Δημήτρης Γρηγορόπουλος
Η Κίνα αποτελεί έναν από τους βασικούς παράγοντες των διεθνών εξελίξεων, παραμένοντας όμως σχετικά άγνωστη στη Δύση. Στην ανάλυση του κράτους της Κίνας έρχεται να συμβάλλει η ενδιαφέρουσα μελέτη
του Δημήτρη Καλτσώνη, με τίτλο Το κράτος στην Κίνα, 1949-2019, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τόπος.
Η σύγχρονη Κίνα είναι αναμφισβήτητα η ανερχόμενη οικονομική και γεωστρατηγική υπερδύναμη. Αυτονόητη λοιπόν ανάγκη αποτελεί η μελέτη της εξέλιξης της σύγχρονης Κίνας από τη νικηφόρα σοσιαλιστική επανάσταση ως τη μετεξέλιξή της σε σύγχρονη ιμπεριαλιστική δύναμη.
Στη μελέτη του Δημήτρη Καλτσώνη επιχειρείται η ανάδειξη και ανάλυση του κοινωνικού χαρακτήρα της κρατικής εξουσίας στην Κίνα, αλλά και της εξελισσόμενης οικονομικής βάσης και της διαλεκτικής σχέσης της με το κράτος. Η μελέτη συνοψίζεται σε τέσσερα θεμελιώδη ερωτήματα: Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της κρατικής εξουσίας που δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα της επανάστασης που ολοκληρώθηκε το 1949; Πώς μετεξελίχθηκε το κράτος; Ποιοι παράγοντες επέδρασαν και σε ποια κατεύθυνση; Τι είναι σήμερα το κινέζικο κράτος;
Η μελέτη του κρατικού φαινομένου στην Κίνα από τον συγγραφέα βασίστηκε σε σημαντικό βαθμό στη μελέτη των Συνταγμάτων της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, αφού κάθε Σύνταγμα αντικατοπτρίζει σε σημαντικό βαθμό τις κυρίαρχες οικονομικές και πολιτικές σχέσεις. Διακρίνονται τέσσερις σημαντικές περίοδοι στην εξέλιξη του κράτους μετά την επικράτηση της επανάστασης. Η πρώτη ξεκίνησε απ’ το 1949 και ολοκληρώθηκε περίπου το 1958, όταν άρχισε η (δεύτερη) ταραχώδης περίοδος με το «μεγάλο άλμα μπροστά», που έκλεισε με την «πολιτιστική επανάσταση» και τον θάνατο του Μάο (1978). Η τρίτη περίοδος ξεκίνησε από το 1978 και διήρκεσε μέχρι το 1993. Ακολούθησε μέχρι σήμερα η τέταρτη περίοδος, της οποίας κυρίαρχο χαρακτηριστικό είναι η μετάβαση στην οικονομία της αγοράς.
Στο πρώτο στάδιο το κόμμα προσδιόριζε την επανάσταση ως λαϊκή, δημοκρατική, αντιφεουδαρχική, αντιιμπεριαλιστική. Σύμφωνα μ’ αυτόν τον χαρακτήρα στόχος της επανάστασης ήταν η εγκαθίδρυση ενός λαϊκοδημοκρατικού κράτους, με ομοιότητες προς τις λαϊκές δημοκρατίες της μεταπολεμικής Ανατολικής Ευρώπης. Αυτό το καθεστώς με την επωνυμία Νέα Δημοκρατία ήταν ένας τύπος μεταβατικού κράτους, που εξέφραζε τη συμμαχία και την εξουσία των τάξεων που συμμετείχαν στην επανάσταση και καθιέρωνε τον πολυκομματισμό. Όπως παρουσιάζει στο βιβλίο του ο Δ. Καλτσώνης δημιουργήθηκαν όργανα εξουσίας τύπου Παρισινής Κομμούνας ή τύπου Σοβιέτ. Τα όργανα αυτά διέπονταν από τις αρχές της αιρετότητας, ανακλητότητας, εναλλαγής στις υπεύθυνες θέσεις και λογοδοσίας των αξιωματούχων. Στην πράξη όμως αυτές οι θεμελιακές αρχές παρουσίασαν σοβαρά προβλήματα στην εφαρμογή τους με την εμφάνιση και ισχυροποίηση του γραφειοκρατικού φαινομένου. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 η βαθμιαία αφυδάτωση της δημοκρατίας οδηγούσε σε αποφάσεις της κομματικής και κρατικής ηγεσίας χωρίς τη συναίνεση του λαού. Οι σημαντικότατες αποφάσεις για το μεγάλο άλμα και τις λαϊκές κομμούνες ελήφθησαν, χωρίς να συζητηθούν στη Λαϊκή Εθνοσυνέλευση. Ο βουλησιαρχικός χαρακτήρας τους οδήγησε στην αποτυχία τους. Αυτές οι δυσλειτουργίες προκάλεσαν έντονη διαπάλη στο εσωτερικό της ηγεσίας του κόμματος. Οι αντιπαραθέσεις οδήγησαν στην «προλεταριακή πολιτιστική επανάσταση». Η πολιτιστική επανάσταση υπό την καθοδήγηση του Μάο οδήγησε στην κατάργηση της Λαϊκής Εθνοσυνέλευσης, των άλλων αντιπροσωπευτικών σωμάτων και του Συντάγματος.
Το νέο Σύνταγμα εγκαθίδρυσε ένα σύστημα εξουσίας υπό την άμεση κηδεμονία του ΚΚ Κίνας και του Μάο Τσε Τουνγκ προσωπικά. Η ενεργοποίηση του λαϊκού παράγοντα για την πάταξη των φαινομένων γραφειοκρατίας και διαφθοράς δεν μπορούσε, ωστόσο, να γίνει με την κατάργηση των οργάνων λαϊκής εξουσίας, αλλά, αντίθετα, με την ενδυνάμωσή τους, ούτε με την ακραία βία των Ερυθροφρουρών κατά των εσωκομματικών αντιπάλων του Μάο.
Ο θάνατος του Μάο το 1976 δρομολόγησε αποφασιστικές εξελίξεις στο ΚΚ Κίνας και στο πολιτικό σύστημα, που αποτυπώνονται στις αλλαγές που καταγράφει ο Δ. Καλτσώνης. Τα επόμενα χρόνια σημαδεύτηκαν από έντονη διαπάλη ανάμεσα στη εξασθενημένη πτέρυγα των ριζοσπαστών και στους μεταρρυθμιστές που ήθελαν αποκατάσταση της νομιμότητας και έμφαση στην οικονομία. Με το νέο Σύνταγμα του 1982, παρά τις κάποιες βελτιώσεις, περιορισμένες παρέμειναν οι πολιτικές δυνατότητες των λαϊκών στρωμάτων. Στην περίοδο μετά το 1978 το κράτος προχώρησε στη λήψη μέτρων που ενίσχυσαν σοβαρά το ρόλο της αγοράς στην οικονομική ανάπτυξη.
Στη δεκαετία του 1990 η στροφή αυτή ολοκληρώθηκε στην κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη της Κίνας. Η ηγετική γραφειοκρατία είχε συσσωρεύσει προνόμια, πλούτο και χρήμα, που δεν μπορούσε ν’ αξιοποιηθεί στα πλαίσια της σοσιαλιστικής οικονομίας. Υιοθετήθηκε η εισαγωγή της αγοράς ως ρυθμιστή της οικονομίας, ενώ εγκαταλείφθηκε το σύστημα του καθολικού σχεδιασμού και προχώρησαν ραγδαία οι ιδιωτικοποιήσεις. Ο κρατικός τομέας ωστόσο διατήρησε το 1/3 της βιομηχανικής παραγωγής, ιδίως στους στρατηγικούς τομείς της οικονομίας.
Ιδιορρυθμία της καπιταλιστικής πλέον οικονομίας της Κίνας αποτελεί ο καθοδηγητικός μέσω σχεδίου ρόλος του κράτους στην καπιταλιστική οικονομία. Αυτή η ιστορική ιδιομορφία έχει διαμορφώσει, κατά τη γνώμη μας, μια sui generis καπιταλιστική οικονομία στο σύγχρονο ολοκληρωτικό καπιταλισμό.