Γιώτα Ιωαννίδου
Η συζήτηση περί τεχνητής νοημοσύνης με όρους θεοποίησης ή δαιμονοποίησης συσκοτίζει το πραγματικό ερώτημα που καθορίζει τα όρια, τις μορφές και τις συνέπειές της. Αυτό δεν είναι άλλο από το σε ποιες κοινωνικές σχέσεις θα εξελίσσεται, ποιες πολιτικές επιλογές θα υπηρετεί.
«Τι σκέφτεσαι»; «Πώς αισθάνεσαι»; «Τι σκοπεύεις να κάνεις»; Είναι τρεις κλασικές ερωτήσεις επικοινωνίας των ανθρώπων μεταξύ τους. Ταυτόχρονα, είναι ερωτήσεις που το ChatGPT, το γλωσσικό μοντέλο που εκπαιδεύτηκε από την OpenAI, ώστε να αλληλεπιδρά με τον άνθρωπο με μορφή διαλόγου, αδυνατεί να απαντήσει. Τελευταία, όλο και περισσότερα προηγμένα chatbot εμφανίζονται από εταιρείες, με την ικανότητα να επεξεργάζονται εκατομμύρια δεδομένα μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Έτσι «γράφουν» βιβλία, εργασίες, άρθρα, ποιήματα, περνούν τις εξετάσεις αποφοίτησης της Νομικής, συνθέτουν πίνακες τεχνοτροπίας Πικάσο, παρέχουν υπηρεσίες γραμματέα, χρηματοικονομικού αναλυτή, λογιστή, δημοσιογράφου και πολλά άλλα.
Αυτά τα εξελιγμένα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης, επαναφέρουν στο προσκήνιο μια διαχρονική συζήτηση για το μέλλον της ανθρωπότητας, που κυρίαρχα γίνεται είτε με όρους τεχνολατρείας ή τεχνοφοβίας. Από τη μια, οι υμνητές της τεχνοκρατικής ουτοπίας μιας ρομποτοανθρωπότητας και από την άλλη αυτοί που αντιμετωπίζουν την τεχνητή νοημοσύνη ως Ύβρη που μοιραία θα προκαλέσει τη Νέμεση, σαν το βιβλικό γκόλεμ ή τη νεότερη δημιουργία του Φρανκενστάιν, όπως περιγράφει στο βιβλίο του Άνθρωποι και ρομπότ ο Π. Παπακωνσταντίνου. Για άλλη μια φορά, η ανθρωπότητα παίζει με το κουτί της Πανδώρας;
Η συζήτηση περί τεχνητής νοημοσύνης με όρους θεοποίησης ή δαιμονοποίησης συσκοτίζει το πραγματικό ερώτημα, που καθορίζει τα όρια, τις μορφές και τις συνέπειές της. Αυτό δεν είναι άλλο από το σε ποιες κοινωνικές σχέσεις θα εξελίσσεται, ποιες πολιτικές επιλογές θα υπηρετεί.
Σε καθεστώς καπιταλιστικής κρίσης και πολέμων, θα δημιουργούνται νέες «αυτόνομες πολεμικές μηχανές» που δεν μπορεί παρά να εκπαιδεύονται από το αποθετήριο των υπέρογκων δεδομένων της ανθρώπινης βαρβαρότητας. Πλάι στα χιλιάδες ρομπότ που δουλεύουν στις αποθήκες της Amazon, θα συνεχίσουν να δουλεύουν και εκατομμύρια εργαζόμενοι σε απάνθρωπες συνθήκες ρομποτοποίησης. Οι άνθρωποι θα απομονώνονται σε διαδικτυακές φούσκες-μικρόκοσμους εικονικής επικοινωνίας, ψευδαίσθησης ανθρώπινης γνώσης και υπαγορευμένης ελευθερίας. Ένα νέο «ψηφιακό απαρτχάιντ» κατά τον Σλοβένο φιλόσοφο Σ. Ζίζεκ, θα δημιουργείται και θα βαθαίνει ακόμη περισσότερο τις κοινωνικές, ταξικές ανισότητες. Όχι μόνο από τη σκοπιά των «προλεταρίων του κλικ» ή της πρόσβασης στην ψηφιακή εξέλιξη, αλλά κυρίως της δυνατότητας να ζήσει κανείς εκτός του ψηφιακού χώρου και του ελέγχου του. Τα ρομπότ «γίνονται άνθρωποι», οι άνθρωποι «γίνονται ρομπότ». Όσο δηλαδή μετατρέπονται σε πειθήνιους εκτελεστές εντολών της αγοράς. Όσο γίνονται κυτία δεξιοτήτων, πληροφοριών και δεδομένων χωρίς γνώση, τέχνη και συναίσθημα. Όσο συγκροτούν απομονωμένες, ανταγωνιστικές μονάδες έξω από έναν κοινωνικό ιστό αλληλεγγύης. Η μεγαλύτερη αυτονομία των μηχανών θα είναι η άλλη όψη της μικρότερης αυτονομίας των ανθρώπων.
Τα ρομπότ «γίνονται άνθρωποι» και οι άνθρωποι «γίνονται ρομπότ» όσο μετατρέπονται σε πειθήνιους εκτελεστές εντολών της αγοράς
Η τεχνητή νοημοσύνη είναι προϊόν της εργασίας του κοινωνικού ανθρώπου. Εκτός από τις ειδικές εφαρμογές της (ιατρική κ.λπ.), οι δυνατότητες που δίνει για να απαλλαγεί γενικά ο άνθρωπος από εργασίες ρουτίνας, χειρωνακτικές παλιότερα ή/και πνευματικές τώρα, προς όφελος της δημιουργικής ανάπτυξης και απελευθέρωσής του, είναι υπονομευμένες από τις εκμεταλλευτικές παραγωγικές σχέσεις και την αστική κυριαρχία. Οι καπιταλιστικές σχέσεις εκμετάλλευσης αποξένωσαν τον άνθρωπο από την εργασία του και το προϊόν της, εμπορευματοποίησαν τις ανθρώπινες σχέσεις, τον απομάκρυναν από τη δυνατότητα πραγματικής ελευθερίας και χειραφέτησης από τους κοσμικούς του φόβους. Ο άνθρωπος όμως συνολικά είναι προϊόν δυναμικής εξέλιξης και αλληλεπίδρασης της εργασίας του εντός της φύσης και ενός κοινωνικού συνόλου, όπου τροποποιεί τις συνθήκες τροποποιώντας τον εαυτό του και τους γύρω του. Δεν είναι ένα άθροισμα βιολογικών και νοητικών διαδικασιών, αντιδράσεων σε εξωτερικά ερεθίσματα. Όπως ένας πίνακας του Πικάσο δεν είναι μια εικόνα όπου αθροίζονται απλά χρώματα, τεχνοτροπίες και υλικά.
Δεν ξέρουμε πού ακριβώς θα μας οδηγήσει η εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης ή άλλες τεχνολογικές και επιστημονικές ανακαλύψεις. Σίγουρα, όμως, η αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων και η ανατροπή της εκμετάλλευσης, στην κατεύθυνση της απελευθερωμένης κοινωνίας του χειραφετημένου ανθρώπου, γίνεται όχι μόνο όσο ποτέ δυνατή χάρη σε αυτές τις ανακαλύψεις αλλά αποτελεί και προϋπόθεση για την ανάπτυξη και χρήση τους προς όφελος της ανθρωπότητας. Αντιστρέφοντας τη δυστοπική διαπίστωση του Φ. Τζέιμσον, θα λέγαμε ότι είναι πιο εύκολο να ανατραπεί ο καπιταλισμός παρά να αναπτύξει τεχνητή νοημοσύνη με κριτήρια κοινωνικών αναγκών. Το έγκλημα στα Τέμπη είναι μια τραγική επιβεβαίωση. Το ερώτημα αυτό, βέβαια, είναι εκτός εκπαίδευσης οποιουδήποτε chatbot. Μπορεί να απαντηθεί μόνο από τον κοινωνικό άνθρωπο.