«Ni gente sin casa, ni casas sin gente»
Η Μαρία Μάντζαρη είχε μια πολύ ουσιαστική προσφορά στην μελέτη και επεξεργασία των ζητημάτων που αφορούν στο ζήτημα της κατοικίας, την πολιτική του κεφαλαίου και τις ανάγκες των εργαζομένων και των λαϊκών στρωμάτων. Το Πριν δημοσιεύει το κείμενό της για την Αριστερή Κίνηση Εργαζόμενων Αρχιτεκτόνων, μικρό δείγμα της συμβολής της συντρόφισσας που έφυγε πρόωρα.
Επιστροφή στο πατρικό
Αυξάνονται συνεχώς οι νέοι που υποχρεώνονται να επιστρέψουν στην οικογενειακή εστία μη μπορώντας να αντεπεξέλθουν οικονομικά στην ενοικίαση και τη συντήρηση ενός διαμερίσματος. Σύμφωνα με τη Eurostat, το 2016, το ποσοστό των νέων 25-34 χρόνων που ζούσαν με τους γονείς τους ήταν 55% ενώ το αντίστοιχο του 2008, ήταν 48,2%. Πρόκειται για παιδιά-μεσήλικες που ως άνεργοι ή χαμηλά αμειβόμενοι εργαζόμενοι αναγκάζονται να επιστρέψουν στο πατρικό τους σπίτι, βιώνοντας μια προσωπική, λιγότερο ή περισσότερο προσωρινή, ήττα. Κάποιοι δεν έφυγαν ποτέ από το πατρικό, άλλοι γεύτηκαν την ομορφιά και τη χαρά να δοκιμάσουν να ορίσουν τη ζωή τους κι αναγκάζονται τώρα σε οπισθοχώρηση, με κουτσουρεμένες προσδοκίες. Οι δε συγκάτοικοι-γονείς λογικά δεν ευχαριστιούνται την αναγκαστική συγχώνευση των οικογενειών και τη συνεχή παράταση της ήδη καθυστερημένης ανεξαρτητοποίησης των ίδιων και των παιδιών τους. Η δυνατότητα άλλωστε του να επιλέγει ο άνθρωπος με ποιους θα συμβιώνει, όπως και κάθε δυνατότητα ορισμού της ζωής του, αποτελεί κατάκτηση ελευθερίας ιστορικής σημασίας. Υπό αυτή την έννοια, η σημερινή αναγκαστική διεύρυνση της οικογένειας που υπαγορεύεται από την ανάγκη της επιβίωσης είναι μια οπισθοδρόμηση επίσης ιστορικής σημασίας. Αν κι έχει μάλλον μόλις αρχίσει.
χορήγηση στεγαστικών και ύστερα φορολόγηση ακινήτων
Προ κρίσης οι τράπεζες έδιναν τη δυνατότητα και παράλληλα ωθούσαν μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε τραπεζικό δανεισμό, χωρίς αντίστοιχα να ελέγχεται η πιστοληπτική ικανότητα των υποψήφιων δανειοληπτών. Και πράγματι, από τη δεκαετία του ’90, ο τραπεζικός δανεισμός αποτέλεσε σταδιακά κοινή πρακτική για όλο και ευρύτερα κοινωνικά στρώματα και εντάθηκε μετά την υιοθέτηση του ευρώ ως αποτέλεσμα των χαμηλών επιτοκίων και των φορτικών και παραπλανητικών τακτικών των τραπεζών (αν και συνεχώς παρέμενε κάτω από το μέσο όρο της ΕΕ). Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2009, είχε φτάσει το 82% των συναλλαγών αγοράς κατοικίας να πραγματοποιείται με συμμετοχή τραπεζικού δανεισμού.
Σε αυτή τη συγκυρία, η Ε.Ε. εκτίμησε ως προκλητικά υψηλά τα ποσοστά ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα και δημοσιεύθηκαν μελέτες της ΕΚΤ που εμφάνιζαν τους λαούς της Νότιας Ευρώπης φτωχούς σε εισόδημα, αλλά πλούσιους σε περιουσιακά στοιχεία, με υψηλά ποσοστά ακίνητης περιουσίας χωρίς δάνειο και με μεγάλη κοινωνική διασπορά. Σύμφωνα με τους αναλυτές της Τρόικας, στην Ελλάδα υπήρχε καθυστερημένη κινητικότητα των αξιών γης σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη και απαιτούνταν ομαλοποίηση της ελληνικής εξαίρεσης. Στον κυρίαρχο άλλωστε λόγο η στέγη δεν νοείται ως δικαίωμα, το μικρό μαγαζί και το χωράφι δεν είναι μέσα βιοπορισμού για τον επαγγελματία και τον αγρότη, αλλά είναι ιδιοκτησία που αντιμετωπίζεται ως ανενεργό κεφάλαιο και δυνητικά επενδυτικό προϊόν. Τα μεγάλα λοιπόν ποσοστά ιδιοκατοίκησης άρχισαν να ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα της αμετροέπειας του παρελθόντος και να ενοχοποιείται η μικρο-ιδιοκτησία των πολλών ως πλούτος που δεν αξίζουν, ενώ παράλληλα άρχισε να μονιμοποιείται και να νομιμοποιείται η λιτότητα και η επισφάλεια στο πλαίσιο ενός καθεστώτος ευρύτερου εκφοβισμού και πειθάρχησης.
Με θαυμαστή συνέπεια όλες οι τελευταίες κυβερνήσεις φορολόγησαν την κατοχή ακινήτων ενώ προ κρίσης ο κύριος όγκος των φορολογικών εσόδων από τα ακίνητα προερχόταν από τις αγοραπωλησίες. Ο σημερινός ΕΝΦΙΑ που θεσμοθετήθηκε το 2014 από τον Γ. Στουρνάρα και παγιώθηκε από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, πάτησε πάνω στο Έκτακτο Ειδικό Τέλος Ακινήτων του 2013, στο χαράτσι της ΔΕΗ του 2011, το Φόρο Ακίνητης Περιουσίας του 2009 και το Ενιαίο Τέλος Ακινήτων του 2008. Η φορολογία των ακινήτων έγινε βασική οδός της αύξησης των δημόσιων εσόδων, μετατρέποντας την κατοικία από στρατηγικό, οικογενειακό κυρίως, πόρο, σε βάρος που κινδυνεύει με υφαρπαγή, λόγω οφειλών.
Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι να καταγράφονται σήμερα, στην Ελλάδα, τα μεγαλύτερα έξοδα κατοικίας (ως ποσοστό του διαθέσιμου εισοδήματος των ιδιοκτητών), συγκριτικά με τις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ. Παράλληλα, εκτοξεύτηκε το ποσοστό των πολιτών που δεν μπορούν να πληρώσουν τη δόση των στεγαστικών δανείων (44% σήμερα από 4,6% το 2008) και μειώθηκαν σημαντικά τα ποσοστά ιδιοκατοίκησης. Η υπέρογκη φορολόγηση, ευρέως πια, αντιμετωπίζεται από τους πολίτες, ως δήμευση περιουσίας μιας και οδήγησε όχι μόνο σε κατασχέσεις, αλλά και σε αναγκαστικές πωλήσεις ακινήτων προκειμένου να εξασφαλίσουν οι ιδιοκτήτες τους ρευστότητα για την αποπληρωμή χρεών τους, ή ακόμα και σε αποποιήσεις κληρονομιών μιας κι ούτε οι απόγονοι των ιδιοκτητών μπορούν να τα διατηρήσουν στην κατοχή τους.
κόκκινα δάνεια και ηλεκτρονικοί πλειστηριασμοί
Η δημιουργία ιδιωτικού χρέους και η δυνατότητα υφαρπαγής των περιουσιακών στοιχείων των χρεωμένων ατόμων διαμορφώνει μια νέα αγορά ακινήτων κι ένα πολύ αποτελεσματικό μηχανισμό φτωχοποίησης και ελέγχου των λαϊκών τάξεων. Στην περίπτωση μάλιστα των κόκκινων στεγαστικών δανείων επιχειρείται η κατασκευή ενόχων (δανειολήπτες) και η αθώωση της τοκογλυφικής πολιτικής των τραπεζών. Τους τελευταίους ειδικά μήνες, το δικαίωμα στη στέγαση δεν βρίσκεται απλά υπό αμφισβήτηση, αλλά υπό διωγμό και δοκιμάζεται η σταδιακή εφαρμογή της αντικατάστασης της έννοιας της ιδιοκτησίας με την έννοια της ιδιοχρησίας. Δε θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξουμε ότι για δεύτερη φορά στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, μετά την περίοδο της γερμανικής κατοχής όπου δεκάδες χιλιάδες σπίτια πέρασαν από τους νόμιμους ιδιοκτήτες τους σε δωσίλογους και μαυραγορίτες, δείχνει να επιχειρείται μια πολύ ευρεία και βίαιη διαδικασία ανακατανομής της ακίνητης περιουσίας.
Πιο συγκεκριμένα, το τοπίο αναδιαμορφώνεται περιλαμβάνοντας μεταξύ άλλων:
την πλήρη απελευθέρωση της πώλησης των μη εξυπηρετούμενων δανείων, μέτρο που μετατρέπει την κτηματαγορά σε προνομιακό πεδίο για την ανάπτυξη επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Η Τράπεζα της Ελλάδος έχει ήδη εγκρίνει 10 άδειες λειτουργίας εταιρειών διαχείρισης δανείων, τόσο ελληνικών όσο και ξένων συμφερόντων, την στιγμή που το ισχύον νομικό πλαίσιο δε δίνει τη δυνατότητα στους δανειολήπτες με κόκκινα δάνεια και υποθηκευμένη την πρώτη τους κατοικία, να εξαγοράσουν το δάνειό τους κατά προτεραιότητα, πριν αυτό καταλήξει σε κάποιο fund.
την αντικατάσταση όλων των φυσικών πλειστηριασμών που διεξάγονταν στα Ειρηνοδικεία με ηλεκτρονικούς. Διακηρυγμένος στόχος τους είναι να συγκεντρωθούν, εντός του 2018, 1 εκατ. ευρώ από 10.000 πλειστηριασμούς και να διεξαχθούν συνολικά 130.000 μέχρι και το 2021. Από 1η Μάη άλλωστε ξεκινούν πλειστηριασμοί ακόμα και για τα άνω των 500 ευρώ χρέη προς το δημόσιο (εφορία και ταμεία)
τη διεξαγωγή των κατασχέσεων, εντός δύο μηνών, από την ολοκλήρωση των αντίστοιχων πλειστηριασμών
την άρση της τοπικής αρμοδιότητας των συμβολαιογραφικών συλλόγων. Λόγω της ευρείας αντίδρασης των συμβολαιογράφων να εμπλακούν σε περιπτώσεις πλειστηριασμών, η τωρινή κυβέρνηση δίνει τη δυνατότητα να πλειστηριαστούν ακίνητα, ανεξαρτήτως της γεωγραφικής τους θέσης, από το Σύλλογο της Αθήνας και τέλος προβλέπει
την αυτεπάγγελτη δίωξη σε όποιον εισέρχεται και παραμένει σε χώρο διεξαγωγής πλειστηριασμών με σκοπό να τους παρεμποδίσει, καθώς και σε όποιον προκαλεί σωματική βία ή απειλεί με βία αυτόν που τους διενεργεί.
ενεργειακή φτώχεια
Παράλληλα, λόγω της οικονομικής δυσπραγίας που δημιούργησαν οι πολιτικές της κρίσης συνεχώς αυξάνεται ο αριθμός των ευάλωτων καταναλωτών και των νοικοκυριών χαμηλού και μεσαίου κυρίως εισοδήματος που δυσκολεύεται να έχει πρόσβαση στις πλέον βασικές υπηρεσίες ενέργειας για επαρκή θέρμανση, μαγείρεμα, φωτισμό και χρήση οικιακών συσκευών. Το φαινόμενο του αποκλεισμού ή της ανεπαρκούς πρόσβασης πολιτών σε οικιακή κατανάλωση ενέργειας έχει ενταθεί από το 2012 μέχρι σήμερα και επιχειρείται να αντιμετωπιστεί μόνο με σειρά έκτακτων και ανεπαρκών μέτρων που αφορούν μάλιστα πολύ περιορισμένες κοινωνικές και εισοδηματικές ομάδες (επίδομα πετρελαίου θέρμανσης, κοινωνικό τιμολόγιο για οικιακούς καταναλωτές ηλεκτρικού, επανασυνδέσεις ηλεκτροδότησης, δωρεάν παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, ευνοϊκούς διακανονισμούς για χρέη σε παρόχους ενέργειας κλπ).
Οι δυνατότητες μεγάλου μέρους του πληθυσμού να καλύψουν τις οικιακές ενεργειακές τους ανάγκες, περιορίζεται ακόμα περισσότερο από την παλαιότητα και τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά του κτιριακού αποθέματος: περιορισμένες παρεμβάσεις συντήρησης ή αναβάθμισης της ενεργειακής τους απόδοσης, κεντρικά συστήματα θέρμανσης που δεν επιτρέπουν διαφοροποιήσεις ανά διαμέρισμα, μεγάλα ποσοστά κατοικιών χωρίς μόνωση (έγινε υποχρεωτική μετά το 1979) κ.λπ., συνθέτουν το τοπίο της ενεργειακής φτώχειας. Σχετικές χαρτογραφήσεις μάλιστα, τουλάχιστον για το συγκρότημα της Αθήνας, δείχνουν διάχυση των χαμηλών ενεργειακών προδιαγραφών των κτιρίων, της φτώχειας και της μείωσης της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας αν και εντοπίζονται μικρότερες ή μεγαλύτερες χωρικές ενότητες όπου τα προβλήματα είναι ιδιαίτερα οξυμένα (μέρος ιστορικού κέντρου της Αθήνας και περιοχές βόρεια αυτού).
κανένας μόνος του στην κρίση – κανένας άνθρωπος χωρίς σπίτι
Οι παραπάνω θεσμικές εκτροπές, στην Ελλάδα, εφαρμόζονται κυρίως με τη βία τις συστηματικής εξασθένισης των ρυθμιστικών μηχανισμών της δημοκρατίας και την ενοχοποίηση των θυμάτων. Συχνά οι πληττόμενοι θεωρούν τους εαυτούς τους συνυπεύθυνους για την κατάσταση που βιώνουν και διστάζουν να εκθέσουν δημόσια το πρόβλημά που αντιμετωπίζουν. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια, για τα ζητήματα προστασίας του δικαιώματος στην κατοικία, έχει συσταθεί ένας υπολογίσιμος αριθμός συλλογικοτήτων και επιτροπών βάσης, που υιοθετούν διαδικασίες οριζόντιου συντονισμού τόσο σε επίπεδο πόλης όσο και πανελλαδικά κι έχουν δώσει εξαιρετικά σημαντικές μάχες που κατάφεραν, όχι μόνο να αναδείξουν την επίθεση που δέχεται το δικαίωμα στην κατοικία αλλά και να ανακόψουν σημαντικές πτυχές της. Η πλέον σημαντική νίκη που έχουν καταγράψει είναι η ακύρωση της διενέργειας χιλιάδων πλειστηριασμών από Ειρηνοδικεία σε όλη την Ελλάδα.
Το ζήτημα όμως της υφαρπαγής της κατοικίας δεν έχει γίνει ακόμα αντικείμενο μαζικών κοινωνικών αγώνων. Γνωρίζοντας ότι τους επόμενους μήνες θα βρεθούμε μπροστά σε εκατοντάδες ταυτόχρονους πλειστηριασμούς, αλλά και ότι μακροπρόθεσμα, οι μνημονιακές πολιτικές, σταδιακά θα αμφισβητούν το δικαίωμα στη στέγη όλο και μεγαλύτερης μερίδας των λαϊκών νοικοκυριών, υπάρχει επιτακτική ανάγκη να ενισχυθεί το κίνημα που αναπτύχθηκε στα Ειρηνοδικεία και τα μεγάλα συμβολαιογραφικά γραφεία και σε συνεργασία με τα σωματεία, να μετατραπεί σε κίνημα κατά των εξώσεων υιοθετώντας και τις απαιτούμενες αγωνιστικές πρακτικές, ώστε να διασφαλιστεί:
η απόλυτη προστασία του δικαιώματος της στέγης με νομοθετική κατοχύρωση του ακατάσχετου ιδιόκτητης κατοικίας
η επιδότηση ενοικίου, η παραχώρηση κενών κατοικιών και η λειτουργία σχετικών φορέων για την αντιμετώπιση της αστεγίας
η διαγραφή χρεών των λαϊκών οικογενειών προς τράπεζες, εφορίες, ταμεία και δήμους
η νομοθετική απαγόρευση πώλησης δανείων
η κατάργηση όλου του νομοθετικού πλαισίου: για τους ηλεκτρονικούς πλειστηριασμούς, την πώληση των κόκκινων δανείων, τους άμεσους και έμμεσους αντιλαϊκούς φόρους, των κατασχέσεων των λογαριασμών εργαζόμενων, αυτοαπασχολούμενων και συνταξιούχων, των διώξεων των αγωνιστών και του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας που περιορίζει τα δικαιώματα του οφειλέτη.
Η Ισπανία έχει ήδη δείξει το δρόμο με μαχητική αποτροπή εξώσεων, καταλήψεις στέγης και καταλήψεις τραπεζών. Έχει έρθει η στιγμή για το δικό μας «Ni gente sin casa, ni casas sin gente».
