Νίκος Σκοπλάκης*
Προς τον κόκκινο Δεκέμβρη του ΄44
Οι γειτονιές του Δεκέμβρη συνάρθρωσαν την αντίστασή τους εντός της κραυγαλέας δυσαναλογίας μέσων
και εργαλείων μάχης: Απέναντι στα «Σπιτφάιερ» και στα «Μποφάιτερ» τα πολυβολεία στις ταράτσες· απέναντι
στα επίλεκτα μηχανοκίνητα τάγματα οι γενναίες απόπειρες ανάσχεσης με μολότοφ και σαμπρέλες με εκρηκτικά. Στη γεωγραφία των μαχών δεσπόζει ο κατ’ εξοχήν υλικός τόπος της αντίστασης: Το οδόφραγμα.
Οι πιο δυναμικές μορφές οδομαχίας, όπου ο ΕΛΑΣ αξιοποιούσε την καλύτερη δυνατή εποπτεία του χώρου, καθώς οι βρετανικές δυνάμεις αγνοούσαν τους αθηναϊκούς δαιδάλους.
Ο Δεκέμβρης του ’44 είναι σημείο από το οποίο μετριούνται σε κάθε παρόν η ιστορική απόσταση και η εγγύτητα συνάμα· μεταίχμιο όπου κλυδωνίζεται διαρκώς περιδεής η μυθολογία όσων νίκησαν χάρη στη RAF, τα βρετανικά μηχανοκίνητα τάγματα και τα λεφούσια των εξαγνισμένων δωσιλόγων· αλλά και χνάρι αφύπνισης και στοχασμού για τις εξεγέρσεις του μέλλοντος. Οι 33 Ένδοξες Μέρες της Αθήνας διασαλεύουν ακόμα τόσο πολύ την τάξη των κυρίαρχων αφηγήσεων, ώστε τα όργανά τους να εκβιάζουν την εκφορά κρίσης των επιγενομένων με νεκροφιλικές φαντασμαγορίες για δωσίλογες του Εθνικού Θεάτρου ή παραχώνοντας τη ζωντανή μνήμη σε επάλληλες στρώσεις «εξευγενισμού», στις πολλαπλώς κερδοσκοπικές λειτουργίες της λήθης.
Τα σημάδια από τις σφαίρες που καλύφτηκαν στην πολυκατοικία Δεριγνύ 25 και 3ης Σεπτεμβρίου ήταν το μνημικό ίχνος που ανακαλούσε ό,τι είδε ακριβώς απέναντι η Μέλπω Αξιώτη: «Ύστερα απ’ τις μάχες, περνώντας την οδό Γ΄ Σεπτεμβρίου, είδαμε να χάσκει ερειπωμένο το φοβερό χτίριο της Ειδικής Ασφάλειας. Το μίσος οχτώ χρόνων στοίβαξε μες στους τοίχους του. Στοίχειωσαν τα ντουβάρια του από τα βογκητά των μελλοθανάτων […]. Μα τώρα που το ‘δαμε γκρέμνιο, είπαμε: Ο οχτάχρονος αγώνας δεν πήγε χαμένος. Κάτι κιόλας γκρεμίστηκε απ’ το φοβερό παρελθόν». Παραμένουν, εντούτοις, σημάδια ανεξάλειπτα δυο βήματα από το Σύνταγμα, στα σοκάκια ανάμεσα στην Αριστοτέλους και την Αχαρνών, στις «πυροβολημένες» πολυκατοικίες της Καισαριανής, σε ακάλυπτους και έρκερ των Εξαρχείων, καταμεσής στο εφυαλωμένο πλακίδιο της οδού Μαιζώνος· είναι αρνητικά έκτυπα του αληθινού Μεγάλου Δεκέμβρη – όχι κολάζ σκοπιμότητας για προχειρογραμμένα ένθετα αστικών φυλλάδων· είναι θραύσματα χρόνου εξεγερσιακού, που διαστίζουν τοίχους μέσα στους οποίους μεγαλώνουν ακόμα γενιές λαβωμένες από την ίδια στυγνή εξουσία έναν άλλο Δεκέμβρη· είναι πόροι για την καταβύθιση στον χρόνο που θα μας δείξει πώς οργανώθηκαν και αντιστάθηκαν 80 χρόνια πριν οι γειτονιές της Αθήνας από την Καλογρέζα ως τον Βύρωνα κι από το Δουργούτι ως την Κυψέλη. Οι ίδιες πάνω κάτω γειτονιές, οι οποίες κατά τους πρώτους εννέα μήνες του 1944 μαρτύρησαν στα μπλόκα των ένοπλων δωσιλόγων και των Γερμανών, όρθωσαν φραγμό στην επέλαση των εγκληματιών, που ντυμένοι «εθνοφύλακες» έτρεχαν ξοπίσω από τη βρετανική υπεροπλία, ενόσω οι χρηματοδότες τους αποκάθαιραν εναγωνίως στη Σκομπία τη ληστρική συσσώρευση της κατοχής σε μεταπολεμική ανάπτυξη.
Οι γειτονιές του Δεκέμβρη συνάρθρωσαν την αντίστασή τους εντός της κραυγαλέας δυσαναλογίας μέσων και εργαλείων μάχης: Απέναντι στα «Σπιτφάιερ» και στα «Μποφάιτερ» τα πολυβολεία στις ταράτσες και η έλλειψη αποτελεσματικής αντιαεροπορικής άμυνας· απέναντι στα επίλεκτα μηχανοκίνητα τάγματα οι γενναίες απόπειρες ανάσχεσης με μολότοφ και σαμπρέλες με εκρηκτικά· απέναντι στις υποδομές και στα κάθε λογής αποθέματα ο δυσχερής ανεφοδιασμός, η ραγδαία ανάλωση πυρομαχικών, οι χαμένες ευκαιρίες για έγκαιρα πλήγματα στη βάση συγκέντρωσης των βρετανικών δυνάμεων. Στην αστεακή γεωγραφία των μαχών δεσπόζει ο κατ’ εξοχήν υλικός τόπος της αντίστασης: Το οδόφραγμα. Εκκρεμεί η συστηματική επισκόπηση του δεκεμβριανού οδοφράγματος, που ακόμα κι αν νικήθηκε, διατάραξε στρατηγικά πλεονεκτήματα και παρακώλυσε επιθετικές ενέργειες, βέβηλο, ετερογενές, προμαχώνας και σύμβολο: Δοκοί και λίθοι, ράγες του τραμ και του τρένου και κάθε είδους σιδερικά, στο Μεταξουργείο και τον Κεραμεικό, στην Κυψέλη και τα Εξάρχεια, στην Κάνιγγος, στον Κολωνό και στου Γκύζη· ακόμα και μπροστά από το Πολυτεχνείο και την (τότε) Γενική Ασφάλεια, ενεργό πεδίο μάχης μέχρι και τις 2 Ιανουαρίου 1945.
Σε συνάρτηση με το οδόφραγμα, αλλά και ξεχωριστά, οργανώνονταν οι πιο δυναμικές μορφές οδομαχίας, στις οποίες ο ΕΛΑΣ αξιοποιούσε την καλύτερη δυνατή εποπτεία του χώρου, καθώς οι βρετανικές δυνάμεις αγνοούσαν τους αθηναϊκούς δαιδάλους. Τρυπώντας τους τοίχους σπιτιών και καταστημάτων, οι μαχητές και οι μαχήτριες πέριξ της Ομόνοιας κατόρθωναν να διατηρούν ερείσματα, ενώ οι τελευταίες δυνάμεις του Λόχου Μπάιρον ξέφευγαν με τον ίδιο τρόπο από τους κλοιούς των Βρετανών και των χιτών «εθνοφυλάκων» στην περιοχή που όριζαν οι οδοί Ναυαρίνου – Μαυρομιχάλη – Διδότου – Χαριλάου Τρικούπη, παρά τις μεγάλες απώλειες. «Μανούλα μου, ας τα ξανάβλεπα εκείνα τα ελασιτάκια με τα ντουφεκάκια τους και να ξαναπούν πάλι το δίκιο και τη λευτεριά κι ας πεθάνω!» (Μέλπω Αξιώτη).
Για να καμφθούν «τα ελασιτάκια» κι ο αμυνόμενος λαός τέθηκε σε πλήρη εφαρμογή μια στρατηγική καταστροφής της πόλης: Δεν ήταν μόνο οι απηνείς βομβαρδισμοί της Καισαριανής, του Αρδηττού, της Κυψέλης με εκατοντάδες νεκρούς. Ήταν και τα άρματα μάχης, που επέλαυναν στους στενούς δρόμους· όπως εκείνο που στόχευσε το ισόγειο διαμέρισμα στη γωνία Ναυαρίνου και Μαυρομιχάλη ή εκείνο που κατέστρεψε την πρόσοψη της πολυκατοικίας στο 47 της Διδότου ή εκείνο που ισοπέδωσε την «Πλάζα», όπου η 22χρονη διμοιρίτισσα Μάχη αψήφησε τους κοινωνικούς ρόλους της πατριαρχίας με το όπλο στο χέρι και πέθανε στα φλεγόμενα πατώματά της· ή όπως τα άλλα, που κονιορτοποίησαν τις εκλεκτικιστικές πολυκατοικίες της πλατείας Λαυρίου, καθ’ οδόν προς το Στάλινγκραντ της Αθήνας, το Μεταξουργείο.
Μόλις αναδυθούμε στο σήμερα, αντιλαμβανόμαστε πλήρως τι ήταν – τι είναι – η Αθήνα του ’44, που σπαρταρούσε σπαραγμένη από τα βρετανικά μυδράλια: Στρατηγικός τόπος μιας ταξικής σύγκρουσης, η οποία ακόμα διαρκεί. Τοπόσημο επαναστατικό στα έγκατα της συλλογικής εμπειρίας και της αντιφατικής λαϊκής μνήμης, τώρα που «ετούτη η γη ξαναπατιέται από τα πέλματα σακάτηδων παιδιών». Πάλη της Αντίστασης. Πόλη της Αντίστασης. «Σαν τέτοια θα μας την καταλογίσουν οι αιώνες». Ρήγμα ενεργό ανάμεσα στο τουριστικό κιτς και τους παραμορφωτικούς μύθους της αντίδρασης. Κι όταν οι εσαεί υπουργοποιημένοι χίτες και επενίτες της αστικής μεσότητας χλευάζουν ή παραχαράσσουν τον Δεκέμβρη, αυτόν τον βαθύτερο φόβο ξορκίζουν.
*ιστορικός-μεταφραστής, μέλος της πολιτικής οργάνωσης «Αναμέτρηση».
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πριν στο φύλλο 21-22 Δεκεμβρίου
Δεκεμβριανά: Το χρονικό μιας αναπόφευκτης σύγκρουσης για την εξουσία
