Μάκης Γεωργιάδης
Προς τον κόκκινο Δεκέμβρη του ΄44
Η επιρροή του ΕΑΜ στους καλλιτέχνες είχε φτάσει στο απόγειό της πριν την απελευθέρωση. Όμως το ζήτημα της εξουσίας δεν έμπαινε ως προτεραιότητα. Ο Δεκέμβρης βρήκε απροετοίμαστο τον ΕΑΜικό κόσμο και τους καλλιτέχνες, που ωστόσο ρίχθηκαν στην αγώνα.
Μια φθινοπωρινή λιακάδα ήταν η απελευθέρωση. Μια γιορτή κι’ ένα μεθύσι που έβγαλε άπαντες στους δρόμους. Από τη Λυρική Σκηνή ξεκινούσαν τα πλήθη των καλλιτεχνών, των ηθοποιών, των διανοουμένων να γιορτάσουν στις 12 του Οκτώβρη την αποτίναξη του ζυγού. «Η τέχνη από τον λαό και για τον λαό» μοιραζόταν τις αγωνίες και τους πόθους του τελευταίου. Άλλωστε το ΕΑΜ των Λογοτεχνών, το αντίστοιχο των Καλλιτεχνών καθώς και μια σειρά οργανώσεις όπως οι Νέοι Καλλιτέχνες, η Ομάδα Λογοτεχνών της Εθνικής Αλληλεγγύης, το Θεατρικό Εργαστήρι, το Θέατρο του Λαού ή ο Εκπολιτιστικός Όμιλος του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, είχαν προσφέρει τα μέγιστα στον απελευθερωτικό αγώνα. Τόσο στην ένοπλη δράση από τις γραμμές του ΕΛΑΣ, όσο και στις δομές υποστήριξης και αλληλεγγύης. Η κατοχή και η αντίσταση υπήρξε μια σκληρή περίοδος, αλλά δεν ήταν νεκρή για τον πνευματικό και καλλιτεχνικό κόσμο. Η αντίσταση συνδυαζόταν με την πνευματική δημιουργία. Η φθινοπωρινή λιακάδα αποδείχτηκε ένα σύντομο διάλειμμα ανάμεσα στις μέρες του ατσαλιού και της φωτιάς που πλησίαζαν.
Θύμιζαν όλο και περισσότερο ρέκβιεμ μιας ανεκπλήρωτης επανάστασης. Θα έγραφε στο ποίημα του Αντίσταση για εκείνες τις ημέρες ο Νίκος (Κόλιας) Καββαδίας:
Κι’ απέ Δεκέμβρης στην Αθήνα και φωτιά / Τούτο της γης το θαλασσόδαρτο αγκωνάρι / λικνίζει κάτω από το δρυ και την ιτιά τον Διάκο, τον Κολοκοτρώνη και τον Άρη. (Ελεύθερα Γράμματα, τ. 14, 10 Αυγούστου 1945).
Η Αθήνα βυθιζόταν και πάλι σε έναν πόλεμο, σε μια ταξική αναμέτρηση για την οποία η πλευρά των καταπιεσμένων δεν ήταν έτοιμη και θύμιζε κάτι από ένα άλλο, λίγο παλιότερο ποίημα του Κόλια, το Αθήνα 1943:
Οι δρόμοι κόκκινες γιομάτοι επιγραφές / τρανά την ώρα διαλαλούν / την ορισμένη / Αγέρας πνέει βορινός απ’ τις κορφές / κι αργοσαλεύουνε στα πάρκα / οι κρεμασμένοι. (Δημοσιεύτηκε στο παράνομο περιοδικό Πρωτοπόροι, τ. 6, Δεκέμβρης 1943 με το ψευδώνυμο Α. Ταπεινός).
Η επιρροή του ΕΑΜ στον πνευματικό κόσμο, ανάμεσα ακόμη και σε αστούς καλλιτέχνες, είχε φτάσει στο απόγειο της πριν την απελευθέρωση. Οι ηθοποιοί του Εθνικού Θεάτρου είχαν πραγματοποιήσει μεγάλη απεργία τον Μάρτη του ‘44, θεατρικές παραστάσεις και πάρτι οικονομικής ενίσχυσης ήταν στην ημερήσια διάταξη καθώς και κινητοποιήσεις για την αποτροπή εκτελέσεων, φυλακίσεων και κάθε είδους διώξεων. Στο σπίτι της ηθοποιού Αλέκας Παΐζη λειτουργούσε το παράνομο τυπογραφείο. Λογοτέχνες και άνθρωποι των τεχνών βρέθηκαν στις τάξεις του ΕΛΑΣ όπως ο Βασίλης Ρώτας, ο Γεράσιμος Σταύρου, ο Γιώργος Κοτζιούλας.
Πλήθος διανοουμένων και καλλιτεχνών βρέθηκαν και στα οδοφράγματα και στις μάχες του Δεκέμβρη, είτε ένοπλοι με τον ΕΛΑΣ είτε στα δίκτυα υποστήριξης. Ενδεικτικά: Κοσμάς Πολίτης, Μιχάλης Κατσαρός, Ηλίας Δεκουλάκος, Γιάννης Ξενάκης , Μάνος Ζαχαρίας, Μέμος Μακρής, Βάσω Κατράκη και πλήθος άλλων.
Το ζήτημα, ωστόσο, της εξουσίας και της ανατροπής των κοινωνικών συσχετισμών δεν έμπαινε ως προτεραιότητα στις ΕΑΜικές οργανώσεις των καλλιτεχνών. Το στρατηγικό έλλειμμα της ηγεσίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ θα ήταν αδύνατο να μην αντανακλάται και στον ευαίσθητο αυτό χώρο. Βεβαίως, ο Κώστας Βάρναλης με άρθρο του στον Ριζοσπάστη τον Νοέμβρη του 1944, επισήμαινε πως: «Τα συνθήματα των λογοτεχνών και των συγγραφέων δεν πρέπει να μείνουν απλά λόγια. Αυτά θα πραγματοποιηθούν μόνο όταν ο λαός πάρει την εξουσία και όταν δοθεί η ευκαιρία για ελεύθερη και άφθονη μόρφωση στην εργατιά και στην αγροτιά».
Στο μεσοδιάστημα μεταξύ απελευθέρωσης και της Μάχης της Αθήνας το ΕΑΜ έδωσε μάχες για την αποπομπή όσων είχαν συνεργαστεί με τους κατακτητές ή τις δοσιλογικές κυβερνήσεις. Στο Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών το ΕΑΜ και οι κομμουνιστές είχαν συντριπτική πλειοψηφία. Σε δύο γενικές συνελεύσεις, μια στις 20 Οκτωβρίου και άλλη μια τον Νοέμβριο διαγράφηκαν συνολικά 14 ηθοποιοί.
Τα όνειρα των παιδιών της γαλαρίας προσμένουν δικαίωση και στοιχειώνουν ακόμη την αντίδραση
Όσο το κλίμα πολωνόταν προς τον Δεκέμβρη τόσο η αστική διανόηση, παρά τις υπαρκτές διαφορές της φιλελεύθερης και της συντηρητικής της πτέρυγας, αντιλαμβανόταν ως κοινό εχθρό το ΕΑΜ και μια δυνητική κοινωνική επανάσταση. Την ίδια περίοδο με τις διαδικασίες διαγραφής των ηθοποιών που είχαν συνεργαστεί με τους κατακτητές, έγινε απόπειρα να διαγραφεί και ο λογοτέχνης Σπύρος Μελάς από την Ένωση Ελλήνων Λογοτεχνών, κατηγορούμενος για συνεργασία με τους κατακτητές. Όμως η πρόταση δεν πέρασε. Και φυσικά μετά τα Δεκεμβριανά άρχισαν οι διώξεις των αριστερών και κομμουνιστών λογοτεχνών και διανοουμένων. Ενδεικτικοί είναι οι εκτοπισμοί από τις αγγλικές δυνάμεις στο στρατόπεδο της Ελ Τάμπα του ηθοποιού Μίμη Φωτόπουλου, του ποιητή Άρη Αλεξάνδρου, του πεζογράφου Γιώργου Βαλέτα, του στιχουργού Βαγγέλη Γκούφα και άλλων.
Περιέγραφε η Άλκη Ζέη στο βιβλίο της Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο τις μέρες του Δεκέμβρη: «Στο σχολείο, στην αυλή. Μπροστά μπροστά κάτω ξαπλωμένη η Αλίκη γεμάτη αίματα, το πόδι της κρέμεται. Το κρατάει με τα δύο της χέρια. Ουρλιάζει. Στην αυλή κεραμίδια, σίδερα, άνθρωποι. Όλα ανάκατα. Μέσα από το μισογκρεμισμένο κτίριο, δύο νεαροί κρατάνε μια κοπέλα. Άλλος από τους ώμους, άλλος από τα πόδια. Την έχουν σκεπάσει με ένα παλτό. Πάμε με τα πόδια, δεν έχει συγκοινωνία. Περπατάμε σε μια άγνωστη πόλη. Στη μέση του δρόμου, στην άσφαλτο σκάνε σφαίρες και κομμάτια σίδερα. Ατέλειωτος δρόμος»…
Ενώ από την άλλη ο τρόμος των αστών αποτυπώνεται στο ημερολόγιο του Γιώργου Θεοτοκά: «Πλήθη τεράστια παρελάσανε στους δρόμους κραυγάζοντας τα συνθήματα του κομμουνιστικού κόμματος. Νιώσαμε ένα μεγάλο και ασυγκράτητο λαϊκό κύμα που μας σήκωνε και μας έπαιρνε. Για μια στιγμή τρομάξαμε».
Ο καλύτερος, ίσως, επίλογος είναι τα λόγια του Μάνου Χατζιδάκι: «Τα Δεκεμβριανά δεν ήταν αντίδραση κομμουνιστών. Ήταν η αγανάκτηση των παιδιών της γαλαρίας που έβλεπαν τους συντρόφους τους και τα όνειρά τους στα φέρετρα, από σφαίρες που έριξαν δοσίλογοι και φασίστες, φορώντας γαλάζιους μανδύες εθνικοφροσύνης. Και όλα αυτά τα ελληνικά αποβράσματα με την επίσημη στήριξη του νεαρού τότε κράτους είχαν έναν εχθρό: την ψυχή των παιδιών της γαλαρίας»…
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πριν στο φύλλο 7-8 Δεκεμβρίου
Δεκεμβριανά: Το χρονικό μιας αναπόφευκτης σύγκρουσης για την εξουσία
