Του Βασίλη Μηνακάκη
Η αποκάλυψη των λεγόμενων Panama Papers, των 11,5 εκατομμυρίων εγγράφων της εταιρείας Mossack Fonseca που αφορούν σε συναλλαγές και φοροδιαφυγή 214.000 (!) εταιρειών καθώς και πολλών πολιτικών προσώπων, υπήρξε η αφορμή για ένα ξανακοίταγμα του βιβλίου του Nicholas Shaxson με τίτλο Offshore – Τα νησιά των Θησαυρών (Εκδόσεις Παπαδόπουλος). Στη σελίδα 198 καταγράφει μια ειρωνική διερώτηση του Μπαράκ Ομπάμα για το ψηλότερο κτίριο του κόσμου. Δεν αναφερόταν ο Αμερικανός πρόεδρος στο Μπουρτζ Χαλίφα του Ντουμπάι, αλλά στο μέγαρο Ugland House των νησιών Καϊμάν, που εμφανίζεται να αποτελεί έδρα 19.000 εταιρειών!
Ο πρόεδρος της Αρχής Χρηματοπιστωτικών Υπηρεσιών των Νησιών Καϊμάν, ανταποδίδοντας την ειρωνεία, του συνέστησε να στρέψει την προσοχή του όχι στα εξωτικά νησιά αλλά στη Μέκκα του καπιταλισμού, την ίδια τη χώρα του: σε ένα γραφείο στο νούμερο 1209 της οδού North Orange του Γουίλμινγκτον της πολιτείας του Ντελαγουέρ, που στεγάζει 230.000 εταιρείες, μεταξύ των οποίων τις Coca Cola, Ford, General Motors, KFC, Intel και Google. Και για να μη νομίσει κανείς ότι αυτά γίνονται μόνο εκεί, θυμίζουμε τα Luxleaks, μια αποκάλυψη ανάλογη των Panama Papers, που έγινε πριν δύο περίπου χρόνια και αφορούσε το Λουξεμβούργο: και εκεί εμφανιζόταν μια δημοφιλής διεύθυνση, η οδός Guillaume Kroll 5, η οποία ήταν η έδρα πάνω από 1.600 εταιρειών.
Ας επανέλθουμε, όμως, στη Mossack Fonseca, την εταιρεία που εδρεύει στην Παναμά και δεν είναι καθόλου τυχαία: είναι ο τέταρτος μεγαλύτερος νομικός οίκος εξωχώριων (offshore) υποθέσεων στον κόσμο. Σύμφωνα με τα έγγραφα που αποκάλυψε ένα μεγάλο δημοσιογραφικό δίκτυο στο οποίο συμμετέχουν τα WikiLeaks, η ICIJ (Διεθνής Κοινοπραξία Ερευνητών Δημοσιογράφων), η γερμανική εφημερίδα Süddeutsche Zeitung και άλλοι 107 δημοσιογραφικοί όμιλοι, η εν λόγω εταιρεία παρείχε υπηρεσίες «φορολογικής βελτιστοποίησης» (sic!), σύμφωνα με τη γλώσσα των μυημένων, σε 12 νυν και πρώην παγκόσμιους ηγέτες (ανάμεσά τους ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντίμιρ Πούτιν), 128 σημαίνοντες πολιτικούς ή συγγενικά τους πρόσωπα, 15.600 μεγάλες εταιρείες (όπως η UBS ή η HSBC), ανθρώπους του θεάματος όπως ο Λιονέλ Μέσι και πολλούς άλλους.
Στην αρχή η συζήτηση επικεντρώθηκε στα πολιτικά πρόσωπα και κυρίως στον Πούτιν αλλά και τον Ισλανδό πρωθυπουργό, ο οποίος ήδη αποσύρθηξε κάτω από το βάρος των αντιδράσεων. Σιγά σιγά όμως οι προβολείς στρέφονται και αλλού. Για παράδειγμα στη Siemens ή στις 28 γερμανικές τράπεζες (ανάμεσά τους η Deutsche Bank και η Commerzbank) που χρησιμοποίησαν τις «υπηρεσίες» της Mossack Fonseca για να εξυπηρετήσουν πάνω από 1.200 εταιρείες-βιτρίνες των πελατών τους.
Ο φορολογικός παράδεισος δεν φτιάχτηκε για μας…
Τα στοιχεία για τους φορολογικούς παραδείσους και τις offshore εταιρείες παγκόσμια είναι σοκαριστικά. Ας τα παρακολουθήσουμε μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του Shaxson αλλά κι εκείνου του Marc Roche με τίτλο Καπιταλισμός εκτός νόμου – Η οικονομία του παρασκηνίου (Εκδόσεις Ημερησία). Το 2013 σε υπεράκτιες ζώνες ήταν κρυμμένα 32 τρισ. δολάρια – σχεδόν το 46% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Μόλις δύο χρόνια πριν, το Δίκτυο Φορολογικής Δικαιοσύνης (Tax Justice Network – TJN) υπολόγιζε ότι αυτά τα καταφύγια έκρυβαν 20 τρισ. δολάρια, ενώ το ΔΝΤ ανέβαζε το νούμερο αυτό σε 5 τρισ. δολάρια το 2001 και 11,5 τρισ. δολάρια το 2008.
Εκπληκτικά είναι μερικά ακόμη στοιχεία:
* Το ήμισυ του παγκόσμιου εμπορίου περνά από τους φορολογικούς παραδείσους, ακριβώς για να επιτευχθεί η επονομαζόμενη «φορολογική βελτιστοποίηση».
* Οι μισές αμερικανικές εταιρείες που είναι εισηγμένες στη Γουόλ Στριτ έχουν την εταιρική έδρα τους στο Ντελαγουέρ, επειδή αυτή η μικροσκοπική πολιτεία δεν φορολογεί τις εταιρείες που εδρεύουν εκεί για τα κέρδη που απέκτησαν από δραστηριότητες στο εξωτερικό.
* Στους φορολογικούς παραδείσους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σύμφωνα με την Oxfarm, οργάνωση που μάχεται κατά της φτώχειας, έχουν συσσωρευτεί περισσότερα από 12 τρισ. δολάρια.
* Tα αφορολόγητα κεφάλαια που θα καταφεύγουν στα offshore-κέντρα αναμένεται να αυξάνονται με μέσο ετήσιο ρυθμό 6,8%.
Ποιος ωφελείται από αυτό το καθεστώς; Κυρίως οι πολυεθνικές εταιρείες. Ιδού η σχετική λίστα: Την πρώτη θέση με τα περισσότερα offshore κεφάλαια κατέχει η Apple, με 111,3 δισ. δολάρια και τη δεύτερη η General Electric, με 110 δισ. Στην τρίτη θέση φιγουράρει η Microsoft, ενώ η πεντάδα κλείνει με τις φαρμακευτικές εταιρείες Pfizer (69 δισ.) και Merck (57,1 δισ.). Στην έκτη θέση βρίσκεται η IBM, με 52,3 δισ., στην έβδομη η Johnson & Johnson με 50,9 δισ. δολάρια και ακολουθούν αρκετοί άλλοι «ευυπόληπτοι» πολυεθνικοί κολοσσοί.
Το βιβλίο του Roche (σσ. 27-29) καταρρίπτει το μύθο που συνδέει τους φορολογικούς παραδείσους με εξωτικά νησιά και μόνο: ο παγκόσμιος άτλαντας του off-shore χρήματος αποτελείται από εξήντα περίπου περιοχές, που συγκεντρώνονται σε τέσσερις ζώνες.
Η ηπειρωτική Ευρώπη -ναι, η… «νομοταγής» Ευρώπη- συγκεντρώνει την Ελβετία, το Λουξεμβούργο, την Ολλανδία, την Αυστρία, το Μονακό και το Λιχτενστάιν. Έπειτα είναι ο βρετανικός χώρος, ο σημαντικότερος, που περιλαμβάνει την περιοχή του Στέμματος γύρω από το Σίτι του Λονδίνου ή τις πρώην αποικίες: Καϊμάν, Αγγλονορμανδικά Νησιά, Παρθένοι Νήσοι, Γιβραλτάρ, Χονγκ Κονγκ, Ιρλανδία και Ντουμπάι. Τρίτον, ο αμερικανικός χώρος, επικεντρωμένος στη Γουόλ Στριτ, στο Ντελαγουέρ, στο Γουαϊόμινγκ και τη Φλόριντα – τρεις πολιτείες με ιδιαίτερους κανόνες, στις οποίες προστίθενται τα απομακρυσμένα προτεκτοράτα, οι Αμερικανικές Παρθένες Νήσοι, οι Σαμόα, τα Νησιά Μάρσαλ και ο Παναμάς. Τέλος οι υπόλοιπες, που στην ουσία είναι νησάκια-κουκκίδες στον Ειρηνικό, βρίσκονται υπό την προστασία της Αυστραλίας (Βανουάτου και Ναουρού) και της Νέας Ζηλανδίας (Νησιά Κου και Νιουέ).
Να προσθέσουμε, πάντως, στην «offshore γεωγραφία» ότι το μεγαλύτερο φορολογικό καταφύγιο παγκοσμίως είναι η Ελβετία, που συγκεντρώνει περίπου το 25% αυτής της δραστηριότητας, και το όγδοο κατά σειρά είναι η… Γερμανία, στην οποία, σύμφωνα με έρευνα του TJN, «ξεπλένονται» ετησίως περίπου 29-57 δισ. ευρώ, που προέρχονται κυρίως από το οργανωμένο έγκλημα αλλά και από διεφθαρμένους πολιτικούς από χώρες της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής.
O Roche (σελ. 236) περιγράφει με πολύ εναργή τρόπο και τον βασικό μηχανισμό φοροαποφυγής: Προκειμένου να πληρώσουν λιγότερους φόρους, οι πολυεθνικές μπορούν να χρησιμοποιήσουν αυτές τις offshore χρηματαγορές για να παίξουν με την τιμολόγηση των συναλλαγών μεταξύ μητέρας εταιρείας και θυγατρικής. Προκειμένου να μειώσουν το φόρο, τα κέρδη αποδίδονται σε μονάδες που δημιουργήθηκαν σε χώρες με χαμηλή φορολόγηση των εταιρικών κερδών. Όσο για τα κόστη, αυτά καταλογίζονται σε χώρες με υψηλή φορολογία, ώστε να διογκώνονται τα φορολογικά έξοδα. Προκειμένου να διευκολυνθεί αυτή η λογιστική αλχημεία, οι τράπεζες, τα δικηγορικά γραφεία και οι ελεγκτές συνομολογούν προς όφελος αυτών των διεθνών ομίλων τις κατάλληλες μονάδες, τις επονομαζόμενες SPV (σχήματα ειδικού τύπου). Αυτές οι εταιρείες, όντας ένα «κενό κέλυφος» που αποσκοπεί στη χειραγώγηση των συναλλαγών, στεγάζουν ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς – αεροπλάνα σε λίζινγκ, πετρελαϊκές κοινοπραξίες και όποια εταιρεία θέλει να αποφύγει τη διπλή φορολόγηση. Όταν η συναλλαγή τελειώσει, το SPV αυτοκαταστρέφεται και εξαφανίζεται. Αυτή η φορολογική βελτιστοποίηση εξηγεί, κατά τον Roche, γιατί οι είκοσι μεγαλύτερες βρετανικές εταιρείες έχουν περισσότερες από χίλιες εταιρείες-«κελύφη» σκορπισμένες στις υπεράκτιες ζώνες. Και το 99% των ευρωπαϊκών εταιρειών κάνουν το ίδιο.
Σε ανάλογο πνεύμα, ο Shaxson μάς θυμίζει μια εκτίμηση του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους των ΗΠΑ για το 2008: 83 από τις 100 μεγαλύτερες εταιρείες των ΗΠΑ έχουν θυγατρικές σε φορολογικά καταφύγια. Μας παραπέμπει, επίσης, στις διαπιστώσεις του Εθνικού Ελεγκτικού Γραφείου της Βρετανίας (2006), σύμφωνα με τις οποίες το ένα τρίτο από τις 700 μεγαλύτερες επιχειρήσεις της Βρετανίας δεν είχαν πληρώσει καθόλου φόρους στο Ηνωμένο Βασίλειο την προηγούμενη χρονιά. Τέλος, μας θυμίζει ένα δημοσίευμα του Guardian, σύμφωνα με το οποίο οι τρεις μεγαλύτερες εταιρείες μπανάνας στον κόσμο (Del Monde, Dole, Chiquita) είχαν μαζί τζίρο 750 εκατομμύρια δολάρια, αλλά πλήρωσαν όλες μαζί φόρο μόλις 235.000 δολάρια – δηλαδή κάτι παραπάνω από 0,3% επί του τζίρου τους.
Σε ορισμένες περιπτώσεις σπάει το πέπλο σιωπής που καλύπτει αυτά τα φορολογικά καταφύγια και τότε αποκαλύπτεται ποια είναι πραγματικά η ουσία της «ελεύθερης αγοράς». Μια τέτοια περίπτωση που αποκαλύφθηκε επίσης από την ICIJ πριν τα Panama Papers, έγινε γνωστή ως Luxleaks και αφορούσε το Λουξεμβούργο, το «κράτος-offshore στην καρδιά της Ευρώπης», όπως έχει αποκληθεί.
Η διαρροή εκείνη (Νοέμβριος 2014) αφορούσε έγγραφα συνολικού μεγέθους 28.000 και αποκάλυπτε ότι πολλές εταιρείες στο Λουξεμβούργο απολαμβάνουν «φορολόγηση» κάτω από το 1% επί των κερδών που έχουν εμφανίσει εκεί! Πρόκειται για κέρδη που, παρότι αντλήθηκαν από δραστηριότητες σε άλλες χώρες, έχουν μεταφερθεί στο Μεγάλο Δουκάτο με τις λεγόμενες τριγωνικές τιμολογήσεις.
Οι βασικοί δράστες των Luxleaks ήταν οι Coca-Cola, Pepsi, IKEA, Deutsche Bank, Abbott Laboratories και άλλοι 340 κολοσσοί, που είχαν επιτύχει μυστικές συμφωνίες με τις φορολογικές αρχές του Λουξεμβούργου, οι οποίες τους επέτρεπαν να πληρώνουν συμβολική φορολογία.
Τη θέση της Mossack Fonseca σε αυτή την περίπτωση, την είχε μία από τις μεγαλύτερες εταιρείες ορκωτών λογιστών του κόσμου, η PricewaterhouseCoopers (PwC). Αυτή βόηθησε τις πολυεθνικές να εξασφαλίσουν 548 και πλέον συμφωνίες «φορολογικής βελτιστοποίησης» στο Λουξεμβούργο την οκταετία 2002-10. Εννοείται ότι οι εν λόγω συμφωνίες ήταν από τυπική σκοπιά νόμιμες· ήταν, όμως, μυστικές και βεβαίως περίπλοκες, καθώς στηρίζονταν σε χρηματοπιστωτικές δομές που ήταν μεν σύνθετες αλλά είχαν έναν απλό στόχο: τη φοροασυλία των πολυεθνικών. Εννοείται πως στην πλειοψηφία τους οι θυγατρικές των πολυεθνικών στο Λουξεμβούργο, που εμφανίζονταν να διαχειρίζονται εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια, είχαν ελάχιστη παρουσία και οικονομική δραστηριότητα εκεί.
Για να αξιοποιηθεί το ευνοϊκό φορολογικό καθεστώς του Μεγάλου Δουκάτου, αξιοποιήθηκαν και εδώ χρηματοπιστωτικά τεχνάσματα που έχουν στον πυρήνα τους τις συναλλαγές μεταξύ των επιχειρήσεων του ίδιου ομίλου. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της FedEx Corp., αμερικανικού κολοσσού των ταχυμεταφορών, που ίδρυσε στο Λουξεμβούργο δύο θυγατρικές με σκοπό τη μεταφορά κερδών των θυγατρικών της στο Μεξικό, τη Γαλλία και τη Βραζιλία προς τη θυγατρική της στο Χονγκ Κονγκ. Το Λουξεμβούργο παρείχε στη Fedex συμφωνία, η οποία φορολογούσε μόνο το 0,25% του εκτός μερισμάτων εισοδήματός της, ενώ άφηνε το υπόλοιπο 99,75% αφορολόγητο.
Οι 343 εταιρείες που κατέφυγαν στο Λουξεμβούργο αναζητώντας ευνοϊκές φορολογικές συμφωνίες είναι μεγάλες τράπεζες, εταιρείες ιδιωτικών συμμετοχών, hedge funds, εταιρείες ακινήτων, μεταποίησης, λιανικού εμπορίου, τροφίμων, μίντια, φαρμακευτικές κ.ά. 170 από τις 500 μεγαλύτερες εταιρείες του κόσμου έχουν υποκαταστήματα στο Λουξεμβούργο, ενώ οι αμερικανικές πολυεθνικές που μετέφεραν τα κέρδη τους στο Μεγάλο Δουκάτο φορολογήθηκαν με συντελεστή μόλις 1,1%!
Offshore: Μια καθόλα απαραίτητη διαδικασία για τη λειτουργία του συστήματος
Πριν κάποια χρόνια η offshore δραστηριότητα ίσως συνδεόταν με πρακτικές που θυμίζουν τον πειρατή Κοκκινογένη, και τα Νησιά Καϊμάν με το Νησί των Θησαυρών του Ρόμπερτ Λ. Στίβενσον. Σήμερα, όμως, κανένας δεν μπορεί στα σοβαρά να παραμείνει σε μια τέτοια αντιμετώπιση ή να προσπεράσει το φαινόμενο λέγοντας πως έτσι γίνεται απλώς ξέπλυμα χρήματος που έχει αντληθεί από το παράνομο εμπόριο όπλων ή ναρκωτικών είτε από το χρηματισμό πολιτικών (που, προφανώς, ισχύει και αυτό).
Όταν η offshore δραστηριότητα αφορά σχεδόν το μισό του παγκόσμιου ΑΕΠ και του παγκόσμιου εμπορίου, όταν σε αυτήν πρωταγωνιστούν η αφρόκρεμα του κεφαλαίου (οι μεγαλύτερες πολυεθνικές) και οι χώρες που παρουσιάζονται ως αδιάφθορα πρότυπα οργάνωσης από τους θιασώτες της ελεύθερης αγοράς (π.χ. Ελβετία), κι όταν σε αυτήν εμπλέκονται κορυφαίοι πολιτικοί –τότε η εν λόγω δραστηριότητα δεν μπορεί να μείνει πλέον στο σκοτάδι (εξ ου οι συχνές αποκαλύψεις) ούτε να χαρακτηριστεί εξαίρεση ή εκτός νόμου– άλλωστε, στηρίζεται σε «νόμιμες» ρυθμίσεις…
Απ’ αυτή την άποψη, οι ανατρεπτικές προς το καπιταλιστικό σύστημα προσεγγίσεις οφείλουν να την αντιμετωπίσουν με τη σοβαρότητα που της αρμόζει και να την εντάξουν με όρους ουσίας στη θεωρία και την πράξη τους.
Ο τεράστιος όγκος κεφαλαίων που βρίσκονται σε φορολογικούς παραδείσους έχει διπλή σημασία: από τη μια καταδεικνύει τον τεράστιο κοινωνικό πλούτο-δημιούργημα της εργασίας των ανθρώπων του πνεύματος και του χεριού, που αν μοιραζόταν κόντρα στις αρχές της εκμετάλλευσης και της αγοράς θα εξασφάλιζε βελτίωση του βιοτικού επιπέδου σε όλον τον πλανήτη. Από την άλλη, υπογραμμίζει το ιστορικό βάθος της κρίσης και την επίσης σημαντική αδυναμία του κεφαλαίου, 8,5 χρόνια μετά το ξέσπασμά της, να βρει έναν αξιόπιστο δρόμο διασφάλισης της κερδοφορίας του – έτσι που αρκετά κεφάλαια παραμένουν εκεί αδρανή μεν, ασφαλή και αφορολόγητα δε.
Βέβαια, θα ήταν τεράστιο λάθος να ταυτίσουμε τους φορολογικούς παραδείσους και την εξωχώρια δραστηριότητα με τα αδρανή κεφάλαια. Συμβαίνει το αντίστροφο. Τα πιο ενεργά-δραστήρια κεφάλαια, η κορυφή των πολυεθνικών -από τα ονόματα που αναφέρθηκαν γίνεται πασιφανές- χρησιμοποιούν κατά συρροή αυτές τις μορφές. Οι offshore εταιρείες, οι τριγωνικές-ενδοομιλικές συναλλαγές κ.λπ. αποτελούν βασικό συστατικό της στρατηγικής, της δομής και της λειτουργίας των επιχειρήσεων αυτών, προκειμένου να κυριαρχήσουν στις αγορές και να αυξήσουν τα κέρδη τους. Πρόκειται για επιχειρήσεις κυριολεκτικά χωρίς πατρίδα, με εξαιρετικά σαφή στόχο (το μέγιστο κέρδος) αλλά εξίσου εύπλαστη δομή, οι οποίες αξιοποιούν -ας διδαχτούμε από τη σχέση τακτικής-στρατηγικής ή εθνικού-διεθνικού που οικοδομούν- το ερευνητικό τμήμα του πανεπιστημίου μιας χώρας, το μάρκετινγκ από μια άλλη, τις πρώτες ύλες από μια τρίτη, κεφάλαια από κάποιον φορολογικό παράδεισο, μια τράπεζα ή ένα hedge fund ποικίλης εθνικότητας, το φτηνό εργατικό κόστος της Κίνας, τις βάσεις δεδομένων μιας εταιρείας τηλεπικοινωνιών, το ευνοϊκό φορολογικό καθεστώς μιας άλλης χώρας, τις αγορές πολλών χωρών κ.λπ.
Οι βασικοί λόγοι που οι πολυεθνικές υιοθετούν αυτή τη δραστηριότητα είναι οικονομικοί αλλά και πολιτικοί. Διασπείροντας τις λειτουργίες τους και καθιστώντας τες αδιαφανείς, γίνονται πιο απροσπέλαστες απέναντι στην εργατική πάλη, οχυρώνονται αποτελεσματικότερα, έχουν περισσότερες εναλλακτικές αν λαοί ή εθνικές κυβερνήσεις επιχειρήσουν να θίξουν τα συμφέροντά τους – εντέλει, ισχυροποιούν την πολιτική εξουσία και κυριαρχία τους. Από την άλλη, μεγιστοποιούν με αυτόν τον τρόπο τα κέρδη τους, γιατί αξιοποιούν τις ειδικές διευκολύνσεις κάθε χώρας και κυρίως γιατί αξιοποιούν τα ειδικά φορολογικά καθεστώτα ώστε να μη φορολογούνται τα κέρδη τους ή η φορολογία τους να μοιάζει με χάδι. Η φοροαποφυγή του πολυεθνικού κεφαλαίου μέσω αυτών των μορφών είναι τρομακτική. Στα δημόσια ταμεία της Ελλάδας (Παρόν, 1/3/2015), αν είχαν ελεγχθεί η λίστα Λαγκάρντ, τα 24.710 εμβάσματα εξωτερικού και οι 10.000 offshore, θα υπήρχαν το λιγότερο 13,6 δισ. ευρώ. Ταυτόχρονα, πολυεθνικές όπως η Apple, η Google και η Microsoft με φορολογική κατοικία εκτός ΗΠΑ αποφεύγουν φόρους περίπου 90 δισ. δολαρίων σε ετήσια βάση.
Αν ξετυλίξουμε το κουβάρι θα δούμε ότι η φοροαποφυγή των πολυεθνικών οδηγεί σε κατάρρευση των δημόσιων οικονομικών και αποτελεί μια από τις βασικότερες αιτίες για τη γιγάντωση του δημόσιου χρέους. Με τι σειρά του το χρέος αποτελεί πολιορκητικό κριό για τα αλλεπάλληλα κύματα αντεργατικών μεταρρυθμίσεων και τα εθνικά και διεθνικά μνημόνια.
