Μπάμπης Συριόπουλος
Συμπληρώθηκαν 150 χρόνια από τη γέννηση της Ρόζας Λούξεμπουργκ, της επαναστάτριας που με τη ζωή και το θάνατό της σημάδεψε την ιστορία του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος των αρχών του αιώνα. Η αντιπαράθεσή της με το ρεφορμισμό της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, θεωρητικό ή στην πράξη, έχει πολλά να μας πει σήμερα καθώς το δίλημμα «μεταρρύθμιση ή επανάσταση» ξανατίθεται διαρκώς με νέες παραλλαγές. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ, που δολοφονήθηκε από τα Ελεύθερα Σώματα της αντεπανάστασης, αναζητούσε διαρκώς τον επαναστατικό δρόμο στην εποχή της.
Χρονολόγιο
1871, 5 Μαρτίου: Γέννηση της Ρόζας Λούξεμπουργκ στο Ζαμόσκ της Πολωνίας.
1898, Μάιος: Άφιξή της στη Γερμανία και ένταξή της στο SPD. Πρώτη έκδοση του κειμένου της Κοινωνική Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση το 1899.
1905, 29 Δεκεμβρίου: Επιστροφή της στην Πολωνία όπου παίρνει μέρος στην επανάσταση και φυλακίζεται μέχρι τον Αύγουστο του 1906.
1916, 1 Ιανουαρίου: Ίδρυση στη Γερμανία της οργάνωσης «Σπάρτακος».
1918, Δεκέμβριος: Ίδρυση του KPD.
1919, Ιανουάριος: Εξέγερση στο Βερολίνο και αιματηρή της ήττα.
1919, 15 Ιανουαρίου: Δολοφονείται από τα Freikorps, όπως και ο Καρλ Λίμπνεκχτ.
Η Ρόζα Λούξεμπουργκ γεννήθηκε στις 5 Μαρτίου 1871, πριν 150 χρόνια, στο Ζαμόσκ της τότε ρωσικής Πολωνίας. Συμμετείχε από τα μαθητικά της χρόνια στο επαναστατικό σοσιαλιστικό κίνημα της Πολωνίας και από το Μάη του 1898 στο εργατικό κίνημα της Γερμανίας μέσα από τις γραμμές του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γερμανίας (SPD), του τότε ενιαίου μεγάλου κόμματος της γερμανικής εργατικής τάξης που βρισκόταν στην ηγεσία του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος. Εξαρχής τάχθηκε με την επαναστατική πολιτική σε αντίθεση με τις ρεφορμιστικές τάσεις που ενδημούσαν στη 2η Διεθνή. Αντιτάχθηκε στον Έντουαρντ Μπερνστάιν που υποστήριζε τη μετεξέλιξη του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό διαμέσου των κοινοβουλευτικών θεσμών, της ειρηνικής δράσης των συνδικάτων και της σοσιαλδημοκρατίας και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων. Η θεωρία του Μπερνστάιν απορρίφθηκε από το SPD αλλά το πρόβλημα ήταν πολύ βαθύτερο.
Η Λούξεμπουργκ είδε πιο νωρίς ακόμα και από το Λένιν πως η τεράστια οργανωτική ανάπτυξη των κομμάτων της 2ης Διεθνούς και των συνδικάτων, οι διαδοχικοί εκλογικοί «θρίαμβοι», η αντιπροσώπευση σε κοινοβούλια, δημοτικά συμβούλια και ασφαλιστικά ταμεία, η νόμιμη δράση και η «λατρεία του κράτους» (ιδίως στη Γερμανία) είχαν οδηγήσει στη γραφειοκρατικοποίηση των εργατικών οργανώσεων. Η «παλιά δοκιμασμένη ταχτική» όπως λεγόταν με καμάρι η συσσώρευση εκλογικών ποσοστών και η αποφυγή «τυχοδιωκτισμών» που θα έβαζαν σε κίνδυνο τη νόμιμη και προγραμματισμένη οργανωτική δραστηριότητα, είχε γίνει θέσφατο. Η Ρόζα είδε στη ρωσική επανάσταση του 1905 με τις μαζικές απεργίες και εξεγέρσεις και την αυτενέργεια των μέχρι τότε ανοργάνωτων εργατικών μαζών ένα άλλο «υπόδειγμα» απέναντι στον καθημερινό ρεφορμισμό των εργατικών οργανώσεων στη Γερμανία.
Όταν το SPD στήριξε τον Αύγουστο του 1914 την κυβέρνηση στον παγκόσμιο πόλεμο (προδοσία της 4ης Αυγούστου) η Λούξεμπουργκ τήρησε διεθνιστική στάση μαζί με την επαναστατική πτέρυγα του κόμματος παίρνοντας μέρος σε διεθνιστικές δραστηριότητες μαζί και με τους μπολσεβίκους. Συνέβαλε στη δημιουργία της επαναστατικής οργάνωσης «Σπάρτακος» και φυλακίστηκε από την κυβέρνηση του Κάιζερ. Μετά τη γερμανική επανάσταση συμμετείχε στην ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας (KPD) στις 29 Δεκέμβρη 1918 και μετά την ήττα της ένοπλης εργατικής εξέγερσης στο Βερολίνο δολοφονήθηκε βάναυσα μαζί με τον Καρλ Λίμπκνεχτ στις 15 Γενάρη 2019, αφού είχαν παραδοθεί, από τα «Ελεύθερα Σώματα» (Freikorps), παραστρατιωτικό σώμα που είχε συγκροτήσει η σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση.
Οι αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό του εργατικού κινήματος στις αρχές του προηγούμενου αιώνα παρά την αλλαγή των συνθηκών διατηρούν την επικαιρότητά τους. Ιδίως το δίλημμα «κοινωνική μεταρρύθμιση ή επανάσταση» βρίσκεται στο κέντρο όλων των αντιπαραθέσεων σε άπειρες επανεκδόσεις και εκδοχές. Από τη μια πλευρά βρισκόταν ο Κάουτσκι, ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης του SPD και της 2ης Διεθνούς με τους σιδερένιους νόμους της Ιστορίας που οδηγούν αμετάκλητα στην επανάσταση ανεξάρτητα από τη συνείδηση και τη βούληση της εργατικής τάξης. «Η σοσιαλδημοκρατία είναι ένα επαναστατικό κόμμα, όχι όμως ένα κόμμα που κάνει επαναστάσεις. […] Γι αυτό και δεν μας περνά από το νου να θέλουμε να υποκινήσουμε ή να προετοιμάσουμε μιαν επανάσταση» είχε γράψει από το 1893 ο Κάουτσκι. Η αναμονή της επαναστατικής κατάστασης ή και της επανάστασης που σαν φυσικά φαινόμενα θα έρθουν, χρησίμευσε δεκαετίες τώρα και χρησιμεύει ακόμα ως μυοχαλαρωτικό για σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα, για την απόρριψη επαναστατικών στόχων στο παρόν μέχρι «να ωριμάσουν οι συνθήκες».
Ο ρεφορμισμός του Μπερνστάιν βασιζόταν στους θεσμούς της αστικής δημοκρατίας για τη μετεξέλιξη του καπιταλισμού, αλλά είχε στο κέντρο του την καθημερινή δράση εκατομμυρίων οργανωμένων προλετάριων για την πραγματοποίηση μεταρρυθμίσεων. Το κέντρο της αντίληψής του ήταν όπως είχε γράψει: «Ο τελικός στόχος όποιος και αν είναι, δεν είναι τίποτα για μένα, ενώ το κίνημα είναι το παν». Σήμερα μπορεί λίγοι να τον θυμούνται και ακόμα λιγότεροι να δηλώνουν οπαδοί του αλλά η απαξίωση του «τελικού στόχου» κυριαρχεί στην παγκόσμια αριστερά και στον αναρχικό χώρο, στα ριζοσπαστικά κινήματα ταυτοτήτων ή στα μονοθεματικά τέτοια, στα διάφορα αυτοδιαχειριστικά πειράματα κτλ. Είτε προτάσσεται η κυβερνητική εξουσία, είτε η μερική και άμεση δράση «από τα κάτω», είτε -και αυτό είναι το πιο συχνό- ο συνδυασμός και των δύο, οι τελικοί σκοποί απαξιώνονται στο όνομα των άμεσων λύσεων ως σχέδια επί χάρτου με συμβολική μόνο αξία. Οι σιδερένιες νομοτέλειες μπορεί να μπήκαν στη γωνία, αλλά αντικαταστάθηκαν από τα «συμβάντα», την ενδεχομενικότητα και τις τυχαίες «συναντήσεις» και όχι από τις αποφάσεις των ανθρώπων.
Ρόζα Λούξεμπουργκ: «Το κίνημα ως αυτοσκοπός δεν είναι για μένα τίποτα, ο τελικός στόχος είναι για μας τα πάντα»
Η Ρόζα Λούξεμπουργκ απέναντι στη γραφειοκρατική αγκύλωση πρόβαλλε την εργατική αυτενέργεια, πάντα όμως σε επαναστατική κατεύθυνση. Όχι μόνο απέρριπτε το σύνθημα του Μπερνστάιν αλλά το αντέστρεφε κιόλας: «[…] το κίνημα ως τέτοιο, χωρίς σχέση με τον τελικό στόχο, το κίνημα ως αυτοσκοπός δεν είναι για μένα τίποτα, ο τελικός στόχος είναι για μας τα πάντα». Αντί για τις «αντικειμενικές» σιδερένιες νομοτέλειες που δουλεύουν ερήμην μας πρόβαλλε τη συνειδητή δράση των μαζών: «Ο σοσιαλισμός είναι το πρώτο λαϊκό κίνημα στην παγκόσμια ιστορία που έχει θέσει στον εαυτό του το καθήκον και έχει επιφορτισθεί από την ιστορία να φέρει μέσα στην κοινωνική δράση των ανθρώπων ένα συνειδητό νόημα, μια σχεδιασμένη σκέψη και μέσα από αυτήν, την ελεύθερη θέληση». Η συνείδηση, το σχέδιο και οι τελικοί σκοποί δεν περιόριζαν την ελευθερία των ανθρώπων, αντίθετα της έδιναν νόημα.
Σε αυτό το πλαίσιο έμπαινε και ο μαρξισμός και η επαναστατική πρωτοπορία. Έγραψε το 1903 για τον Καρλ Μαρξ: «Χάρη σε αυτή την κατευθυντήρια γραμμή, η εργατική τάξη κατάφερε για πρώτη φορά να μετατρέψει τη μεγάλη ιδέα του τελικού στόχου στο νόμισμα της καθημερινής πολιτικής και να μεταβάλλει τις μικρές δουλιές της καθημερινότητας στο εκτελεστικό όργανο της μεγάλης ιδέας».