Σταύρος Μαυρουδέας, Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας Πάντειο Πανεπιστήμιο
Υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι ο Λένιν δεν είχε σημαντική σχέση με την Πολιτική Οικονομία. Στην πραγματικότητα η σκέψη του Λένιν βασίζεται σε μια βαθιά γνώση της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας, ενώ αρκετά έργα του αντιπροσωπεύουν πρωτότυπες συνεισφορές στην Πολιτική Οικονομία. Από το Η Ανάπτυξη του Καπιταλισμού στη Ρωσία (1899) μέχρι τον Ιμπεριαλισμό και τις παρεμβάσεις του για τα αναγκαία μέτρα της σοβιετικής εξουσίας, ο Λένιν συνδέει στέρεα την οικονομική ανάλυση με τα προγραμματικά συμπεράσματα. Με αφορμή την επέτειο θανάτου του Λένιν στις 21 Ιανουαρίου 1924 το Πριν δημοσιεύει την εισήγηση του Σταύρου Μαυρουδέα στο 17οΦόρουμ της Παγκόσμιας Εταιρείας Πολιτικής Οικονομίας.
Φέτος είναι η επέτειος των εκατό χρόνων από το θάνατο του Β.Ι.Λένιν. Μεταξύ των πολλών δημοσιεύσεων και αξιολογήσεων είναι αισθητή η έλλειψη αναφοράς στη σχέση του με την Πολιτική Οικονομία.
Πράγματι, υπάρχει ακόμη μια ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση τόσο μεταξύ φίλων όσο και μεταξύ εχθρών ότι ο Λένιν δεν είχε σημαντική σχέση με την Πολιτική Οικονομία και ότι τα κύρια έργα του αφορούν πολιτικά ζητήματα. Ωστόσο, αυτό δεν είναι αλήθεια. Ο Nove (1967, σελ. 188) – σε μια παλιά, πρώτη και μάλλον μοναχική αναφορά – παρατήρησε ότι ο Λένιν «ήταν πολιτικός οικονομολόγος με μια έννοια που θα μπορούσε να ήταν ελκυστική τόσο στον Άνταμ Σμιθ όσο και στον Μαρξ». Αυτή η άποψη επαναλήφθηκε αργότερα από τον Desai (1989) στη συλλογή του Lenin‘sEconomic Writings. Αργότερα, υπήρξε κάποια αν και περιορισμένη αναγνώριση των σημαντικών σχέσεων του Λένιν με την Πολιτική Οικονομία. Παρόλα αυτά, μπορεί να ειπωθεί με σιγουριά ότι η σκέψη του Λένιν και σχεδόν όλα τα έργα του βασίζονται σε μια βαθιά γνώση της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας. Επιπλέον, ότι αρκετά λιγότερο γνωστά έργα του (εκτός από τον Ιμπεριαλισμό) αντιπροσωπεύουν πρωτότυπες συνεισφορές στην Πολιτική Οικονομία.
Αυτή η παρέμβαση θα προσπαθήσει να σκιαγραφήσει την ενασχόληση του Λένιν με την Πολιτική Οικονομία και να διακρίνει περιόδους και θέματα των συνεισφορών του. Δεύτερον, θα συζητήσει τον Ιμπεριαλισμό και θα κάνει κάποιες παρατηρήσεις και προεκτάσεις.
Ο Λένιν και η Πολιτική Οικονομία: περίοδοι και θέματα
Μπορούμε να χωρίσουμε τη σχέση του Λένιν με την Πολιτική Οικονομία σε τρεις μεγάλες περιόδους που καλύπτουν ολόκληρη τη δημόσια ζωή του.
- Η πρώτη ενασχόληση του Λένιν με την Πολιτική Οικονομία ξεκινά με την εμπλοκή του στην αριστερή πολιτική και τα ταραχώδη χρόνια συγκρότησης κομμάτων στη Ρωσία (1892-1907). Αυτή είναι μια περίοδος που τα ζητήματα της Πολιτικής Οικονομίας παίζουν κρίσιμο ρόλο στις συζητήσεις της ρωσικής Αριστεράς. Επηρεάζουν άμεσα τον σχηματισμό διαφορετικών κομμάτων και πολιτικών προγραμμάτων. Δύο μεγάλα και αλληλένδετα θέματα κυριαρχούν αυτήν την περίοδο: (α) το αγροτικό ζήτημα και (β) η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία.
- Η επόμενη περίοδος εκτείνεται στα χρόνια της εξορίας πριν από την επανάσταση του Οκτώβρη του 1917 (1908-1917). Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ο Λένιν ασχολείται με την παγκόσμια οικονομία και διαμορφώνει την θεωρία του για τον ιμπεριαλισμό.
- Η τελευταία περίοδος καλύπτει την εποχή της σοβιετικής εξουσίας (1917-1924). Τα κύρια πολιτικά οικονομικά θέματα του Λένιν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου είναι η μετάβαση στον σοσιαλισμό και ιδιαίτερα οι οικονομικές πολιτικές που εφαρμόζουν αυτή τη μετάβαση.
Το κύριο έργο της πρώτης περιόδου είναι σίγουρα Η Ανάπτυξη του Καπιταλισμού στη Ρωσία(Lenin (1956) [1899]). Στενά συνδεδεμένα με αυτό είναι έργα όπως «The Economic Content of Narodism and the Criticism of It in Mr. Struve’s» (Lenin (1960a [1895]), «A Characterization of Economic Romanticism (Sismondi and Our Native Sismondists)» (Lenin 1960b [1897]), «A Note on the Question of Market Theory (Apropos the Polemic of Messrs. Tugan-Baranovsky and Bulgakov)» (Lenin (1960c [1899]), «Once More on the Theory of Realization» (Lenin (1960d [1899]).
Ο Λένιν υποστήριξε ότι ο καπιταλισμός είχε ήδη εδραιωθεί στη Ρωσία και ότι ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να θεμελιωθεί σε προκαπιταλιστικές μορφές
Η Ανάπτυξη του Καπιταλισμού στη Ρωσία γράφτηκε ως απάντηση στους λαϊκιστές Ναρόντνικους. Οι τελευταίοι υποστήριζαν ότι μπορεί να υπάρξει ένα άμεσο πέρασμα από τις ρωσικές προ-καπιταλιστικές αγροτικές μορφές (π.χ. το mir, δηλαδή οι αγροτικές κοινότητες της τσαρικής Ρωσίας) σε κάποια εκδοχή ενός ειδικού για τη Ρωσία σοσιαλισμού που παρακάμπτει τον καπιταλισμό. Έτσι, η αγροτιά μπορεί να είναι η επαναστατική δύναμη και όχι οι εργάτες. Σε αντίθεση με τον Ντάνιελσον (τον βασικό εκπρόσωπο των Ναρόντνικων), ο Λένιν υποστήριξε ότι αυτό δεν είναι εφικτό, αλλά και ότι ο καπιταλισμός είχε ήδη εδραιωθεί στη Ρωσία. Επιπλέον, ότι ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να θεμελιωθεί σε προκαπιταλιστικές μορφές (όπως το mir) αλλά προϋποθέτει την καταστροφή τους. Στην απάντησή του ο Λένιν υποστήριξε τη Μαρξιστική άποψη για τη μετάβαση στον καπιταλισμό (μέσω της κατάρρευσης των προ-καπιταλιστικών αγροτικών δομών). Τεκμηρίωσε το επιχείρημά του με μια σχολαστική μελέτη του αγροτικού τομέα και μια πολύ επιμελή χρήση στατιστικών στοιχείων. Μεταξύ άλλων, ο Λένιν κατασκεύασε μία πρώιμη εκδοχήαυτού που στις μέρες μας θα ονομαζόταν πίνακας εισροών-εκροών για να δείξει πως η προλεταριοποίηση της αγροτιάς οδηγούσε στη μετάβαση στον καπιταλισμό στην τσαρική Ρωσία. Αυτό το υλοποίησε μέσω ενός διτομεακού υποδείγματος στο πνεύμα των σχημάτων αναπαραγωγής του Μαρξ.
Ένα σημαντικό ζήτημα σε αυτή τη συζήτηση ήταν εάν η ανάπτυξη του καπιταλισμού στην τσαρική Ρωσία περιορίζεται από την έλλειψη αγοραστικής δύναμης από την αγροτιά. Αυτό το υποκαταναλωτικό επιχείρημα είναι αρκετά κοντά στη μετέπειτα Μαρξιστική υποκαταναλωτική θέση της R.Luxemburg. Ο Λένιν αντιμετώπισε αυτή την πλάνη συζητώντας το πρόβλημα της πραγματοποίησης και δείχνοντας ότι ο καπιταλισμός μπορεί να επεκταθεί αυξάνοντας τις επενδύσεις στα μέσα παραγωγής ακόμη και με στάσιμους ή υστερούντες μισθούς. Αυτό το επιχείρημα είναι ο προάγγελος του κύριου σημείου κριτικής στην R.Luxemburg στις επακολουθείσασες συζητήσεις σχετικά με τον ιμπεριαλισμό. Η αντιπαράθεση του με τις υποκαταναλωτικές απόψεις επεκτάθηκε επίσης σε μια μελέτη για τις ελλείψεις των απόψεων του S.Sismondi (π.χ. Χαρακτηρισμός του Οικονομικού Ρομαντισμού (Lenin 1960b [1897]).
Το κύριο έργο της δεύτερης περιόδου είναι ασφαλώς ο Ιμπεριαλισμός (Lenin (1975 [1914]). Αυτή η συνεισφορά θα συζητηθεί στην τρίτη ενότητα αυτής της εργασίας. Κάποια δευτερεύοντα –αλλά όχι λιγότερο σημαντικά– έργα του Λένιν κατά την περίοδο εκείνη επικεντρώθηκαν στη θεωρία της αξίας Ο Lenin (1964) κατέρριψε εύγλωττα την προσπάθεια του Στρούβε (α) να απορρίψει τις εργασιακές αξίες ως ουσία και καθοριστικό παράγοντα των τιμών και (β) να υποστηρίξει ότι υπάρχει αντίφαση μεταξύ των τόμων Ι και ΙΙΙ του Κεφαλαίου ως προς την αξία και το σχηματισμό των μέσων τιμών [1915]). Επιπλέον, ο Lenin (1964 [1915]) πρόσφερε μια πολύ επιμελή έρευνα για την Πολιτική Οικονομία του Μαρξ
Τα σημαντικότερα έργα της τρίτης περιόδου καλύπτουν ποικίλα θέματα. Αλλά το κεντρικό τους θέμα είναι το πρόβλημα της σοσιαλιστικής μετάβασης και οι πολιτικές που συνδέονται με αυτό. Αυτά ήταν πραγματικά αχαρτογράφητα νερά για τους Μαρξιστές αφού ο Μαρξ και ο Ένγκελς (εκτός από την Κριτική του Προγράμματος της Γκόθα, που έχει περιορισμένο χαρακτήρα) είχαν συνειδητά απόσχει από τη «μηχανική του μέλλοντος» (με την έννοια της λεπτομερούς σχεδίασης της σοσιαλιστικής μετάβασης και του σοσιαλισμού).
Εξέχον μεταξύ αυτών των έργων είναι το άρθρο του Η επικείμενη καταστροφή και πώς να την καταπολεμήσουμε (Lenin (1989 [1917]). Σε αυτό αναλύει τα καθήκοντα που πρέπει να αναλάβει η σοβιετική κυβέρνηση για να στηρίξει τη σοβιετική εξουσία. Σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης λιμού προτείνει την αύξηση του ελέγχου και της ρύθμισης από το κράτος, ένα σωστό σύστημα κατανομής του εργατικού δυναμικού στους τομείς της οικονομίας, την εργονομική οργάνωση της παραγωγής κ.λπ. Το πιο σημαντικό στοιχείο είναι η εισαγωγή πρόσθετων μέτρων όπως η συγχώνευση όλων των τραπεζών υπό τον έλεγχο ή την άμεση εθνικοποίησή τους, προτείνεται η εθνικοποίηση των μεγαλύτερων καπιταλιστικών εταιρειών και ομίλων ετερογενών δραστηριοτήτων, κ.λπ.
Ο φόρος σε είδος (Lenin (1989 [1921]) είναι ένα άλλο σημαντικό έργο μετά την αλλαγή στη Νέα Οικονομική Πολιτική, στο οποίο βάζει την πολιτική του εμπορίου τροφίμων σε μια θεωρητική προοπτική προσαρμοσμένη στις ρωσικές συνθήκες και ως μεταβατική πολιτική.
Ο Λένιν αφιέρωσε επίσης αρκετά άρθρα για το ζήτημα της οργάνωσης και της διαχείρισης της παραγωγής (π.χ. (Lenin (1989 [1919])). Ένα κεντρικό θέμα σε αυτά τα άρθρα ήταν το πρόβλημα του Ταιηλορισμού. Ο Linhart (1976) προσφέρει μία πολύ ακριβή και επιμελή ανάλυση των απόψεων του Λένιν για το θέμα αυτό καθώς και το θεωρητικό και εμπειρικό τους υπόβαθρο.
Τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, το Ολοκληρωμένο Οικονομικό Σχέδιο (Lenin (1989 [1921]) αναλύει τις κατευθύνσεις των πρώτων σοβιετικών προσπαθειών σχεδιασμού μέσω του GOELRO και του έργου του εξηλεκτρισμού.
Ιμπεριαλισμός: ένα πρωτοποριακό έργο και πιθανές προεκτάσεις
Η κύρια πολιτικο-οικονομική συνεισφορά του Λένιν είναι σίγουρα Ο ιμπεριαλισμός. Αυτό είναι ένα έργο που σφράγισε όχι μόνο τις Μαρξιστικές συζητήσεις για τον ιμπεριαλισμό αλλά και την πολιτική ρήξη από τα σοσιαλδημοκρατικά στα κομμουνιστικά κόμματα. Σίγουρα δεν χρειάζεται εισαγωγή. Αξίζει όμως να επισημάνουμε κάποιες σημαντικές πτυχές του που συχνά διαφεύγουν της προσοχής.
Πρώτο, ο Λένιν δημιούργησε κυριολεκτικά τη Μαρξιστική θεωρία της περιοδοποίησης. Αν αφήσουμε στην άκρη κάποια πρώιμα στοιχεία περιοδοποίησης από τους Μαρξ και Ένγκελς (τυπική και πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο κ.λπ.), είναι ο Λένιν που καθιέρωσε την έννοια των σταδίων (ή περιόδων) στη Μαρξιστική ανάλυση. Η θεωρία της περιοδοποίησης είναι καθοριστικής σημασίας για δύο λόγους. Πρώτο, εφαρμόζει και κάνει λειτουργική την αφηρημένη γενική Μαρξιστική ανάλυση στις πιο συγκεκριμένες καπιταλιστικές συνθήκες. Δεύτερο, και συνεπακόλουθο του πρώτου, παρέχει τη θεμελίωση για τα πολιτικά προγράμματα των εργατικών και κομμουνιστικών κομμάτων. Ο Λένιν συνδέει ρητά τον ιμπεριαλισμό με το στάδιο του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Στην πραγματικότητα έδωσε στον ιμπεριαλισμό το όνομα ενός σταδίου για πολιτικούς λόγους – όπως δηλώνεται ξεκάθαρα τόσο στον Ιμπεριαλισμό όσο και στα Τετράδια για τον Ιμπεριαλισμό – ενώ ρητά υποστήριξε ότι ο μονοπωλιακός καπιταλισμός ήταν το πραγματικό στάδιο. Υπό αυτή την έννοια, ο ιμπεριαλισμός είναι ουσιαστικά για τον Λένιν η μορφή οργάνωσης του διεθνούς συστήματος του καπιταλισμού στο στάδιο του μονοπωλιακού καπιταλισμού.
Δεύτερο, στον ιμπεριαλισμό ορίζει ξεκάθαρα την Πτωτική Τάση του Ποσοστού Κέρδους ως την αιτία των καπιταλιστικών κρίσεων και το αντιπαραβάλλει με τις υποκαταναλωτικές και δυσαναλογικές απόψεις.
Τρίτο, παρά τη διαδεδομένη πεποίθηση για το αντίθετο, προσφέρει μια σύνθετη κατανόηση της σχέσης μεταξύ ανταγωνισμού και μονοπωλίου. Υποστηρίζει ότι το μονοπώλιο δεν καταργεί τον ανταγωνισμό αλλά γεννιέται από αυτόν και τον οξύνει. Αυτή η προσέγγιση, που σήμερα είναι αφοπλιστικά εμπειρικά τεκμηριωμένη, ήταν και αυτή που περιγράφει ο Μαρξ. Στη Μαρξιστική παράδοση –αλλά όχι, για παράδειγμα, στο Hilferding – μονοπώλιο δεν σημαίνει εξάλειψη του ανταγωνισμού αλλά πιο έντονες και σύνθετες μορφές ανταγωνισμού. Αντίθετα, στην αστική θεωρία το μονοπώλιο (ή ολιγοπώλιο) αναφέρεται στην κατάργηση του ανταγωνισμού.
Τέταρτο, η έμφαση που δίνει στην άνιση ανάπτυξη και τις επιπτώσεις της στους ενδο-καπιταλιστικούς και ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς είναι πολύ επίκαιρη και εύστοχη – και απουσιάζει από άλλες προσεγγίσεις.
Πέμπτο, επίσης πάντα επίκαιρη και εύστοχη –και επίσης διακρίνει την προσέγγισή του από άλλες– είναι η έμφαση που δίνει όχι μόνο στην εξαγωγή αγαθών αλλά και στην εξαγωγή κεφαλαίων. Αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα κρίσιμο καθώς η διεθνοποίηση των τριών κύριων μορφών κεφαλαίου (εμπορικού, χρηματικού, παραγωγικού) ακολούθησε σχετικά διαφορετικούς δρόμους και είχε διαφορετικές εκτάσεις και συνέπειες σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Έτσι, στη φάση της αυξημένης διεθνοποίησης του πρώτου σταδίου του καπιταλιστικού συστήματος (που συνήθως ονομάζεται στάδιο του ελεύθερου ανταγωνισμού), κυριάρχησε το εμπορικό κεφάλαιο -δηλαδή οι εξαγωγές εμπορευμάτων. Αντίθετα, στην αντίστοιχη φάση του σταδίου του μονοπωλιακού καπιταλισμού –στο οποίο αναφέρεται ο Λένιν– ήταν το χρηματικό κεφάλαιο (με άλλα λόγια οι επενδύσεις χαρτοφυλακίου, κυρίως με τη μορφή τραπεζικού δανεισμού) που έδινε τον τόνο. Τέλος, από τα μέσα του 20ου αιώνα είναι το παραγωγικό κεφάλαιο (με άλλα λόγια οι άμεσες ξένες επενδύσεις) – ιδίως μέσω πολυεθνικών εταιρειών – που δίνει τον τόνο για τη διεθνοποίηση του κεφαλαίου. Βέβαια, όταν ο Λένιν αναφέρεται στην εξαγωγή κεφαλαίου, αναφέρεται κυρίως σε επενδύσεις χαρτοφυλακίου, που κυριαρχούσαν στην εποχή του.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν δύο προβληματικά στοιχεία στην ανάλυση του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό.
Το πρώτο είναι το ότι ο Λένιν αποδέχεται την υπόθεση του Hilferding (1981) για το χρηματιστικό κεφάλαιο. Το τελευταίο είναι σήμερα γνωστό ότι δεν ευσταθεί τόσο αναλυτικά όσο και εμπειρικά. Η υπόθεση του Hilferding υποστηρίζει ότι υπάρχει συγχώνευση του τραπεζικού και του παραγωγικού κεφαλαίου υπό την κυριαρχία του πρώτου. Έχει αποδειχθεί επαρκώς ότι αυτή η σύμφυση δεν ήταν κυρίαρχη ούτε στις αρχές του 1900 ούτε σήμερα (Bond 2010). Στον καπιταλισμό το χρηματοπιστωτικό σύστημα βασίζεται σε δύο συνδεόμενους αλλά και διακριτούς πυλώνες: τις τράπεζες και τις κεφαλαιαγορές. Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι οι κεφαλαιαγορές που παίζουν τον βασικότερο ρόλο στην χρηματοδότηση της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Επίσης, η σύμφυση του τραπεζικού με το παραγωγικό κεφάλαιο (που υποθέτει ο Hilferding) ισχύει μόνο σε περιορισμένες ιστορικές περιπτώσεις. Έχει αποδειχθεί ότι το μοντέλο του χρηματιστικού κεφαλαίου αντιπροσωπεύει σχετικά πειστικά την περίπτωση της Γερμανίας, αλλά όχι αυτή της Γαλλίας, της Αγγλίας και των ΗΠΑ στο πρώτο μέρος του 20ού αιώνα. Στη Γερμανία, η υπαγωγή της βιομηχανίας στο τραπεζικό κεφάλαιο και η ενσωμάτωσή τους ήταν μεγαλύτερη. Αντίθετα, στην Αγγλία το τραπεζικό κεφάλαιο διατηρούσε μεγαλύτερες αποστάσεις από την άμεση εμπλοκή του στην παραγωγή, παραμένοντας -και εκμεταλλευόμενο- τον ρόλο του ως τραπεζίτης της Αυτοκρατορίας. Επίσης, το γαλλικό τραπεζικό κεφάλαιο εμπλέκεται, σχετικά αυτόνομα από το βιομηχανικό κεφάλαιο, σε έμμεσες κυρίως διεθνείς επενδύσεις. Ο Λένιν δείχνει, σε άλλα κείμενα, ότι γνώριζε αυτές τις διαφορές (π.χ. Lenin (1977), τόμος 32, διάλεξη «Πόλεμος και Επανάσταση», επίσης στη συλλογή Lenin (1987), σ. 122). Επιπλέον, η ανάλυση του Hilferding οδηγεί σε μια σιωπηρή απόρριψη της Μαρξιστικής εργασιακής θεωρίας της αξίας, καθώς στην περίπτωση του χρηματιστικού κεφαλαίου οι τιμές δεν προσδιορίζονται από τις εργασιακές αξίες. Φυσικά, αυτό ήταν ένα αποτέλεσμα που ο Λένιν αποκηρύσσει ρητά.
Ο Λένιν στο χειρόγραφο του 1916 χρησιμοποίησε τον τίτλο «Ιμπεριαλισμός, το υψηλότερο στάδιο του καπιταλισμού»
Δεύτερο, υπάρχει μια παραπλανητική αίσθηση – που συνήθως δίνεται για πολιτικούς λόγους – ότι ο ιμπεριαλισμός (ή μάλλον ο μονοπωλιακός καπιταλισμός) είναι το τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού. Αυτό έδωσε έδαφος σε γνωστούς επικριτές (π.χ. Harvey (2004), σ. 69) να επιτεθούν τόσο στον Λένιν όσο και στον Μαρξισμό γενικότερα για καταστροφολογία και έλλειψη ρεαλισμού. Αυτή η κριτική δεν είναι ακριβής για τον Λένιν. Σε ένα σημείωμα της συντακτικής επιτροπής της Μηνιαίας Επιθεώρησης (2004) δείχνεται καθαρά ότι ο Λένιν δεν ήταν ένοχος κάποιας ανεδαφικής τελεολογίας. Εξηγείται ότι ο Λένιν σχεδίαζε αρχικά να δώσει στο βιβλίο Ιμπεριαλισμός τον τίτλο «Τα βασικά χαρακτηριστικά του σύγχρονου καπιταλισμού», ενώ στο χειρόγραφο του 1916 χρησιμοποίησε τον τίτλο «Ιμπεριαλισμός, το υψηλότερο στάδιο του καπιταλισμού». Τελικά, το βιβλίο εκδόθηκε το 1917 με τον τίτλο Ιμπεριαλισμός, το τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού . Στην επανέκδοση του βιβλίου μετά τον θάνατό του αποκαταστάθηκε ο τίτλος του χειρόγραφου. Σήμερα, περισσότερα από 100 χρόνια από τον Ιμπεριαλισμό του Λένιν, η συζήτηση για νέα στάδια στον καπιταλισμό είναι ήδη και δικαίως ανοιχτή. Αυτό δεν σημαίνει απόρριψη της έννοιας του ιμπεριαλισμού (όπως θα εξηγήσω παρακάτω ), αλλά αναγνώριση ότι το στάδιο του μονοπωλιακού καπιταλισμού έχει τελειώσει και ένα νέο στάδιο γεννιέται.
Είναι επίσης σημαντικό να αναλυθεί περαιτέρω η άποψη που διατυπώθηκε παραπάνω ότι ο Λένιν είχε μία σύνθετη και διαλεκτική αντίληψη για την σχέση ανταγωνισμού και μονοπωλίου. Σε αντίθεση με την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση, ο Λένιν δεν θεωρεί τα μονοπώλια ως το τέλος του ανταγωνισμού. Αντίθετα, υποστηρίζει ότι τα μονοπώλια γεννιούνται από τον ελεύθερο ανταγωνισμό, συνυπάρχουν με τον ελεύθερο ανταγωνισμό και μπορούν να επιστρέψουν στον τελευταίο (να διαλυθούν). Σε πολλά σημεία έκανε σαφείς αυτές τις σκέψεις:
Το κλειδί αυτής της διαδικασίας από οικονομική άποψη είναι η αντικατάσταση του καπιταλιστικού ελεύθερου ανταγωνισμού με τα καπιταλιστικά μονοπώλια. Ο ελεύθερος ανταγωνισμός είναι η βασική ιδιοκτησία του καπιταλισμού και γενικότερα της εμπορευματικής παραγωγής. Το μονοπώλιο είναι το άμεσο αντίθετο του ελεύθερου ανταγωνισμού. Το τελευταίο όμως άρχισε μπροστά στα μάτια μας να μετατρέπεται σε μονοπώλιο, δημιουργώντας μεγάλη παραγωγή, εκτοπίζοντας τη μικρή, αντικαθιστώντας τη μεγάλη με την πολύ μεγάλη, οδηγώντας τη συγκέντρωση της παραγωγής και του κεφαλαίου στο σημείο όπου το μονοπώλιο αναπτύχθηκε και συνεχίζει να μεγαλώνει από αυτό: τα καρτέλ, τα συνδικάτα, τα τραστ και το κεφάλαιο συγχωνεύτηκαν μαζί τους ούτε μια ντουζίνα τράπεζες που διαχειρίζονται δύο εκατομμύρια. Ταυτόχρονα, τα μονοπώλια, που πηγάζουν από τον ελεύθερο ανταγωνισμό, δεν τον καταργούν, αλλά υπάρχουν πάνω του και δίπλα του, γεννώντας έτσι μια σειρά από εξαιρετικά οξείες και βίαιες αντιθέσεις, προστριβές, συγκρούσεις .
(Lenin (1975), σ. 85).
Πουθενά στον κόσμο δεν υπήρξε και δεν θα υπάρξει ποτέ μονοπωλιακός καπιταλισμός χωρίς ελεύθερο ανταγωνισμό σε ολόκληρους κλάδους. Το να περιγράφεις ένα τέτοιο σύστημα σημαίνει να περιγράφεις ένα σύστημα αποκομμένο από τη ζωή και όχι σωστό. Αν ο Μαρξ έλεγε για τη μεταποίηση ότι ήταν το εποικοδόμημα στη μαζική μικρή παραγωγή, τότε ο ιμπεριαλισμός και ο χρηματοοικονομικός καπιταλισμός είναι το εποικοδόμημα στον παλιό καπιταλισμό. Αν ρίξουμε την κορυφή του, θα φανεί ο παλιός καπιταλισμός.
(Lenin (1977), Απάντηση Τόμος 38, 8ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (μπ.), σ. 151-4)
Σε ένα κείμενο του 1917 σχετικά με το VII Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ (μπ) ο Lenin (1977, τ. 32, σ. 145-146) και ο Lenin (1987, σ. 129-130)) γράφει:
Ο ιμπεριαλισμός, στην πραγματικότητα, δεν μεταμόρφωσε και δεν μπορεί να μεταμορφώσει τον καπιταλισμό από κάτω προς τα πάνω. Ο ιμπεριαλισμός περιπλέκει και οξύνει τις αντιφάσεις του καπιταλισμού, «μπλέκει» τον ελεύθερο ανταγωνισμό με τα μονοπώλια, αλλά δεν μπορεί να εξαλείψει την ανταλλαγή, την αγορά, τον ανταγωνισμό, τις κρίσεις κλπ. Ο ιμπεριαλισμός είναι καπιταλισμός που ξεθωριάζει, αλλά δεν ξεθωριάζει, πεθαίνει, αλλά δεν πεθαίνει. Όχι καθαρά μονοπώλια, αλλά μονοπώλια δίπλα στην ανταλλαγή, την αγορά, τον ανταγωνισμό, τις κρίσεις – η πιο ουσιαστική ιδιαιτερότητα του ιμπεριαλισμού γενικότερα. Γι’ αυτό είναι θεωρητικά λάθος να διαγραφεί η ανάλυση της ανταλλαγής, της εμπορευματικής παραγωγής, των κρίσεων κ.λπ. γενικά και να «αντικατασταθεί» αυτή η ανάλυση με την ανάλυση του ιμπεριαλισμού συνολικά . Γιατί τέτοιο σύνολο δεν υπάρχει. Γίνεται μετάβαση από τον ανταγωνισμό στο μονοπώλιο και για αυτό θα είναι πολύ πιο σωστό, θα απεικονίζει την πραγματικότητα με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια, ένα πρόγραμμα που θα κρατά τη γενική ανάλυση των συναλλαγών, της εμπορευματικής παραγωγής, των κρίσεων κ.λπ., και θα προσθέτει ο χαρακτηρισμός αναπτυσσόμενων μονοπωλίων. Είναι ακριβώς αυτός ο συνδυασμός των δύο αντιφατικών «αρχών»: του ανταγωνισμού και του μονοπωλίου που είναι απαραίτητος για τον ιμπεριαλισμό, και είναι ακριβώς αυτό που προετοιμάζει την κατάρρευση, δηλαδή τη σοσιαλιστική επανάσταση.
Τέλος, υπό το φως της συνεισφοράς του Λένιν, θα ήθελα να προτείνω μερικές θέσεις ως κρίσιμες για έναν σύγχρονο επαναπροσδιορισμό της Μαρξιστικής θεωρίας του ιμπεριαλισμού ενάντια στις παραποιήσεις (όπως στο εσφαλμένο επιχείρημα του Harvey περί «Νέου Ιμπεριαλισμού»).
Ο ιμπεριαλισμός είναι πρωτίστως οικονομικός μηχανισμός και όχι πολιτικός μηχανισμός. Ο στόχος του δεν είναι η πολιτική κυριαρχία αλλά η οικονομική εκμετάλλευση. Το πρώτο είναι μέσο για την επίτευξη του δεύτερου και όχι αιτία. Αυτή η θέση προέρχεται από τη θεμελιώδη διαφορά του καπιταλισμού από τα προ-καπιταλιστικά εκμεταλλευτικά συστήματα: η καπιταλιστική εκμετάλλευση δεν βασίζεται κυρίως στον άμεσο (πολιτικό) εξαναγκασμό αλλά στον έμμεσο (οικονομικό) καταναγκασμό. Αυτός ο οικονομικός μηχανισμός οργανώνει την εκμετάλλευση σε διεθνές επίπεδο (δηλαδή μεταξύ οικονομιών). Βασίζεται σε μεταφορές αξίας από τις εκμεταλλευόμενες στις εκμεταλλεύτριες οικονομίες. Φυσικά, ιδιαίτερα σε αυτό το διακρατικό επίπεδο, οι πολιτικές σχέσεις διαδραματίζουν σημαντικότερο ρόλο από ό,τι στο εσωτερικό μιας οικονομίας.
Ο ιμπεριαλισμός δεν είναι ένα συγκεκριμένο στάδιο του καπιταλισμού (αν και σε ορισμένα από αυτά ανθίζει) αλλά ο τρόπος μέσω του οποίου ο καπιταλισμός οργανώνει το διεθνές του σύστημα από τη γέννησή του. Έτσι, ο ιμπεριαλισμός δεν πρέπει να συνδέεται με κάποια μορφή καπιταλιστικού ανταγωνισμού (π.χ. μονοπώλια) –αν και μερικά από αυτά ενισχύουν τις ιμπεριαλιστικές σχέσεις περισσότερο από άλλα– αλλά είναι μια γενική ιδιότητα του συστήματος. Έτσι, ο μηχανισμός οικονομικής εκμετάλλευσής του –δηλαδή οι διεθνείς μεταβιβάσεις αξίας– λειτουργεί μέσω του κανονικού καπιταλιστικού ανταγωνισμού και όχι μόνο σε περιπτώσεις μονοπωλιακού ανταγωνισμού. Με άλλα λόγια, η ιμπεριαλιστική άντληση πλεονασμάτων υπάρχει ανεξάρτητα από την ύπαρξη μονοπωλιακών υπερκερδών. Ο Μαρξισμός, σε αντίθεση με τις άλλες κύριες οικονομικές θεωρίες, έχει μια περίτεχνη διαλεκτική θεωρία του ανταγωνισμού. Ο ελεύθερος ανταγωνισμός, το ολιγοπώλιο και το μονοπώλιο δεν είναι διακριτές περιπτώσεις αλλά εκφράσεις του ίδιου μηχανισμού. Ο ανταγωνισμός είναι ο μηχανισμός από τον οποίο προκύπτει το ολιγοπώλιο και το μονοπώλιο αλλά και στον οποίο στη συνέχεια καταρρέουν. Αυτή η διαλεκτική κατανόηση μπορεί να κατανοήσει ρεαλιστικά τα κύματα συγχωνεύσεων και εξαγορών του σύγχρονου καπιταλισμού.
Τέλος, το παγκόσμιο σύστημα του ιμπεριαλισμού είναι μια πολύπλοκη δομή που αποτελείται όχι από δύο ομάδες (ιμπεριαλιστικές και μη-ιμπεριαλιστικές οικονομίες) αλλά από περισσότερες. Ιδιαίτερα από τα μέσα του 20ου αιώνα έχουμε γίνει μάρτυρες της ανάδυσης πολλών οικονομιών που μπορεί να είναι ταυτόχρονα θύματα ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης από κάποιες οικονομίες και δράστες ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης για άλλες. Έτσι, το παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα είναι μια πυραμιδοειδής δομή που αποτελείται από πολλά επίπεδα. Αυτές οι οικονομίες μεσαίου επιπέδου εμπίπτουν στην κατηγορία των υπο-ιμπεριαλιστικών χωρών.
Συμπερασματικά
Ο Λένιν ανήκει σε ένα πολιτικό είδος που αυτή τη στιγμή βρίσκεται υπό εξαφάνιση τόσο μέσα στην αστική αλλά δυστυχώς και στην αριστερή πολιτική. Ήταν και θεωρητικός και αγωνιστής. Συνδυάζει τη θεωρητική ανάλυση με τις πολιτικές και την πολιτική δράση. Στην εποχή του αυτό το μείγμα θεωρίας και πολιτικής δράσης χαρακτήριζε πολλούς ακόμη και μέσα στην αστική πολιτική. Για την αστική πολιτική αυτό ήταν μια αντήχηση μιας προηγούμενης εποχής όταν η αστική τάξη ήταν μια επαναστατική δύναμη που ανέτρεπε το προηγούμενο καθεστώς. Πολύ σύντομα εξαφανίστηκε και αντικαταστάθηκε από τα σύγχρονα φερέφωνα πολιτικού μάρκετινγκ, χωρίς θεωρητικό βάθος.
Για τη μαρξιστική Αριστερά είναι διαφορετικά. Οι ηγέτες και οι ακτιβιστές πρέπει να έχουν θεωρητικές ικανότητες. Η ενότητα θεωρίας και πράξης είναι βασική αρχή της Μαρξιστικής παράδοσης και απαιτείται να εφαρμόζεται στην πολιτική δραστηριότητα. Το ρητό του ίδιου του Λένιν ότι δεν μπορεί να υπάρξει επαναστατικό κίνημα χωρίς επαναστατική θεωρία περικλείει τέλεια αυτήν την άποψη. Ο ίδιος έχει δώσει ένα εξέχον παράδειγμα: πολιτικός ακτιβιστής και θεωρητικός ταυτόχρονα. Η Πολιτική Οικονομία ήταν μέρος τόσο του θεωρητικού του έργου όσο και της πολιτικής του δραστηριότητας. Για όλους αυτούς τους λόγους η συμβολή του παραμένει παραδειγματική.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Bond, P. (2010), ‘A Century since Hilferding’s ‘Finanz Kapital’: Again, Apparently, a Banker’s World?’ Links International Journal of Socialist Renewal, November 19.
Desai, M. ed. (1989), Lenin’s Economic Writings, London: Lawrence and Wishart.
Harvey, D. (2004), ‘The New’ Imperialism’, Socialist Register 2004.
Hilferding, R. (1981), Finance Capital, London: Routledge.
Lenin, V. I. (1960a [1895]). ‘The Economic Content of Narodism and the Criticism of It in Mr. Struve’s Book’ Pp. 333–507 in Collected Works, Volume 1. Moscow: Progress Publishers.
Lenin, V. I. (1960b [1897]). ‘A Characterization of Economic Romanticism (Sismondi and Our Native Sismondists)’ Pp. 129–265 in Collected Works, Volume 2. Moscow: Progress Publishers.
Lenin, V. I. (1960c [1899]). ‘A Note on the Question of Market Theory (Apropos the Polemic of Messrs. Tugan-Baranovsky and Bulgakov)’ Pp. 55–64 in Collected Works, Volume 4. Moscow: Progress Publishers.
Lenin, V. I. (1956 [1899]). The Development of Capitalism in Russia. Moscow: Progress Publishers.
Lenin, V. I. (1960d [1899]). ‘Once More on the Theory of Realization’ Pp. 74–93 in Collected Works, Volume 4. Moscow: Progress Publishers.
Lenin, V. I. (1964 [1914]). ‘Socialism Demolished Again’ Pp. 187–208 in Collected Works, Volume 20. Moscow: Progress Publishers.
Lenin, V. I. (1964 [1915]). ‘Karl Marx: A Brief Biographical Sketch with an Exposition of Marxism’ Pp. 43–91 in Collected Works, Volume 21. Moscow: Progress Publishers.
Lenin, V. I. (1975 [1914]), Imperialism, the highest stage of capitalism, Athens: ΣΕ.
Lenin, V.I. (1989 [1917]), ‘The Impending Catastrophe and How to Combat It’ in Desai, M. ed. (1989), Lenin’s Economic Writings, London: Lawrence and Wishart.
Lenin, V.I. (1989 [1921]), ‘Tax in Kind’ in Desai, M. ed. (1989), Lenin’s Economic Writings, London: Lawrence and Wishart.
Lenin, V.I. (1989 [1919]), ‘Measures Governing the Transition from Bourgeois Co-operative to Communist Supply and Distribution’ in Desai, M. ed. (1989), Lenin’s Economic Writings, London: Lawrence and Wishart.
Lenin, V. I. (1977), Notebooks on Imperialism, Collected Works vol.28, Athens: ΣΕ.
Lenin, V. I. (1987), On Imperialism and the Imperialists, Athens: ΣΕ.
Linhart, R. (1976), Lénine, les paysans, Taylor: Essai d’analyse matérialiste historique de la naissance du système productif soviétique. Paris: Seuil.
Monthly Review (2004), ‘Notes from the Editors’, Monthly Review vol.55 no. 8.
Nove A. (1967), ‘Lenin as Economist’, in L.B. Shapiro & P.Reddaway (eds), Lenin After Fifty Years, London: Pall Mall Press.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πριν στο φύλλο 18-19 Ιανουαρίου
