο να προκύψει μόνο ως υποπροϊόν της εξωκοινοβουλευτικής μαζικής πάλης σε αντικαπιταλιστική κατεύθυνση. Το συμπέρασμα από όλη την ιστορική πείρα είναι ότι σε συνθήκες κλονιζόμενης αστικής κυριαρχίας, οι επαναστατικές δυνάμεις χρειάζεται να ρίξουν όλο το βάρος στα όργανα εργατικής πολιτικής για να περάσει σε αυτά η πρωτοβουλία των κινήσεων. Η διατήρηση της ανεξαρτησίας της επαναστατικής αριστεράς από την κυβέρνηση είναι αναγκαία σε κάθε περίπτωση, ακόμα κι αν αυτή συγκρούεται πραγματικά με την αστική τάξη. Κατά την περίοδο της κυβέρνησης Αλιέντε στη Χιλή ο Μιγκέλ Ενρίκες, ηγέτης του MIR (Κίνημα Επαναστατικής Αριστεράς) δήλωνε: «Δεν αρκεί να κατακτήσουμε την εξουσία κομματιαστά, όπως κόβει κανείς το σαλάμι σε φέτες, επειδή κάθε κομμάτι που κερδίζουμε, είναι μια αυταπάτη εξουσίας».
Η επανάσταση δεν είναι μονόπρακτο, δεν μπορεί να είναι όμως και τηλεοπτική σειρά με πολλούς κύκλους. «Δυο εξουσίες σ’ ένα κράτος δεν μπορεί να υπάρχουν. Η μία από αυτές πρέπει να εκμηδενιστεί […]» έλεγε ο Λένιν αναφερόμενος στη δυαδική εξουσία που προέκυψε τον Φλεβάρη του 1917. Η περίοδος δυαδικής εξουσίας τελειώνει υποχρεωτικά με τη νίκη της επανάστασης ή της αντεπανάστασης.
Τα χαρακτηριστικά των νέων εργατικών οργάνων
Περιεχόμενο και μορφές της επαναστατικής πάλης με βάση την εμπειρία
Με βάση την ιστορική εμπειρία, θα αποπειραθούμε να σκιαγραφήσουμε τα βασικά στοιχεία των οργάνων εργατικής πολιτικής και επιβολής της λαϊκής θέλησης που, αν και σχηματίζονται πριν την ανατροπή του αστικού κράτους, μπορούν να νικήσουν και να μετασχηματιστούν στην επαναστατική εργατική εξουσία. Τα όργανα αυτά:
Πρώτο, συσπειρώνουν πλατιές λαϊκές μάζες και όχι μόνο «πρωτοπορίες», συνδυάζουν την άμεση δημοκρατία με την αντιπροσώπευση, η βάση όχι μόνο εκλέγει αλλά μπορεί και να ανακαλεί τους αντιπροσώπους. Έτσι μόνο διασφαλίζεται η εναρμόνιση με τις λαϊκές διαθέσεις που σε έκτακτες συνθήκες αλλάζει ασυνήθιστα γρήγορα. Ο λαός πρέπει να αναγνωρίζει σ’ αυτά τα όργανα τον εαυτό του και όχι στους κρατικούς θεσμούς.
Δεύτερο, στο χώρο ευθύνης τους δίνουν άμεσες λύσεις, οργανώνουν τη ζωή και διασφαλίζουν την επιβίωση της εργαζόμενης πλειονότητας. Αντιτίθενται στην πράξη στην αστική ιδιοκτησία και εξουσία καθώς και στους νόμους της αγοράς. Δεν διαμαρτύρονται μόνο, επιβάλλουν. Αναγκαία προϋπόθεση για τα παραπάνω είναι και η ικανότητα περιφρούρησης από τους μηχανισμούς του κεφαλαίου, του κράτους και του παρακράτους.
Τρίτο, δεν περιορίζονται στο χώρο ευθύνης τους, συντονίζονται σε ευρύτερη βάση, πανεθνική αν είναι δυνατόν. Αποφασίζουν για τα γενικά πολιτικά ζητήματα που αποτελούν τα σημεία σύγκρουσης ανάμεσα στην αστική και εργατική πολιτική.
Τέταρτο, προϋποθέτουν τη συνειδητοποίηση από πλατιές λαϊκές μάζες της ανάγκης αντικαπιταλιστικών μέτρων και λύσεων, μέτρων κατά της ατομικής ιδιοκτησίας, του διευθυντικού δικαιώματος και της ελεύθερης αγοράς. Μόνο τότε αναλαμβάνουν την υλοποίηση τέτοιων στόχων και προγράμματος η οργανωμένη εργατική τάξη και ο λαός, καθώς αντιλαμβάνονται ότι μια κυβέρνηση στο πλαίσιο της αστικής δημοκρατίας και ο υπάρχων κρατικός μηχανισμός ούτε θέλουν ούτε μπορούν να τα υλοποιήσουν.
Η επανάσταση προετοιμάζεται στις μάχες του σήμερα
Οι κομμουνιστές δεν μπορούν να είναι με το «instruction manual» του Κάουτσκι στην παλιά και σύγχρονη εκδοχή του, προετοιμάζουν από τώρα την επανάσταση, συμπληρώνουν την επαναστατική στρατηγική με την αναγκαία επαναστατική τακτική, «προσγειώνουν» το κομμουνιστικό πρόγραμμα στη λαϊκά κατανοητή μορφή του στις σημερινές συνθήκες, μετασχηματίζοντάς το σε αντικαπιταλιστικό πρόγραμμα πάλης στο παρόν ενάντια στην «καταστροφή που μας απειλεί». Παρεμβαίνουν σε καιρούς ανάτασης αλλά και απογοήτευσης, συγκροτώντας την ίδια την κομμουνιστική οργάνωση, την αντικαπιταλιστική πτέρυγα στο μαζικό κίνημα και το αντικαπιταλιστικού πολιτικό μέτωπο.
Οι αντικαπιταλιστικοί στόχοι απαιτούν και τα ανάλογα μέσα και τρόπους οργάνωσης. Αν τα όργανα εργατικής πολιτικής και εξουσίας αναδύονται σε επαναστατική κρίση η διαπαιδαγώγηση και προετοιμασία γι αυτά ξεκινάει από τις σημερινές μάχες. Για παράδειγμα ένα σωματείο που αποτρέπει απολύσεις υπονομεύει στην πράξη το εργοδοτικό διευθυντικό δικαίωμα. Ένα σωματείο που λειτουργεί με τακτικές συνελεύσεις και όχι κυρίως με το ΔΣ ενθαρρύνει την εργατική πρωτοβουλία και αυτοπεποίθηση. Οι λιμενεργάτες και οι σιδηροδρομικοί που αρνούνται να μεταφέρουν πολεμικό υλικό για τον πόλεμο στην Ουκρανία υπερβαίνουν τη στενή οικονομική πάλη, βάζοντας στοιχεία εργατικού ελέγχου. Μια εργατική λέσχη ή επιτροπή γειτονιάς που αποτρέπει φαινόμενα εργοδοτικής αυθαιρεσίας, οργανώνει την αλληλεγγύη όχι με όρους ανάθεσης και φιλανθρωπίας αλλά μαζικού κινήματος, προδιαθέτει τους κατοίκους στην ενεργητική άσκηση εξουσίας. Γενικά, οι αποφασιστικοί αγώνες που αποτρέπουν σχέδια του κεφαλαίου και της εξουσίας του καθώς και οι αναγκαίες μορφές οργάνωσης γι αυτούς, η επιβολή κατακτήσεων είναι ταυτόχρονα διαπαιδαγώγηση στην άσκηση της εξουσίας από το λαό.
