Το εμπόριο προσωπικών δεδομένων επηρεάζει τη ζωή μας

Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ

Ταυτοποίηση προσώπων μέσω «ανωνυμοποιημένων» δεδομένων

Πρέπει να σημειώσουμε πως οι πληροφορίες για την εσωτερική λειτουργία του τομέα εμπορίας προσωπικών δεδομένων είναι εξαιρετικά περιορισμένες και κυρίως προέρχονται κυρίως από δημόσιες (διαφημιστικού χαρακτήρα) δηλώσεις στελεχών των εταιριών και από έρευνες ανεξάρτητων οργανισμών. Ακόμα πιο «σιωπηλές» από τους μεσίτες δεδομένων είναι οι εταιρίες από τις οποίες τα προμηθεύονται. Εφαρμογές που χρησιμοποιούμε στα κινητά μας τηλέφωνα, ιστοσελίδες που επισκεπτόμαστε, έως και τα μαγαζιά από τα οποία ψωνίζουμε [α] πωλούν τα προσωπικά μας δεδομένα (δεδομένα χρήσης, πελατολόγια, e-mail κ.α.) για χρηματικό και εμπορικό όφελος.

Για εσωτερική χρήση, μια εταιρία-μεσίτρια δεδομένων μπορεί να έχει όσο στοχευμένες και προσωπικές πληροφορίες επιθυμεί. Οι νομικοί περιορισμοί που μέχρι στιγμής υπάρχουν αφορούν τη στιγμή της αγοραπωλησίας και μόνο. Ως εκ τούτου, τα δεδομένα που διατίθενται προς πώληση είναι «ανωνυμοποιημένα» – χωρίς πληροφορίες ταυτοποίησης όπως είναι το όνομα ή το ανάλογο του ΑΦΜ. Περιέχουν συχνά τη διαφημιστική ταυτότητα συσκευής («MAID»), η οποία επιτρέπει την ταυτοποίηση μιας ηλεκτρονικής συσκευής, επιτρέποντας την αναγνώριση των συνηθειών του κατόχου και δυνητικά την αναγνώριση των άλλων συσκευών του. Μπορεί επίσης να περιέχουν πληροφορίες όπως e-mail, τηλεφωνικό αριθμό, δεδομένα γεωεντοπισμού και άλλα. Σύμφωνα με έρευνα του 2015 [β], 90% 1,1 εκατομμυρίου ανθρώπων από βάση «ανωνυμοποιημένων» δεδομένων χρήσης πιστωτικών καρτών μπορούσαν να ταυτοποιηθούν από τις καταναλωτικές τους συνήθειες και μόνο. Έρευνα του 2019 [γ] βεβαιώνει πως το 99,8% των αμερικανών πολιτών μπορεί να ταυτοποιηθεί με ακρίβεια από «ανωνυμοποιημένα» δεδομένα που περιέχουν μόλις 15 δημογραφικές μεταβλητές, ένας αριθμός μικρός σε σχέση με το τί προσφέρεται στην αγορά προσωπικών δεδομένων.

Ψηφιακές λίστες για στοχοποίηση, οργανωμένο έγκλημα και απάτες

Στις παρυφές του εμπορίου προσωπικών δεδομένων αναπτύσσονται και μια σειρά μορφές εγκλήματος. Η πιο σπάνια αναδεικνύει την έλλειψη ελέγχου – αναφερόμαστε σε κακοποιητές που έχουν προμηθευτεί από μεσίτες δεδομένων τα προσωπικά στοιχεία του θύματος [δ]. Συχνότερα συναντούμε περιστατικά διαρροών των βάσεων δεδομένων [ε] τα οποία μετατρέπουν εκατοντάδες χιλιάδες ή εκατομμύρια ανθρώπους σε δυνητικούς στόχους οικονομικής απάτης [στ].

Oι μεσίτες δεδομένων Epsilon LLC, Macromark Inc. και KBM […] συνέλλεγαν δεδομένα από τις επιτυχείς απάτες ώστε να διανθίζουν τις βάσεις δεδομένων τους.

Πολύ σημαντικότερες όμως είναι οι περιπτώσεις όπου μεσίτες δεδομένων παρέχουν λίστες θυμάτων σε κυκλώματα απατεώνων. Το 2020 και 2021, οι μεσίτες δεδομένων Epsilon LLC, Macromark Inc. και KBM καταδικάστηκαν για την πώληση λιστών με τα στοιχεία ηλικιωμένων σε αβοήθητη κατάσταση σε απατεώνες, επί σειρά ετών και σε απόλυτη γνώση των απατών [ζ]. Μάλιστα, συνέλλεγαν δεδομένα από τις επιτυχείς απάτες ώστε να διανθίζουν τις βάσεις δεδομένων τους.

Υπάρχει συνεχές φάσμα μεταξύ τέτοιων περιπτώσεων και πιο «γκρίζων» παραβιάσεων ατομικών δικαιωμάτων. Μεσίτες δεδομένων στις Η.Π.Α. έχουν παράσχει δεδομένα για τη θρησκευτική ευλάβεια μουσουλμάνων στις κρατικές υπηρεσίες [η] και δεδομένα τοποθεσίας ώστε υπερσυντηρητικές θρησκευτικές οργανώσεις να ταυτοποιήσουν ομοφυλόφιλους ιερείς [θ] παρακολουθώντας τους μέσω των κινητών τους τηλεφώνων. Εδώ και χρόνια είναι γνωστός ο εντοπισμός και προσωπική στοχοποίηση γυναικών με ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες με διαφημίσεις κατά των εκτρώσεων [ι] μέσω του εμπορίου των προσωπικών δεδομένων τους. Με τις απαγορεύσεις των αμβλώσεων, πλέον βρίσκονται υπό απειλή νομικών κυρώσεων ή και της φυσικής τους ασφάλειας με τα ίδια εργαλεία [ια].

Ο λόγος που η συντριπτική πλειοψηφία της βιβλιογραφίας μας προέρχεται από τις Η.Π.Α. είναι πως το τοπικό νομικό καθεστώς επιτρέπει δραστηριοποιούνται οι μεσίτες δεδομένων με λίγο-πολύ θεσμοθετημένη νομική ασυλία. Πολλώ δε μάλλον δεδομένου του ότι παρέχουν αφειδώς δεδομένα στις δύο πτέρυγες του αμερικανικού εκλογικού συστήματος.

Συνεργασία των χαφιέδων του ίντερνετ με την αστυνομία

Μια εξαιρετικά σημαντική χρήση των προσωπικών δεδομένων είναι η αξιοποίησή τους από τις αστυνομικές και μυστικές υπηρεσίες. Κατ’ αρχάς, αρκετές εταιρίες έχουν συγκεκριμένες συμφωνίες με κυβερνήσεις κατά τις οποίες παρέχουν υπηρεσίες προς το κράτος με τα προσωπικά δεδομένα που συλλέγουν, όπως π.χ. η αντιμετώπιση φαινομένων απάτης [ιβ]. Σε περιπτώσεις όπως της εταιρίας Fog Data Science, «πελάτες» αποτελούν συγκεκριμένα οι διωκτικές αρχές. Εν προκειμένω, πωλούνται λεπτομερή αρχεία με όλες τις κινήσεις χιλιάδων πολιτών [ιγ] των οποίων τα δεδομένα τοποθεσίας είχαν την ατυχία να βρεθούν μέσω άγνωστων διαδρομών στην κατοχή της εταιρίας. Ακόμα πιο ωμή, η εταιρία ShotSpotter πουλά σε αστυνομικά τμήματα των Η.Π.Α. σύστημα μόνιμης μικροφωνικής παρακολούθησης φτωχών γειτονιών [ιδ], φανερώνοντας την ταξική διάκριση που βρίσκεται στην καρδιά της συζήτησης.

Ανάλυση των αρχείων της εταιρίας Xandr […] δείχνει πως έχει λίστες πολιτών σε κατηγορίες όπως «πολυπολιτισμικές οικογένειες», «έγκυες γυναίκες στην Πολωνία», «εθισμένοι σε οπιοειδή» μέχρι και «υπάλληλοι ανταγωνιστών της Volvo».

Οι διωκτικές και μυστικές υπηρεσίες αποτελούν πρώτα και κύρια δημόσιες υπηρεσίες. Σε μη στρατιωτικά καθεστώτα υπάρχει μια σειρά κανόνων και περιορισμών που περιορίζουν τη λειτουργία τους, οπότε και ένα μέρος των καθηκόντων τους γίνεται αναγκαστικά παρανόμως και εν κρυπτώ. Η συνεργασία με μεσίτες δεδομένων επιτρέπει όχι μόνο την πλήρη αποφυγή των περιορισμών στη συλλογή δεδομένων, αλλά τους δίνει και πρόσβαση σε τύπους δεδομένων που από πλευράς τεχνικής γνώσης και δυναμικού ποτέ δε θα μπορούσαν να αποκτήσουν. Ανάλυση των αρχείων της εταιρίας Xandr (περηφανεύεται πως έχει 5 δισεκατομμύρια (!) καταναλωτικές ταυτότητες) δείχνει πως έχει λίστες πολιτών σε κατηγορίες όπως «πολυπολιτισμικές οικογένειες», «έγκυες γυναίκες στην Πολωνία», «εθισμένοι σε οπιοειδή» μέχρι και «υπάλληλοι ανταγωνιστών της Volvo» [ιε]. Το Άγιο Δισκοπότηρο κάθε ολοκληρωτικού καθεστώτος.

Ποιά είναι η πραγματική δύναμη των προσωπικών δεδομένων;

Εκκινώντας από την προηγούμενη ανάλυσή μας [ιστ] για το εμποριο προσωπικών δεδομένων, αυτή την εβδομάδα θα επικεντρωθούμε συγκεκριμένα στην αξία χρήσης. Πόσο μεγάλη συλλογική απάτη είναι ή δεν είναι άραγε το διαβόητο εμπόριο προσωπικών δεδομένων; Είναι όντως μια πυριτιδαποθήκη πληροφοριών για κάθε χρήση, ή είναι ένα οικοσύστημα επιχειρηματιών που πουλάνε μεταξύ τους περισσότερο αέρα απ’ ότι η Wall Street; Και αν πουλάνε αέρα κοπανιστό, αυτό επηρρεάζει την καθημερινότητά μας; Όπως πάντα, οι απαντήσεις είναι εύκολα κατανοητές, αλλά πιο περίπλοκες από ένα ναι/όχι. Ας τις ξεδιαλύνουμε από την αρχή, ξεκινώντας από το παράδειγμα της Acxiom, της μεγαλύτερης εταιρίας του τομέα, η οποία θεωρείται πως έχει από τις πιο ακριβείς βάσεις δεδομένων.

Όταν μια εταιρία έχει καυχηθεί πως έχει στην κατοχή της στοιχεία για περίπου 500 εκατομμύρια ανθρώπους με περίπου 1.500 στοιχεία για το κάθε άτομο [ιζ], το ζήτημα της ακρίβειας αυτών των στοιχείων είναι κολοσσιαίας σημασίας. Σύμφωνα με την Pam Dixon, ιδρύτρια και διευθύντρια του Παγκόσμιου Φόρουμ Ιδιωτικότητας (World Privacy Forum), κατά την έρευνά τους πάνω σε βάσεις δεδομένων της Axciom παρατήρησαν μια ακρίβεια της τάξης του 50%, υποδεικνύοντας πως άλλες βάσεις μπορούν να είναι χαμηλότερης ποιότητας. Τί σημαίνει στην πράξη αυτό το επίπεδο ανακρίβειας; Μια κατηγορία είναι η πληροφόρηση για συγκεκριμένο άτομο – μια επιχείρηση αρνείται να σας προσλάβει επειδή το όνομά σας εμφανίστηκε σε μια λίστα ανθρώπων που πιθανολογείται πως κάνουν χρήση ναρκωτικών, ή μια τράπεζα αρνείται να συμφωνήσει σε διακανονισμό κόκκινου δανείου καθώς δίπλα στο όνομά σας είναι ένα σκορ που σας χαρακτηρίζει ως «πολύ φτωχό για να αποπληρώσει». Σε τέτοιες περιπτώσεις έχουμε μια σειρά αυθαίρετων διακρίσεων οι οποίες μπορούν να βασιστούν σε απίθανα στοιχεία. Επί παραδείγματι, η γειτονιά που κατοικείτε, η καταγωγή σας ή το πόσο συχνά κάνει διαδικτυακές αγορές μέσω του Wi-Fi του σπιτιού σας ο γιος σας μπορεί να χρησιμοποιηθεί από μια ιδιωτική ασφαλιστική ώστε να αποφασίσει να αυξήσει τα ασφάλιστρά σας [ιη], καθώς ένα σκορ της μπορεί να λαμβάνει υπ’ όψιν τέτοιους παράγοντες. Διακρίσεις που σε ατομικό επίπεδο μπορεί να βασίζονται δηλαδή σε «στοιχεία-σκουπίδια».

Όμως η πραγματική ισχύς αυτών των δεδομένων δε βρίσκεται στην πληροφόρηση επί προσωπικού, αλλά στην κοινωνική έρευνα. Εάν ρωτηθείτε να μαντέψετε την ηλικία ενός καταναλωτή χωρίς καμμία πληροφορία ή φωτογραφία του, έχετε ελάχιστες πιθανότητες να μαντέψετε σωστά. Πράγμα που σημαίνει πως μια «50% σωστή μαντεψιά» αποτελεί τεράστια βελτίωση. Εάν δε ο στόχος σας είναι να εντοπίσετε μια πολύ συγκεκριμένη δημογραφική κατηγορία (π.χ. «ηλικιωμένοι αβοήθητοι αμερικανοί» [ζ]), τότε μπορείτε με ένα μικρό ποσό να αποκτήσετε μια χιλίων ατόμων, εκ των οποίων εκατοντάδες θα είναι όντως ακριβώς αυτό που ψάχνατε.

Στο πιο πολυσυζητημένο παράδειγμα, η Cambridge Analytica δημιούργησε μια εφαρμογή στο Facebook ώστε να συγκεντρώσει τα προσωπικά δεδομένα 87 εκατομμυρίων προφίλ, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για πολιτικό επηρεασμό ψηφοφόρων.

Προσωποποιημένες πολιτικές καμπάνιες

Προσεκτική ανάγνωση αυτού υποδεικνύει αμέσως την αξιοποίηση τέτοιων στοιχείων σε πολιτικές καμπάνιες. Το πιο πολυσυζητημένο γεγονός είναι το σκάνδαλο της Facebook – Cambridge Analytica. Εν συντομία, η Cambridge Analytica δημιούργησε μια εφαρμογή στο Facebook ώστε να συγκεντρώσει τα προσωπικά δεδομένα 87 εκατομμυρίων προφίλ [ιθ], τα οποία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για πολιτικό επηρρεασμό ψηφοφόρων. Το δρόμο της δικαιοσύνης πήρε η αξιοποίηση αυτών των δεδομένων στις προεκλογικές εκστρατείες του Τεντ Κρουζ το 2015 και του Ντόναλντ Τραμπ το 2016 στις Η.Π.Α. Επρόκειτο για μια στιγμή δημόσιας λογοδοσίας που περισσότερο είχε να κάνει με τις ενδοαστικές αντιφάσεις όσον αφορά τη μετακίνηση της ρητορικής του Ρεπουμπλικανικού κόμματος σε νεοφασιστική κατεύθυνση αμερικανικού τύπου, παρά με απόρριψη αυτού του εργαλείου. Σε αυτό το σημείο αποκτά ιδιαίτερη σημασία το αμυντικό άρθρο «It’s time we harnessed Big Data for good» [κ], στελεχών της εταιρίας δημοσίων σχέσεων Edelman, με το οποίο υπεραμύνεται της χρήσης δεδομένων προβάλλοντας ως επιχείρημα την αντιμετώπιση του trafficking. Θα ήταν αστείο να υποθέσουμε πως όλα αυτά τα εργαλεία ξεχνιούται όταν η εταιρία αναλαμβάνει τη βελτίωση της δημόσιας εικόνας της Σαουδικής Αραβίας μετά τη δολοφονία του δημοσιογράφου Τζαμάλ Κασόγκι [κα], του πετρελαϊκού λόμπι [κβ] και της κυβέρνησης Μητσοτάκη [κγ].

Η δήλωση στο ακροδεξιό αμερικανικό κανάλι Fox News του στελέχους των Ρεπουμπλικανών Ράινς Πρίμπους κάνει απόλυτα σαφές αυτό το γεγονός: «καθετί για σχεδόν κάθε δυνητικό ψηφοφόρο στη Τζόρτζια είναι γνωστό, […] τί μπύρα πίνουν, τί αμάξι οδηγούν, πόσα παιδιά έχουν, και όλα αυτά τα δεδομένα χρησιμοποιούνται για να στοχεύσουμε κάθε έναν ψηφοφόρο στη Τζόρτζια» [κδ]. Πολιτικοί σχηματισμοί αξιοποιούν συστηματικά συμπεριφορικές αναλύσεις ώστε να απευθυνθούν σε κάθε κοινωνική ομάδα με τα συνθήματα και το ιδεολογικό προφίλ το οποίο τη συγκινεί. Σε ανακοίνωσή της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Προστασίας Δεδομένων αναγνωρίζει ως γεγονός την όλο και μεγαλύτερη χρήση προσωπικών δεδομένων σε στοχευμένες πολιτικές καμπάνιες [κε]. Το νομικό καθεστώς της ΕΕ σε αυτά τα ζητήματα αναθεωρείται κυρίως σε αντίδραση αποκαλύψεων που λαμβάνουν χώρα στις ΗΠΑ και αποφεύγονται εντυπωσιακά οι συγκεκριμένες έρευνες για την όποια χρήση προσωπικών δεδομένων λαμβάνει χώρα εντός ΕΕ [κστ].

Αυτή η αλλαγή εργαλείων είναι φυσικό επηρρεάζει και το στρατηγικό σχεδιασμό μιας πολιτικής καμπάνιας. Ένα απτό παράδειγμα είναι η υπερβολικά εξωστρεφή υποκρισία που παρατηρούμε εσχάτως, με το ίδιο πολιτικό πρόσωπο να υποστηρίζει διαμετρικά αντίθετες θέσεις σε διαφορετικές δημόσιες εμφανίσεις του. Η εταιρία ή επικοινωνιακή ομάδα που έχει αναλάβει τη διαχείριση της διαφημιστικής καμπάνιας έχει αποφασίσει εκ των προτέρων ποιό ακριβώς κοινό θα πλημμυρίσει στοχευμένα με κάθε συγκεκριμένο βίντεο, συχνά αξιοποιώντας επιθετικά τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης [κζ] ώστε να εξασφαλίσει την απουσία αντίθετων μηνυμάτων. Για τη δική μας στρατηγική αυτό σημαίνει πως καμμία ανάδειξη πολιτικής υποκρισίας δεν έχει νόημα αν δεν έχουμε αντίστοιχα στοχευμένη πρόσβαση σε κάθε μία από αυτές τις κοινωνικές ομάδες, αν δε μπορούμε να βρισκόμαστε στο μικρόκοσμό τους όσο τουλάχιστον βρίσκεται η κυρίαρχη προπαγάνδα. Πρόκειται για μια τακτική αποτελεσματική στην εποχή όπου σημείο αναφοράς ήταν μια χούφτα κεντρικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης εθνικής εμβέλειας, κάνοντας αδύνατη τη συγκάλυψη της υποκρισίας.

Αναλόγως κατανοητή γίνεται πλέον η εμφάνιση «από το πουθενά» πολιτικών σχηματισμών και προσώπων. Για εμάς που είμαστε εκτός του κοινού τους, είναι «από το πουθενά», την ίδια στιγμή που το επιλεγμένο κοινό τους έχει την εντύπωση πως το σύνολο της πολιτικής ζωής κινείται γύρω από το διαφημιζόμενο πολιτικό προϊόν.

Βιβλιογραφία

[α] Morrison, S. (2020, December 4). How retailers track your every move in exchange for coupons and convenience. Vox. https://www.vox.com/recode/21587779/shopping-deals-coupons-privacy-data-collection-retail  

[β] de Montjoye, Y.-A., Radaelli, L., Singh, V. K., & Pentland, A. “Sandy.” (2015). Unique in the shopping mall: On the reidentifiability of credit card metadata. Science, 347(6221), 536–539. https://doi.org/10.1126/science.1256297  

[γ] Rocher, L., Hendrickx, J. M., & de Montjoye, Y.-A. (2019). Estimating the success of re-identifications in incomplete datasets using Generative Models. Nature Communications, 10(1). https://doi.org/10.1038/s41467-019-10933-3 

[δ] Jr., R. O., & Post, T. W. (2002, January 6). Online firm gave victim’s data to Killer. Chicago Tribune. https://www.chicagotribune.com/news/ct-xpm-2002-01-06-0201060305-story.html  

[ε] Los Angeles Times. (2017, December 22). Alteryx Data Breach exposed 123 million American households’ information. Los Angeles Times. https://www.latimes.com/business/technology/la-fi-tn-alteryx-data-breach-20171222-story.html  

[στ] Selyukh, A. (2017, September 8). 3 equifax executives sold stock days after Hack that wasn’t disclosed for a month. NPR. https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2017/09/08/549434187/3-equifax-executives-sold-stock-days-after-hack-that-wasnt-disclosed-for-a-month  

[ζ] Simmons, A. (2022, July 25). Data brokers, elder fraud, and Justice Department investigations. Default. https://www.lawfaremedia.org/article/data-brokers-elder-fraud-and-justice-department-investigations 

[η] Keegan, J., & Ng, A. Gay/Bi Dating App, Muslim Prayer Apps Sold Data on People’s Location to a Controversial Data Broker – The Markup. https://themarkup.org/privacy/2022/01/27/gay-bi-dating-app-muslim-prayer-apps-sold-data-on-peoples-location-to-a-controversial-data-broker 

[θ] Boorstein, M., & Kelly, H. (2023, May 2). Catholic group spent millions on app data that tracked gay priests. The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/dc-md-va/2023/03/09/catholics-gay-priests-grindr-data-bishops/ 

[ι] Sherman, J. (2022, September 19). The data broker caught running anti-abortion ads-to people sitting in clinics. https://www.lawfaremedia.org/article/data-broker-caught-running-anti-abortion-ads%E2%80%94-people-sitting-clinics 

[ια] Singer, N. (2022, August 29). F.T.C. sues over tracking data that could expose visits to abortion clinics. The New York Times. https://www.nytimes.com/2022/08/29/business/ftc-lawsuit-tracking-data-abortion.html 

[ιβ] Data brokers raise privacy concerns – but get millions from the Federal Government. POLITICO. https://www.politico.com/news/2022/12/21/data-brokers-privacy-federal-government-00072600 

[ιγ] Release, P. (2022, September 1). Data broker helps police see everywhere you’ve been with the click of a mouse: Eff investigation. Electronic Frontier Foundation. https://www.eff.org/press/releases/data-broker-helps-police-see-everywhere-youve-been-click-mouse-eff-investigation 

[ιδ] Blackwell, C., Eichinger, D., & Weill-Greenberg, E. (2023, October 4). Police surveillance firms are just data-brokers by another name. The Appeal. https://theappeal.org/police-surveillance-firms-are-just-data-brokers/  

[ιε] Ingo. (2023, July 6). Surveillance Advertising in Europe: The Adtech industry tracks most of what you do on the internet. this file shows just how much. netzpolitik.org. https://netzpolitik.org/2023/surveillance-advertising-in-europe-the-adtech-industry-tracks-most-of-what-you-do-on-the-internet-this-file-shows-just-how-much/ 

[ιστ] Εργοστάσια παραγωγής προσωπικών δεδομένων. Εφημερίδα ΠΡΙΝ. (2023, October 11). https://prin.gr/2023/10/ergostasia/ 

[ιζ] Singer, N. (2012, June 16). Mapping, and sharing, the consumer genome. The New York Times. https://www.nytimes.com/2012/06/17/technology/acxiom-the-quiet-giant-of-consumer-database-marketing.html 

[ιη] Paul Boutin On 5/30/16 at 2:30 PM EDT. (2016, June 16). The secretive world of selling data about you. Newsweek. https://www.newsweek.com/secretive-world-selling-data-about-you-464789  

[ιθ] Meredith, S. (2018, April 10). Facebook-cambridge analytica: A timeline of the data hijacking scandal. CNBC. https://www.cnbc.com/2018/04/10/facebook-cambridge-analytica-a-timeline-of-the-data-hijacking-scandal.html  

[κ] Grove, B., & Bedi, A. (n.d.). It’s time we harnessed big data for good. Edelman. https://www.edelman.com/insights/its-time-we-harnessed-big-data-for-good 

[κα] Larkin, E. (2022, July 20). Saudi Arabia recruits Edelman to help transform Global Perception. PR Week. https://www.prweek.com/article/1793441/saudi-arabia-recruits-edelman-help-transform-global-perception 

[κβ] Coleman, J. (2018, September 4). Leaked: What you should know about Edelman and TransCanada’s attack plan. Greenpeace USA – We fight for a greener, more peaceful world. https://www.greenpeace.org/usa/leaked-edelman-transcanadas-pr-attack-plan/ 

[κγ] Η πολυεθνική του λόμπινγκ στην υπηρεσία της κυβέρνησης Μητσοτάκη – R•U. R. (2021, September 20). https://www.reportersunited.gr/6340/i-polyethniki-toy-lompingk-stin-ypiresia-tis-kyvernisis-mitsotaki/ 

[κδ] Data brokers: Last Week Tonight with John Oliver (HBO). YouTube. (2022, April 10). https://youtu.be/wqn3gR1WTcA?si=m8BGfZIb9OLIDp27&t=1206  

[κε] Statement 2/2019 on the use of personal data in the course … – europa.eu. (n.d.). https://edpb.europa.eu/sites/default/files/files/file1/edpb-2019-03-13-statement-on-elections_en.pdf  

[κστ] Blasi Casagran, C., & Vermeulen, M. (2021). Reflections on the murky legal practices of political micro-targeting from a GDPR perspective. International Data Privacy Law, 11(4), 348–359. https://doi.org/10.1093/idpl/ipab018  

[κζ] Ο Άγνωστος Ψηφιακός πόλεμος χειραγώγησης και προπαγάνδας. Εφημερίδα ΠΡΙΝ. (2023, June 9). https://prin.gr/2023/06/o-deksios-igetis-kai-oi-diadiktiakoi-filoi-tou/