Βασίλης Τσιράκης
Μετά την «Αναπαράσταση», την τριλογία της ιστορίας (Μέρες 36, Θίασος, Κυνηγοί) και τον «Μεγαλέξανδρο», το «Ταξίδι στα Κύθηρα» εγκαινιάζει την επόμενη τριλογία του Θ. Αγγελόπουλου, την τριλογία της σιωπής.
Η υπόθεση
Ο Σπύρος, ένας πολιτικός πρόσφυγας του εμφυλίου επιστρέφει μετά από πολλά χρόνια από την Σοβιετική Ένωση.
Στο λιμάνι τον περιμένουν τα δυο παιδιά του, ο Αλέξανδρος και η Βούλα και όλοι μαζί πηγαίνουν στο πατρικό σπίτι όπου τον υποδέχεται η γυναίκα του Κατερίνα, αλλά και παλιοί φίλοι και συγγενείς.
Όμως ο Σπύρος προς έκπληξη όλων αποχωρεί από το τραπέζι της υποδοχής και την άλλη μέρα φεύγει για το χωριό του.
Εκεί μαζί τον παλιό του φίλο Παναγιώτη επισκέπτονται το κοιμητήρι του, όπου ο Παναγιώτης του εξομολογείται τον πλατωνικό ερωτά του για την Κατερίνα, ενώ αμέσως μετά ο Σπύρος ανοίγοντας μετά από χρόνια το πατρικό του σπίτι μαθαίνει ότι οι συγχωριανοί του σκοπεύουν να πουλήσουν τα βοσκοτόπια της περιοχής σε μια ιδιωτική εταιρεία.
Όταν οι κάτοικοι του χωριού συγκεντρώνονται για να υπογράψουν την ομαδική αγοραπωλησία της γης ο Σπύρος αρνείται πεισματικά, ενώ οι συγχωριανοί του με επικεφαλής τον πρόεδρο τον κατακρίνουν και τον απειλούν για την στάση του.
Τότε γίνεται γνωστό πως τον αναζητά η αστυνομία, διότι για κάποιους γραφειοκρατικούς λόγους θεωρείται άπατρις και πρέπει να φύγει από την χώρα.
Έτσι μαζί με την Κατερίνα, που αποφασίζει να τον ακολουθήσει, οδηγούνται στο λιμάνι, όπου όμως το σοβιετικό καράβι έχει ήδη αποπλεύσει, ενώ την ίδια στιγμή στη προκυμαία το εργατικό συνδικάτο ετοιμάζει μια γιορτή.
Το σενάριο
Βασικό μοτίβο και αφηγηματικό εύρημα του σεναρίου είναι ότι ο Αλέξανδρος εκτός από γιος του Σπύρου, είναι ταυτόχρονα και σκηνοθέτης ο οποίος βρισκόμενος σε κρίση δημιουργίας επιχειρεί να γυρίσει μια ταινία, στην οποία ο Σπύρος είναι ο πρωταγωνιστής της και η Βούλα η ερωμένη του.
Να σημειώσουμε εδώ πως το εύρημα δεν εξαντλείται στην κλασσική περίπτωση της ταινίας μέσα στην ταινία – όπου τα όρια της μιας και της άλλης είναι διακριτά – αλλά ο σεναριακός άξονας συμπλέκει οργανικά το πραγματικό με την μυθοπλασία θέτοντας το ερώτημα: Ποιος είναι ο Αλέξανδρος; Ο ηθοποιός της ταινίας που βλέπουμε στην οθόνη όπου παίζει το ρόλο του γιού του Σπύρου, ή ο σκηνοθέτης της ταινίας που πρωταγωνιστεί ο Σπύρος;
Τέλος αξίζει να αναφέρουμε ότι όπως και στις προηγούμενες ταινίες του Θ. Αγγελόπουλου το σενάριο δίνει το βάρος στη εικόνα και όχι στον λόγο. Έτσι δίνοντας προτεραιότητα στο τι θα δειχθεί και όχι στο τι θα ειπωθεί, ο λόγος του είναι ελλειπτικός και οι διάλογοι ελάχιστοι, στο βαθμό που δεν «εκφυλίζονται» σε μονόλογους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η σκηνή του νεκροταφείου όπου ο Σπύρος στα λόγια του Παναγιώτη απαντά με χορό, αλλά και η γνωστή σκηνή του διαλόγου-μονολόγου του Σπύρου με τον Αντώνη τον καφετζή του χωριού (Διονύσης Παπαγιαννόπουλος).
Η σκηνοθεσία
Σε σχέση με τις προηγούμενες ταινίες (εξαιρουμένης της Αναπαράστασης) στο Ταξίδι στα Κύθηρα τα πλάνα σεκάνς είναι πολύ λιγότερα και μικρότερα σε διάρκεια, ενώ λείπουν παντελώς τα άλματα στο χρόνο.
Αυτό οφείλεται αφ’ ενός μεν στην γραμμική αφήγηση και αφ’ ετέρου στην έλλειψη ιστορικών γεγονότων με χρονική απόσταση μεταξύ τους.
Έτσι εδώ έχουμε κάποια χαρακτηριστικά πλάνα σεκάνς που παίζουν το ρόλο, όχι της μεταβολής του ιστορικού χρόνου και της συνένωσης διαφορετικών ιστορικών στιγμών, αλλά της όσμωσης των δύο ταινιών μεταξύ τους. Δηλαδή της ταινίας που βλέπουμε και της ταινίας που σκηνοθετεί ο πρωταγωνιστής της, θέτοντας το ερώτημα: Τι αξίζει περισσότερο, να δημιουργείς ή να ζεις;
Να σημειώσουμε επίσης πως στο Ταξίδι στα Κύθηρα πολλές σκηνές (όχι πλάνα σεκάνς) είναι σκηνοθετημένες με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να σταθούν και μόνες τους ως ταινίες μικρού μήκους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η συνάντηση του Σπύρου με τον Παναγιώτη στα κοιμητήρια, διάρκειας 9:32 λεπτών η οποία αποτελείται από 7 πλάνα και η σκηνή της συγκέντρωσης των κατοίκων για την αγοραπωλησία, διάρκειας 6:52 λεπτών που αποτελείται από 3 και μόνο πλάνα.
Τέλος να αναφέρουμε την έναρξη της συνεργασίας με την Ελένη Καραίνδρου, η οποία θα κρατήσει έως την τελευταία του ταινία.
Συντελεστές:
«Ταξίδι στα Κύθηρα»
1984, Έγχρωμη, 137΄
Σκηνοθεσία: Θόδωρος Αγγελόπουλος
Σενάριο: Θόδωρος Αγγελόπουλος. Συνεργασία στο σενάριο: Θανάσης Βαλτινός, Τονίνο Γκουέρα
Φωτογραφία: Γιώργος Αρβανίτης
Μουσική: Ελένη Καραΐνδρου
Μοντάζ: Γιώργος Τριανταφύλλου, Δημήτρης Βεινόγλου
Ήχος: Θανάσης Αρβανίτης, Ντίνος Κίττου, Νίκος Αχλάδης
Σκηνικά: Μικές Καραπιπέρης
Κοστούμια: Γιώργος Ζιάκας
Ηθοποιοί:
Μάνος Κατράκης (γέρος), Μαίρη Χρονοπούλου (Βούλα), Διονύσης Παπαγιαννόπουλος (Αντώνης), Δώρα Βολανάκη (γριά), Giulio Brogi (Αλέξανδρος), Γιώργος Νέζος (Παναγιώτης), Αθηνόδωρος Προύσαλης (μοίραρχος), Μιχάλης Γιαννάτος (λιμενάρχης).
Παραγωγή: Θ. Αγγελόπουλος, Συμπαραγωγή: Theo Angelopoulos Film Productions, ΕΚΚ, ZDF, Channel 4, RAI, ΕΡΤ-1
Διακρίσεις:
Φεστιβάλ των Καννών:
- Βραβείο σεναρίου
- Βραβείο FIPRESCI, εξ’ ημισείας με το «Παρίσι – Τέξας» του Βιμ Βέντερς.
(Στο Φεστιβάλ κινηματογράφου Θεσσαλονίκης προβλήθηκε εκτός συναγωνισμού).
Απόσπασμα από το σενάριο
«Η Βούλα ξεσπάει. Η φωνή της ψυχρή, σα να απαγγέλει κατηγορητήριο.
- Γιατί δεν άφησες τη μητέρα να υπογράψει; Με ποιο δικαίωμα αρνιέσαι; Μια ζωή δεν θυμάμαι να έσκασε γέλιο στα χείλη τη. Στη φυλακή για χατήρι σου, ύστερα να μαζέψει εμάς, να μας αναστήσει, μια ζωή θαμένη, το κορμί της στέγνωσε να περιμένει εσένα…
Η γριά επεμβαίνει αυστηρά.
- Βούλα…
Η Βούλα συνεχίζει σαν να μην άκουσε.
- Δεν σκέφτηκες ποτέ σου κανέναν. Εσύ και γενιά σου. Κάνατε τη επανάσταση, ανεβήκατε στο βουνό, πολεμήσατε, φύγατε. Γιατί γύρισες τώρα; Τι ήρθες να κάνεις; Κι αυτά τα παλιοχώραφα τι τα θέλεις; Τι μπορεί να σου δώσει τώρα η γή; Δεν υπάρχει πια άλλη μοίρα γι’ αυτήν έτσι που τη καταντήσατε όλοι σας…
Ήρεμα ο Παναγιώτης, που ως εκείνη τη στιγμή άκουγε τη Βούλα αμίλητος, σπρώχνει την καρέκλα του πίσω και σηκώνεται.
- Εγώ να πηγαίνω…
Η έμπρακτη σιωπηλή διαμαρτυρία του πικάρει τη Βούλα. Ετοιμάζεται να πει κάτι. Δεν προλαβαίνει. Μια πέτρα χτυπάει με δύναμη και κατρακυλάει στα κεραμίδια της στέγης. Ξαφνιάζουν και μένουν όλοι ακίνητοι. Παθιασμένη αλλά γεμάτη απόγνωση, ακούγεται απ’ έξω η μεθυσμένη φωνή του Αντώνη του καφετζή.
- Σπύρο… Είσαι νεκρός… Δεν υπάρχεις… Πάνε πια τα χρόνια που αλώνιζες τα βουνά με τα φυσεκλίκια…
Ο σαματάς ενός τενεκέ, που τινάζεται και βροντοχτυπιέται στις πέτρες του δρόμου σα να τον κλώτσησε κάποιος με λύσσα, ξεσκίζει τη νύχτα. Η φωνή του Αντώνη ξανακούγεται. Παθιασμένη, γεμάτη αγωνία πάντα αλλά και με κάποιον τόνο παρακλητικό σχεδόν τώρα.
- Σπύρο…»
Δείτε
1)Τον χορό του Σπύρου στην συνάντηση του με τον Παναγιώτη στα κοιμητήρια του χωριού διάρκειας 2:23 λεπτών που αποτελείται από 2 πλάνα:
2)Την σκηνή της αγοραπωλησίας και την άρνηση του Σπύρου να υπογράψει, διάρκειας 6:52 λεπτών (από 1:02 και μετά), που αποτελείται από 3 πλάνα:
3)Το πλάνο σεκάνς του μονόλογου του Αντώνη στην συνάντηση του με τον Σπύρο, διάρκειας 2:47 λεπτών (από 0:13 και μετά):
4)Την σκηνή της υποδοχής του Σπύρου από την γυναίκα του μετά από 32 χρόνια προσφυγιάς, διάρκειας 2:18 λεπτών που αποτελείται από 2 πλάνα:
5)Το πλάνο σεκάνς της τελευταίας σκηνής της ταινίας διάρκειας 2:50 λεπτών (από 0:37 και μετά):
Όσοι έχουν την δυνατότητα να δουν ολόκληρη την ταινία:
- Από 00:14:02 – 00:15:30, το πιο σημαντικό ίσως πλάνο σεκάνς της ταινίας όπου έχουμε «πέρασμα» από την μία ταινία στην άλλη μέσα στο ίδιο πλάνο.
- Από 01:33:05 – 01:35:24, το πλάνο σεκάνς του μονολόγου του Σπύρου στο αστυνομικό τμήμα με ένα κυκλικό πλάνο δύο περιστροφών 360 μοιρών, το οποίο εξελίσσεται από μεσαίο σε γκρο και πάλι σε μεσαίο.
- Από 01:55:57 – 01:59:35 το πλάνο σεκάνς του χορού στο καφενείο.
Διαβάστε
Την κριτική της ταινίας από τον συγγραφέα-κριτικό κινηματογράφου Βασίλη Ραφαηλίδη με τίτλο «Ταξίδι στον Άδη».
Αφιέρωμα στο έργο του Θόδωρου Αγγελόπουλου
5/2: Αναπαράσταση, 1970
12/2: Μέρες του 36, 1972
19/2: Ο Θίασος, 1975
26/2: Οι Κυνηγοί, 1977
5/3: Μεγαλέξανδρος, 1980
12/3: Ταξίδι στα Κύθηρα, 1984
19/3: Ο Μελισσοκόμος, 1986
26/3: Τοπίο στην Ομίχλη, 1988
2/4: Το Μετέωρο Βήμα του Πελαργού, 1991
9/4: Το Βλέμμα του Οδυσσέα, 1995
16/4: Μία αιωνιότητα και μια μέρα, 1998
23/4: Το Λιβάδι που Δακρύζει, 2004
30/4: Η σκόνη του χρόνου, 2008