Στάθης Γκότσης*
Ο πολιτισμός ως προϊόν
Η επίθεση στην πολιτιστική κληρονομιά, με κύριο χαρακτηριστικό τη μετάλλαξή της από δημόσιο αγαθό σε αγοραίο προϊόν, δεν είναι ένα νέο φαινόμενο. Κατά το πρότυπο των ευρωπαϊκών χωρών, έχει και στην ελληνική περίπτωση βάθος δεκαετιών και σχετίζεται με μια διπλή κίνηση των οικονομικών συμφερόντων: από τη μια τη διαρκή πίεση για την αντιμετώπιση της κληρονομιάς ως πηγής κερδοφορίας και από την άλλη τη σταδιακή αποξήλωση, μέχρι την πλήρη διάλυση του προστατευτικού για την πολιτιστική κληρονομιά θεσμικού πλαισίου.
Η πολιτική της Νέας Δημοκρατίας σε αυτόν τον τομέα υιοθετεί πλήρως τις ανάγκες της αγοράς, πράγμα που αποτυπώνεται με ευκρίνεια στις προγραμματικές δηλώσεις της υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη, ήδη από την πρώτη κυβέρνηση Κυριακού Μητσοτάκη, το καλοκαίρι του 2019: «Αντιμετωπίζομε τον Πολιτισμό συνολικά ως εξαγώγιμο προϊόν. […] Ο Πολιτισμός, σύμφωνα με τους διεθνείς οργανισμούς αποτελεί τον 4ο πυλώνα της βιώσιμης ανάπτυξης. Η κυβέρνηση αντιμετωπίζει τον τομέα ως στρατηγικό αναπτυξιακό πόρο και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην Οικονομία του Πολιτισμού. Το πολιτιστικό απόθεμα κάθε περιοχής δημιουργεί προστιθέμενη αξία και δεν νοείται να αντιμετωπίζεται ως τροχοπέδη στην ανάπτυξη. Όμως δεν μπορεί και να εργαλειοποιείται, προκειμένου να εμποδίζονται οι επενδύσεις».
Σε αυτή την κατεύθυνση κινήθηκε με συνέπεια η κυβέρνηση σε όλη την προηγούμενη περίοδο και σε αυτήν εγγράφονται όλες οι πρωτοβουλίες της: από την εμπλοκή ιδιωτικών Ιδρυμάτων Πολιτισμού στη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, όταν αυτή μπορεί να λειτουργήσει ως τουριστικός πόρος και ταυτόχρονα ως μέσο προβολής και διαφήμισης, όπως στις περιπτώσεις του Ιδρύματος Ωνάση στην Ακρόπολη και του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος στην Εθνική Πινακοθήκη, μέχρι τη μετατροπή των πέντε μεγαλύτερων κρατικών μουσείων σε Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου, με διορισμένα Διοικητικά Συμβούλια, στα μέλη των οποίων συμπεριλαμβάνονται χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι του κεφαλαίου, κυρίως τουριστικού και κατασκευαστικού.
Άμα ξέρεις από ξενοδοχεία, θα ξέρεις και από μουσεία, σωστά;
«Δεν ιδιωτικοποιούνται τα μουσεία, μετατρέπονται απλώς από δημόσιες υπηρεσίες σε Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου (ΝΠΔΔ), που και πάλι είναι Δημόσιο». Αυτό το επιχείρημα χρησιμοποιεί η κυβερνητική προπαγάνδα για να διασκεδάσει τις ανησυχίες από την ψήφιση του ν. 5021/2023, που αλλάζει το νομικό καθεστώς των εμβληματικότερων κρατικών μουσείων της χώρας, του Εθνικού Αρχαιολογικού, του Βυζαντινού και Χριστιανικού, των Αρχαιολογικών Θεσσαλονίκης και Ηρακλείου και του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη. Οι πραγματικές κυβερνητικές προθέσεις ξεκαθάρισαν πλήρως με τον διορισμό των Διοικητικών Συμβουλίων στα πέντε μουσεία. «Ταιριάζουν σε εταιρεία αξιοποίησης φιλέτων του ΤΑΙΠΕΔ και καμία σχέση δεν έχουν με τα εμβληματικά μουσεία του αρχαίου πολιτισμού. Αλλά αυτό είναι όπως φαίνεται το όραμα της κυβέρνησης για τον πολιτισμό: γαρνιτούρα για real estate», σχολίασε η Ενωτική Αγωνιστική Κίνηση (ΕΑΚ) του υπουργείου Πολιτισμού. Σταχυολογώντας στοιχεία από το εκτενές who is who των προσώπων που διορίστηκαν, που έδωσε στη δημοσιότητα η ΕΑΚ, γίνεται κατανοητό σε ποιους παραδόθηκαν τα μουσεία.
Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (ΕΑΜ) πρόεδρος του ΔΣ διορίστηκε ο χωροτάκτης-πολεοδόμος Δημήτρης Οικονόμου, κλασική περίπτωση του φαινομένου της «περιστρεφόμενης πόρτας». Πρόκειται για το φαινόμενο κατά το οποίο είτε πολιτικά πρόσωπα γίνονται σύμβουλοι των βιομηχανιών πάνω στις οποίες ασκούσαν έλεγχο ως φορείς δημόσιας εξουσίας είτε στελέχη επιχειρήσεων διορίζονται σε διευθυντικές ή κυβερνητικές θέσεις σχετικές με την προηγούμενη δραστηριότητά τους. Ο συγκεκριμένος ήταν, μέχρι τις εκλογές του 2019, μέλος της διαπραγματευτικής ομάδας της Lamda Development. Αμέσως μετά διορίστηκε υφυπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας, με αντικείμενο και την εποπτεία της «επένδυσης» στο Ελληνικό…
Στο ΕΑΜ ο Δ. Οικονόμου θα εργαστεί, προφανώς, για την υλοποίηση της εξαγγελίας σχετικά με την επέκταση του Μουσείου, που έχει ήδη δρομολογηθεί με έναν παράνομο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Στην κατεύθυνση αυτή θα συνεργαστεί στο ΔΣ και με τον πολιτικό μηχανικό Γεώργιο Δεοδάτη, που είχε διοριστεί από τη Λ. Μενδώνη και μέλος της Επιτροπής Αξιολόγησης των προτάσεων επέκτασης του μουσείου. Τα ερευνητικά ενδιαφέροντα του κ. καθηγητή, ο οποίος έβρισκε τον Λουκά Παπαδήμο τον καταλληλότερο να ηγηθεί της χώρας το 2011, θα φανούν πολύ χρήσιμα στο ΕΑΜ: μηχανική πιθανοτήτων, σεισμική μηχανική, προσομοίωση στοχαστικών διαδικασιών… Πρόεδρος στην ίδια Επιτροπή ήταν και ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ Ανδρέας Κούρκουλας, που διορίστηκε τώρα και στο ΔΣ του ΕΑΜ. Ο κ. Κούρκουλας, που πήρε και τη «δουλειά» για τον σχεδιασμό των νέων εγκαταστάσεων του Οργανισμού Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων (ΟΔΑΠ), έργο συνολικού προϋπολογισμού 5.194.980 ευρώ, συνεργάστηκε στενά στην Επιτροπή με τη Μαρέβα Γκραμπόφσι-Μητσοτάκη. Εντελώς συμπτωματικά, η κόρη του, η Κατερίνα Κούρκουλα, είχε σχεδιάσει το 2019 το κεντρικό κατάστημα της εταιρίας Zeus & Dione, στην Αθήνα, συμφερόντων της
Μ. Γκραμπόφσι-Μητσοτάκη, τουλάχιστον μέχρι το καλοκαίρι του 2020.
Στο ΔΣ του ΕΑΜ τοποθετήθηκε και η Κωστάντζα Σμπώκου-Κωνσταντακοπούλου, που δραστηριοποιείται στις τουριστικές επιχειρήσεις. Λογικό, καθώς κληρονόμησε τα ξενοδοχεία του μπαμπά της Γιάννη Σμπώκου (Sbokos Hotel Group), που μετονόμασε σε Phāea Resorts, με πέντε θέρετρα στην Κρήτη. Μετά «πάντρεψε» τα ξενοδοχεία της με αυτά της οικογένειας Κωνσταντακόπουλου, μέσω του συζύγου της Αχιλλέα Κωνσταντακόπουλου, που είναι πρόεδρος του Ιδρύματος Καπετάν Βασίλη & Κάρμεν Κωνσταντακόπουλου, της εταιρείας του Costa Navarino, της Ιονική Ξενοδοχεία και Επιχειρήσεις Α.Ε., ιδιοκτήτριας του Hilton Αθηνών, και της εταιρείας συμμετοχών και ανάπτυξης ακινήτων Κοστατέρα Α.Τ.Ο.Ε.Ε. Είναι ακόμη μέλος του ΔΣ της Aegean Airlines, της CHIPITA A.E. και του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων.
Το τουριστικό κεφάλαιο έχει τη τιμητική του και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, όπου πρόεδρος του ΔΣ διορίστηκε η Νίκη Μάνου-Ανδρεάδη, σύζυγος του επιχειρηματία Σταύρου Ανδρεάδη του ομίλου ΣΑΝΗ ΑΕ και πρώην προέδρου του ΣΕΤΕ. Η κ. Μάνου-Ανδρεάδη ίδρυσε το 2006 αρχιτεκτονικό γραφείο με ειδίκευση στις τουριστικές εγκαταστάσεις. Τα πιο γνωστά έργα της είναι αυτά στο συγκρότημα Sani Resort Hotels και Ikos Resort. Άμα ξέρεις από ξενοδοχεία, θα ξέρεις και από μουσεία, σωστά;
Στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης συναντάμε στο ΔΣ τη Σμαραγδή Δούδου, της οικογένειας Δούδου με την «Ολύμπιον Α.Ε. Οικοδομικές & Τουριστικές Επιχειρήσεις», που διαθέτει, μεταξύ άλλων, το boutique ξενοδοχείο S HOTEL στη Θεσσαλονίκη και το πεντάστερο παραθεριστικό Olympion Sunset στη Χαλκιδική. Η κ. Δούδου θα συνεργάζεται στο ΔΣ και με τον επιχειρηματία Βαγγέλη Γεροβασιλείου, που ξέρει από καλά κρασιά, διαθέτει οινοποιεία σε όλη τη χώρα και προεδρεύει στην ένωση «Οινοποιοί Βορείου Ελλάδος».
Στο ΔΣ του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου (ΒΧΜ) πρόεδρος διορίστηκε ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής Πατρών Γιώργος Πανέτσος, που το 2018 είχε ζητήσει την επιβολή διδάκτρων για προπτυχιακούς φοιτητές. Σε συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου τον Αύγουστο του 2019, μετά τον διορισμό του και εκεί, ο Γ. Πανέτσος ψήφισε υπέρ των συμφερόντων του «επενδυτή» στο Ελληνικό, της Lamda Development. Λογικό, καθώς έχει εκπονήσει για λογαριασμό των ΤΑΙΠΕΔ – Ελληνικό ΑΕ, τη «Μελέτη Συσχετισμού των Υψηλών Κτιρίων με το “Αττικό Τοπίο”», μελέτη που συντάχτηκε για να δικαιολογήσει τους ουρανοξύστες ύψους 200 μέτρων, που θέλουν οι επενδυτές να φυτέψουν στην περιοχή… Στο ΔΣ του ΒΧΜ τοποθετήθηκε και ο Νέλλος Κανελλόπουλος, πρόεδρος της τσιμεντοβιομηχανίας ΤΙΤΑΝ Α.Ε. και της εταιρείας «Κανελλόπουλος-Αδαμαντιάδης». Ο Ν. Κανελλόπουλος έχει διατελέσει πρόεδρος της Ένωσης Τσιμεντοβιομηχανιών Ελλάδας, είναι όμως και πρόεδρος του Ιδρύματος Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου, χορηγός σε διάφορα αρχαιολογικά έργα (στην Ελευσίνα, στο Δεσποτικό, στη Δήλο κ.λπ.), συλλέκτης αρχαιοτήτων ο ίδιος, αλλά και μέλος του ΔΣ του ιδιωτικού Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης!
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου πρόεδρος του ΔΣ ανέλαβε ο διαβόητος πρώην πρύτανης του Πολυτεχνείου Κρήτης και ανυπόκριτος θαυμαστής του Κυριάκου Μητσοτάκη, Ιωακείμ Γρυσπολάκης, γνωστός και ως «πρύτανης των ΜΑΤ». Στο έργο του θα τον συνδράμει ο Ευτύχης Βασιλάκης, πρόεδρος της Aegean, Διευθύνων Σύμβουλος της Autohellas, μέλος ΔΣ της Lamda Development και της εταιρείας Resorts TEMES (Costa Navarino, Hilton), αλλά και η… εγκληματολόγος Τόνια Τζαννετάκη, κόρη του Τζανή Τζαννετάκη!
Χρήμα και πρεστίζ: Η πολιτιστική κληρονομιά χωρίς «γραφειοκρατία»
«Τη λέξη ανάπτυξη την είπατε περισσότερες φορές απ’ ό,τι τη λέγαμε στο υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων, απ’ όπου προέρχομαι», συνόψισε εύστοχα ο νέος υφυπουργός Πολιτισμού Χρίστος Δήμας την πολιτική ουσία της ομιλίας που εκφώνησε στην πρόσφατη τελετή παράδοσης-
παραλαβής των υπουργείων η Λίνα Μενδώνη, η μοναδική αμετακίνητη από τον υπουργικό της θώκο σε ολόκληρο το υπουργικό συμβούλιο της νέας κυβέρνησης Κυριάκου Μητσοτάκη.
Είναι φανερό πως η κυβέρνηση σχεδιάζει να επιταχύνει και στον τομέα του πολιτισμού την ίδια «αναπτυξιακή» πορεία που ακολούθησε και την περασμένη τετραετία. Στην πορεία αυτή εντάσσονται: το τσάκισμα της αντίστασης των εργαζομένων στην εφαρμογή του
ν. 5021/2023, η επέκταση του μοντέλου «μουσεία-ΝΠΔΔ» και σε άλλα μουσεία, αλλά και σε αρχαιολογικούς χώρους με μεγάλη επισκεψιμότητα (λ.χ. Ακρόπολη, Δήλος, Κνωσός, Βεργίνα, Δελφοί, Ολυμπία), η «αναβάθμιση» λειτουργίας σε όλους τους αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία της χώρας, η αλλαγή στον Οργανισμό του υπουργείου Πολιτισμού, ώστε να δοθεί το τελειωτικό χτύπημα στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και σε θεσμικό επίπεδο, η ταχεία προώθηση της υπόγειας επέκτασης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, η επιτάχυνση υλοποίησης των έργων στο πρώην βασιλικό ανάκτορο του Τατοΐου, το Μουσείο Ενάλιων Αρχαιοτήτων στον Πειραιά.
Ο δρόμος αυτός, σπαρμένος με πολλά χρήματα από το Ταμείο Ανάκαμψης, με πολλές φιλοδοξίες για περαιτέρω εμπορευματοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, με επιθετικές βλέψεις επιχειρηματικών ομίλων (κυρίως του τουριστικού, του κατασκευαστικού και του εφοπλιστικού κεφαλαίου) για συνεκμετάλλευση και συνδιοίκηση στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς, «υπόσχεται» πως στο τέλος του μια νέα εικόνα θα αποκαλυφθεί.
Η πολιτιστική κληρονομιά, απαλλαγμένη από τον «σφιχτό κρατικό εναγκαλισμό και τις γραφειοκρατικές αγκυλώσεις», αυτονομημένη από την κεντρική εξουσία και «αυτοχρηματοδοτούμενη», θα κινείται «ευέλικτα» για να εκπληρώνει τον μοναδικό λόγο ύπαρξής της: να φέρνει λεφτά, πρεστίζ και δόξα, ως φόντο εμπορικών συναλλαγών και γκλαμουράτων εκδηλώσεων κοινωνικής επιβεβαίωσης και αυτοπροβολής της οικονομικής ελίτ.
Η κυβερνητική πολιτική είναι συνεπής ως προς τις διακηρύξεις της και τις υποχρεώσεις που έχει αναλάβει απέναντι στο κεφάλαιο. Το ερώτημα που μένει να απαντηθεί είναι αν το ταξικό ανταγωνιστικό κίνημα, το κίνημα κοινωνικής χειραφέτησης και απελευθέρωσης, θα μπορέσει να σταθεί με αποτελεσματικότητα απέναντι στις προκλήσεις της εποχής. Να διεκδικήσει την αποκατάσταση της πολιτιστικής κληρονομιάς ως δημόσιου αγαθού, να μιλήσει και να πράξει όχι απλώς με όρους διατήρησης μιας παγιωμένης κατάστασης αλλά με οραματικούς στόχους για την επανοικειοποίηση του μνημειακού πλούτου από τους ανθρώπους, για την υποστήριξη της συλλογικής μνήμης, της κριτικής γνώσης και της ποιοτικής και αξιοβίωτης ζωής. Οψόμεθα.
*ιστορικός στο ΒΧΜ, Γενικός Γραμματέας Ενιαίου Συλλόγου Υπαλλήλων ΥΠΠΟ Αττικής, Στερεάς και Νήσων
Δημοσιεύθηκε στο ΠΡΙΝ στις 15-07-2023
