Update: Έφυγε πρόωρα από τη ζωή χτυπημένη από τον καρκίνο, η αντιφασίστρια δημοσιογράφος και δημιουργός ντοκιμαντέρ Ανζελίκ Κουρούνη που μέσα από τις ανταποκρίσεις της σε γαλλικά μέσα και τα ντοκιμαντέρ «Χρυσή Αυγή-Προσωπική Υπόθεση» και «Χρυσή Αυγή-Υπόθεση όλων μας» είχε αποκαλύψει τη δράση της νεοναζιστικής εγκληματικής οργάνωσης. Με αφορμή τον θάνατο της θυμόμαστε συνέντευξη που είχε παραχωρήσει στο Πριν λίγο μετά την προβολή του δεύτερου ντοκιμαντέρ της «Χρυσή Αυγή, υπόθεση όλων μας». Η Ανζελίκ και η ομάδα της είχαν δεχτεί πολλές επιθέσεις και φραστικές απειλές από φασιστικές ομάδες. Οι φασίστες δεν έμειναν μόνο στις φραστικές απειλές εναντίον τους, αλλά χτύπησαν ανηλεώς τον συνεργάτη της Τομά Ζακομπί δύο φορές, το 2019 και το 2020 ενώ και ο εξοπλισμός του συνεργείου τους έχει κλαπεί και καταστραφεί
Ανζελίκ Κουρούνη, σκηνοθέτρια
Συνέντευξη στη Λίτσα Φρυδά
«Η καταδίκη της Χρυσής Αυγής έδειξε πως μπορούμε να κερδίσουμε, έστω κι αν αυτό πήρε δεκαετίες», λέει στο Πριν η σκηνοθέτρια Ανζελίκ Κουρούνη, λίγο μετά την προβολή του νέου ντοκιμαντέρ της Χρυσή Αυγή, Υπόθεση όλων μας, για τη μεγάλη δίκη της ναζιστικής οργάνωσης. «Ειλικρινά πιστεύω πως αν δεν ήταν η Μάγδα για να μας ενώσει, τουλάχιστον σ’ αυτό το θέμα, να μπει η Χρυσή Αυγή στη φυλακή, δεν θα είχαμε φτάσει εδώ», σημειώνει η Α. Κουρούνη, τονίζοντας πως η επίθεση της αστυνομίας στην αντιφασιστική διαδήλωση στο Εφετείο ήθελε να μας πει πως «κερδίσατε την μάχη, αλλά όχι τον πόλεμο».
▶ Γιατί η δίκη της Χρυσής Αυγής είναι υπόθεση όλων μας; Ποιο ήταν το βασικό ερώτημα στο οποίο θελήσατε να απαντήσει το ντοκιμαντέρ σας;
Η δίκη είναι υπόθεση όλων μας γιατί η ακροδεξιά, ο φασισμός κι ο ναζισμός μας αφορούν όλους, τουλάχιστον όλους τους δημοκράτες κι όλο το αντιφασιστικό κίνημα. Το ερώτημα που θέσαμε είναι πώς μπορούμε να αντισταθούμε σε τέτοια ιδεολογία και μάλιστα εν καιρώ ειρήνης. Δεν μπορούμε να αντισταθούμε με όλα τα μέσα. Αντίθετα στην κατοχή αντιστεκόμασταν με όλα τα μέσα, είτε με σαμποτάζ, είτε με ένοπλο αγώνα, είτε με καθαρή αντίσταση. Το θέμα είναι πώς μπορούμε να αντισταθούμε σε καιρό ειρήνης, σε καθεστώς δημοκρατίας, όσο προβληματική κι αν είναι αυτή. Υπάρχουν άτομα που διαλέγουν την δικαστική οδό, άτομα που διαλέγουν την εκπαιδευτική, άλλοι την πολιτική, – η περιβόητη ζώνη γύρω από τη Χρυσή Αυγή, και όλα αυτά τα κινήματα, – υπάρχουν άτομα που όπως δείχνω μέσα στην ταινία, δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν τον ένοπλο αγώνα. Η απορία μου ήταν πώς μπορεί ο καθένας να αντισταθεί σε αυτήν την ιδεολογία, και με ποια μέσα. Αυτό ήταν το βασικό ερώτημα.
Και είναι υπόθεση όλων μας, διότι αν ανέλθει η Χρυσή Αυγή στην εξουσία, όλοι θα έχουμε πρόβλημα. Είναι δηλαδή η απορία μου, όπως έλεγα στην πρώτη μου ταινία, σε ποιο βαγόνι θα ανεβούμε. Είτε είμαστε αντιστασιακοί, είτε είμαστε συνδικαλιστές, είτε είμαστε φεμινιστές/φεμινίστριες, είτε είμαστε μετανάστες, είτε είμαστε Εβραίοι, είτε είμαστε διαφορετικοί από τους φασίστες. Γι’ αυτό θέλησα να απαντήσω σ’ αυτό το ερώτημα.
▶Παρότι στη δίκη της Χ.Α. εκδικάζονταν 31 ακόμη υποθέσεις, μαζί με την υπόθεση Φύσσα, στην ταινία επικεντρώσατε στο πρόσωπο της Μάγδας Φύσσα; Γιατί κάνατε αυτήν την επιλογή;
Δεν θα είχαμε φτάσει σε αυτό το αποτέλεσμα χωρίς τη Μάγδα. Η Μάγδα είναι αυτή που ένωσε το κίνημα
Διάλεξα τη Μάγδα γιατί ένωσε το αντιφασιστικό κίνημα στην Ελλάδα. Το αντιφασιστικό κίνημα κινητοποιήθηκε και για την επίθεση στον Σαχζάτ Λουκμάν, αλλά και για κάθε επίθεση που έκαναν οι φασίστες. Δεν είχε όμως τη μαζικότητα που είχε η κινητοποίηση για τον Παύλο Φύσσα. Αυτό πρέπει να αναγνωριστεί και κάποτε να τεθεί το ερώτημα γιατί τα πράγματα έγιναν έτσι. Η Μάγδα Φύσσα με τη σεμνότητά της, την αποφασιστικότητά της, έπαιξε σημαντικό ρόλο. Δεν νομίζω ότι θα είχαμε φτάσει σε αυτό το αποτέλεσμα χωρίς εκείνη. Είναι αυτή που ένωσε το κίνημα, είναι αυτή που έκανε να νιώσουν μια κάποια ντροπή εκείνοι που μετά το 2013 ψήφισαν ξανά Χρυσή Αυγή, και ειλικρινά πιστεύω αν δεν ήταν η Μάγδα για να μας ενώσει, τουλάχιστον σ’ αυτό το θέμα, για να μπει η Χρυσή Αυγή στη φυλακή, δεν θα είχαμε φτάσει ως εδώ. Η Μάγδα είναι αυτή που δέχθηκε να μπει η υπόθεση του Παύλου μαζί με άλλες υποθέσεις και γι’ αυτό μπορέσαμε να μιλήσουμε και να αποδείξουμε ότι η Χρυσή Αυγή ήταν μια εγκληματική συμμορία και αυτό είναι καθοριστικό. Για αυτό η Μάγδα αποτελεί την κόκκινη κλωστή της ταινίας.
▶ Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε στη δημιουργία του ντοκιμαντέρ;
Οι δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε ήταν αρχικά το γεγονός ότι έπρεπε να κάνουμε ένα ντοκιμαντέρ για το οποίο δεν είχαμε κινούμενη εικόνα. Δεν μπορούσαμε να κινηματογραφήσουμε μέσα στην αίθουσα. Εκεί μας βοήθησαν τα κινητά τηλέφωνα. Όλος ο κόσμος είχε βγάλει το κινητό του στις πιο σημαντικές στιγμές της δίκης, όταν πέσανε τα δακρυγόνα, όταν η Μάγδα σηκώθηκε όρθια κατά της εισαγγελέα, όταν ο κόσμος αντέδρασε στην κατάθεση Μιχαλολιάκου, όλα αυτά τα στοιχεία υπάρχουν στο ντοκιμαντέρ. Το δεύτερο πρόβλημα ήταν τα χρήματα. Κάναμε γυρίσματα επί πεντέμισι χρόνια. Δεν είχαμε πρόσβαση σε παραγωγές και τηλεοράσεις που θα μας βοηθούσαν, οπότε έπρεπε να βρούμε λύση μόνοι μας. Μας βοήθησε, και θέλω να ειπωθεί, το ελληνικό γραφείο της «Ρόζα Λούξεμπουργκ» και το φάουντινγκ που κάναμε. Επίσης θέλω να ειπωθεί, πως το πρόβλημα εξ’ αιτίας του οποίου δεν μπορούσαμε να τραβήξουμε βίντεο μέσα στην αίθουσα, το ξεπεράσαμε κατά το 95% χάρη στο φωτογραφικό πρακτορείο «Ευρωκίνηση» που μάς έδωσε αφιλοκερδώς πρόσβαση σε όλες τις φωτογραφίες που τραβήχθηκαν όλα αυτά τα χρόνια. Χωρίς αυτούς δεν θα είχε γίνει η ταινία. Τα λίγα βίντεο που είχαμε δεν παίζανε με τίποτα. Γι’ αυτό τους είμαι απίστευτα ευγνώμων.
Αν και μας βοηθήσανε, τα χρήματα δεν έφτασαν, γιατί το κόστος ήταν απίστευτο. Κι εκεί πάρα πολλά άτομα δέχθηκαν να δουλέψουν είτε αφιλοκερδώς, είτε με ελάχιστα χρήματα, με την προϋπόθεση ότι αν η ταινία έβγαζε κάποια χρήματα θα πληρώνονταν μετά. Ο Θωμάς κι εγώ βέβαια δεν πληρωθήκαμε, τουλάχιστον όμως μπόρεσα να δώσω έστω κι ένα συμβολικό ποσό στα άτομα που μας βοηθήσανε. Αυτές ήταν οι δύο μεγαλύτερες δυσκολίες. Επίσης υπάρχουν άτομα από τα οποία θα ήθελα να είχα πάρει συνέντευξη, αλλά δεν μπόρεσαν να τη δώσουν και αυτό ήταν αρκετά δύσκολο. Το ξεπεράσαμε όμως.
▶ Τι σημαίνει η καταδίκη της Χρυσής Αυγής για τον φασισμό στην Ελλάδα;
Η καταδίκη της Χρυσής Αυγής για τον φασισμό και τον ναζισμό στην Ελλάδα σημαίνει δύο πράγματα: Το πρώτο είναι ότι μπορέσαμε να κερδίσουμε, έστω κι αν αυτό πήρε δεκαετίες, γιατί η Χρυσή Αυγή δρα στην Ελλάδα εδώ και δεκαετίες. Ότι καταφέραμε να τη στείλουμε στη φυλακή. Και αυτό είναι ενθαρρυντικό για όλο το αντιφασιστικό κίνημα και όχι μόνο.
Η καταδίκη της Χρυσής Αυγής έδειξε πως μπορούμε να κερδίσουμε τον φασισμό και τον ναζισμό, έστω κι αν αυτό πήρε δεκαετίες
Το δεύτερο είναι ότι η απόφαση δίνει στους ελληνικούς θεσμούς ένα εργαλείο για να προχωρήσει σε μια κάθαρση, που στην Ελλάδα δεν είχε γίνει ούτε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ούτε μετά τον εμφύλιο, όταν οι δωσίλογοι, που συνεργάστηκαν με τους ναζιστές, Ιταλούς ή Γερμανούς, βρέθηκαν στην εξουσία. Αυτοί που τους πολέμησαν βρέθηκαν δύο μέτρα κάτω από τη γη, εξορία ή φυλακή. Οι ελληνικοί θεσμοί, η ελληνική Δημοκρατία έχουν τώρα, αν θέλουν, ένα εργαλείο για να μπορέσουν να κάνουν αυτήν την κάθαρση μέσα στις δικές τους δομές, όπως στην αστυνομία, στα ΜΑΤ, στον δικαστικό χώρο και ούτω καθεξής. Η απόφαση αυτή είναι σημαντική, όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά όπως λέει κάποιος δικηγόρος στο τέλος, για όλο το αντιφασιστικό και αντιναζιστικό κίνημα σε ολόκληρη την Ευρώπη και όχι μόνο.
Το τελευταίο είναι πως έδωσε μήνυμα σε αυτά τα φασιστικά κινήματα ότι δεν μπορούν πια να σκοτώνουν ατιμωρητί, και ότι υπάρχει πια τρόπος να τους στείλουν φυλακή. Που σημαίνει ότι μπορούμε να τους κόψουμε κάθε πρόσβαση στους θεσμούς, διότι οι θεσμοί τους δίνουν μια νομιμότητα, η νομιμότητα τους δίνει έναν καθωσπρεπισμό με τον οποίο μπορούν να διεισδύσουν στο εκλογικό σώμα και άμα εκλεγούν έχουν κάποια χρήματα, είτε από τη Βουλή, είτε από τις Δημαρχίες, είτε από την Ευρωβουλή. Και είναι σημαντικό να μην έχουν αυτά τα χρήματα.
▶ Στο τέλος του ντοκιμαντέρ βλέπουμε τους εκατοντάδες χιλιάδες αντιφασίστες/στριες μπροστά στο εφετείο και το «σπάσιμο» της συγκέντρωσης από τις δυνάμεις καταστολής, αμέσως μετά την ανακοίνωση της ετυμηγορίας. Πώς ερμηνεύετε αυτήν την ενέργεια της ηγεσίας της αστυνομίας;
Η ενέργεια της αστυνομίας είναι πολύ ξεκάθαρη, αν και δεν ξέρουμε ποιος έδωσε αυτήν την εντολή να γίνει αυτή η φασιστική επίθεση με δακρυγόνα, κρότου λάμψης και αύρες νερού, κάτι που δεν είχε ξαναγίνει. Να χτυπάνε δηλαδή μία πορεία όπου βρίσκονταν οικογενειάρχες, ηλικιωμένοι, παιδιά. Πολύ δε περισσότερο που, ακόμα και οι εκείνοι που πετάνε μολότοφ και τέτοια, δεν είχαν κάνει απολύτως τίποτα. Το μήνυμα της αστυνομίας ήταν ξεκάθαρο: ως εδώ και μη παρέκει, υπήρξε καταδίκη, αλλά εμείς είμαστε οι επικεφαλής, εμείς θα επιβάλουμε την τάξη, δεν θα ξεσαλώσετε!
Και κυρίως δεν θέλανε να γίνει μια γιορτή σε όλη τη χώρα, διότι αν αυτοί που περιμένανε το αποτέλεσμα στα δικαστήρια ήτανε εκατό χιλιάδες, φαντάσου πόσοι θα ήταν στους δρόμους σε όλη τη χώρα και όχι μόνο στην Αθήνα, μετά τη δίκη. Θα ήταν μια γιορτή, μία σχεδόν εθνική γιορτή για όλο το κίνημα, οπότε ήταν απόλυτα σημαντικό για να περάσει το μήνυμα: είμαστε ακόμα εδώ, κερδίσατε μια μάχη, αλλά όχι τον πόλεμο. Και ειρωνικά θα έλεγα ότι για τα ΜΑΤ, που όπως λέει ο Δ. Ψαράς στην ταινία ψηφίσανε Χρυσή Αυγή σε ποσοστό περίπου 50%, μετά την καταδίκη της Χρυσής Αυγής, τους ήτανε λίγο δυσκολοχώνευτο αυτό που έγινε, κι αντιδράσανε όπως θέλαν και όπως μπορούσαν να αντιδράσουν. Διότι αντιδράσανε μετά από 43 δευτερόλεπτα.
▶ Ποιοι πιστεύετε ότι είναι οι λόγοι που το ντοκιμαντέρ σας δεν μπόρεσε να βρει διανομή στην Ελλάδα και μόνο το STUDIO new star art cinema δέχθηκε να το προβάλλει;
Δεν βρήκε διανομή διότι υπήρχε φόβος. Δεν είναι θέμα ποιότητας, γιατί η ταινία πήρε 11 βραβεία, έχει γίνει δεκτή σε 23 φεστιβάλ, ένα από τα βραβεία είναι το βραβείο των κριτικών, το οποίο είναι βασικό, πακέτο ήρθε και το βραβείο της ΕΡΤ. Και η πρώτη ταινία πήρε βραβεία, αλλά ούτε κι αυτή βρήκε διανομή στην Ελλάδα. Παραδόξως στο εξωτερικό που είμαστε τώρα πάει πάρα-πάρα πολύ καλά. Χθες μάθαμε ότι θα γίνει μία τουρνέ τον Νοέμβριο σε όλη την Ισπανία, τώρα έχουμε πάει Γαλλία, Ελβετία, Γερμανία, Βέλγιο. Θα ξαναπάμε Γερμανία, όλον τον Μάρτη θα είμαστε εκεί, έχουν διοργανωθεί πάρα πολλές προβολές που, σε συμβατικά σινεμά και σε συλλογικότητες, οπότε πιστεύω ότι το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι πολιτικό. Επίσης, η ταινία είναι δίωρη οπότε μπορεί κανείς να βάλει μόνο μία ταινία πριν και μία μετά, και κατά συνέπεια χάνει κάποια χρήματα. Είναι μία καθαρή πολιτική και οικονομική επιλογή.
▶ Το πρώτο σας ντοκιμαντέρ «Χρυσή Αυγή. Προσωπική υπόθεση», αποτέλεσε σημαντικό αποδεικτικό υλικό στη δίκη της Χρυσής Αυγής και συνέβαλε στην καταδίκη της ως εγκληματικής οργάνωσης. Το δεύτερο αναδεικνύει τη σχέση του βαθέως κράτους, θεσμικών παραγόντων, των σωμάτων ασφαλείας και μερίδας του δημοσιογραφικού κόσμου με το ακροδεξιό παρακράτος. Πιστεύετε ότι αυτό μπορεί να συμβάλει στην καταδίκη της ακροδεξιάς ρητορικής και πολιτικής στη συνείδηση του λαού, και πιθανόν στην περαιτέρω διεύρυνση και ενίσχυση του αντιφασιστικού κινήματος στη χώρα;
Είναι μεγάλη κουβέντα να πεις ότι η ταινία θα συμβάλει στη συνείδηση του λαού. Πρώτα απ’ όλα δεν ξέρω τι θα πει λαός. Δεν υπάρχει ένας λαός. Υπάρχουν διάφορα άτομα. Σ’ αυτήν την ερώτηση δεν μπορώ να απαντήσω. Η Ελλάδα είναι κατά βάση μια δεξιά χώρα, και έχει ένα ακροδεξιό υπόβαθρο της τάξης του 20%. Μην ξεχνάμε ότι μετά τη δίκη, μια δημοσκόπηση της Εφημερίδας των Συντακτών έδειξε ότι οι ιδέες της Χρυσής Αυγής είναι αποδεκτές από ένα 20% των ερωτώμενων. Δεν νομίζω ότι η ταινία μπορεί να συμβάλει στην καταδίκη της ακροδεξιάς. Μπορεί όμως να συμβάλλει φωτίζοντας διαφορετικά, δείχνοντας την ακροδεξιά από μια άλλη οπτική γωνία, κάτι βεβαίως που τα συμβατικά μέσα και η τηλεόραση δεν δείχνουν. Κι αυτό ίσως μπορεί να κάνει τον κόσμο όχι να αλλάξει άμεσα, θα ήταν πολύ αισιόδοξο να πιστέψουμε κάτι τέτοιο, αλλά να σκεφτεί.
Αυτό το έχω δει τουλάχιστον στη Γαλλία που η ταινία προβλήθηκε σε ακροδεξιούς δήμους. Δεν λέω ότι μπήκαν στην αίθουσα του σινεμά ακροδεξιοί και βγήκαν αντιφασίστες, λέω ότι μπήκαν ακροδεξιοί και βγήκαν προβληματισμένοι. Που αυτό είναι ήδη μια νίκη. Μπορεί στην Ελλάδα ο κόσμος να προβληματιστεί. Και μπορεί να προβληματιστεί λόγω της Μάγδας. Διότι ο κόσμος ντρέπεται κάπως. Και δεν μιλάω για τους καθαρούς φασίστες και ναζιστές που ψήφισαν Χρυσή Αυγή, όπως αυτή που μέσα στη ταινία με βρίζει όταν βγαίνει από το εφετείο, που λέει « μόνο ο Φύσσας είναι και όχι οι άλλοι». Αυτή παραμένει αυτό που είναι. Πιστεύω ότι αν ο κόσμος βγει προβληματισμένος είναι καλά. Δηλαδή αν του φύγουνε οι σίγουρες επιλογές και πεποιθήσεις που έχει ως προς την ακροδεξιά. Μην ξεχνάμε ότι δεν ξεπεράστηκε το τραύμα του εμφυλίου στην Ελλάδα, εξ ου και έχουμε τη Χρυσή Αυγή. Δεν έγινε ποτέ μια συνάντηση ανάμεσα στους δεξιούς και τους αριστερούς ιστορικούς για να βάλουν τα πράγματα στο τραπέζι, και ο κάθε ένας να δώσει την δική του οπτική. Αυτή τη στιγμή ο καθένας κρατάει τη δική του ιστορία, τη δική του αφήγηση γι’ αυτόν τον εμφύλιο πόλεμο. Γι’ αυτό και στις δικές μας πορείες έχουμε ακόμα συνθήματα όπως «ΕΑΜ ΕΛΑΣ Μελιγαλάς» κλπ, δηλαδή δεν το έχουμε καθόλου ξεπεράσει. Εάν λοιπόν αυτή η ταινία συμβάλλει στο να συνειδητοποιήσουν όσοι τη δουν κάποια πράγματα, να ταρακουνηθούν κάποιες συνειδήσεις, θα είναι πάρα πολύ καλό.
Επίσης, να συμπληρώσω ότι η απόφαση της 7ης Οκτωβρίου είναι μία απόφαση που δίνει δυνατότητες στο εκπαιδευτικό σώμα, το οποίο είχε απίστευτα προβλήματα όσο ήταν η Χρυσή Αυγή δυνατή, με τους Χρυσαυγίτες γονείς να δημιουργούν προβλήματα με την επέτειο της 17 Νοέμβρη, ή με το πώς θα διδασκόταν η ιστορία κλπ. Το ξέρω από φίλες μου εκπαιδευτικούς που είχανε πρόβλημα. Η απόφαση που λέει ότι η Χρυσή Αυγή είναι εγκληματική οργάνωση, δίνει σ’ αυτούς τους καθηγητές και τις καθηγήτριες ένα όπλο, να μπορέσουν να πούνε σ’ αυτούς τους γονείς και σε άλλους εκπαιδευτικούς που επίσης είναι ακροδεξιοί χρυσαυγίτες: «δεν είμαι εγώ, είναι η δικαιοσύνη».
▶Έχετε επισημάνει το γεγονός πως το ντοκιμαντέρ «Χρυσή Αυγή: Προσωπική Υπόθεση» εντάχθηκε ως βοήθημα στα λύκεια της Γαλλίας. Πιστεύετε ότι το σχολείο μπορεί να έχει έναν ρόλο κομβικό στην καταπολέμηση της φασιστικής/ναζιστικής ιδεολογίας;
Σαφώς και το σχολείο έχει έναν ρόλο κομβικό στην καταπολέμηση της φασιστικής/ναζιστικής ιδεολογίας. Το σχολείο θα ενημερώσει για το τι έγινε, για το ολοκαύτωμα, και για κάθε γενοκτονία, για την αντίσταση, για τους δωσίλογους. Το σχολείο είναι αυτό που θα ενημερώσει για το τι έγινε στη Θεσσαλονίκη, όπου το 98% του εβραϊκού πληθυσμού δολοφονήθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αυτά πρέπει να τα μαθαίνουμε στο σχολείο και πουθενά αλλού, πέρα από το οικογενειακό πλαίσιο. Αλλά το ξέρω κι εγώ από τη δική μου οικογένεια, αν το οικογενειακό πλαίσιο θεωρεί ότι αυτά δεν είναι σημαντικά, ή καταδικαστέα, το σχολείο θα δώσει μια άλλη εκδοχή της ιστορίας, που ίσως δεν διδάσκεται στις οικογένειες ή στην εκκλησία.
Στη Γαλλία ήρθαν στα σχολεία επιζώντες του ολοκαυτώματος, που ζήσανε στο πετσί τους τον ναζισμό. Ήρθανε αντιστασιακοί, που αντισταθήκανε με τα όπλα στο χέρι. Λυπάμαι που αυτό δεν έγινε στα ελληνικά σχολεία. Είναι ένα έγκλημα, μια μεγάλη απώλεια για όλα τα παιδιά
Θα ήτανε επίσης σημαντικό στην Ελλάδα να πηγαίνουν στα σχολεία, όπως γίνεται στη Γαλλία, επιζώντες του ολοκαυτώματος, επιζώντες του εμφυλίου. Όταν πήγαινα σχολείο ήρθαν επιζώντες του ολοκαυτώματος στην τάξη να μας μιλήσουν. Αυτοί ήταν μάρτυρες που είχαν ζήσει τον ναζισμό στο πετσί τους. Ήρθαν αντιστασιακοί που είχαν αντισταθεί ένοπλα, στην κατοχή, στη Γαλλία. Αυτό είναι το πιο σημαντικό. Λυπάμαι που δεν έγινε κάτι αντίστοιχο και στα ελληνικά σχολεία. Είναι απαράδεκτο, είναι ένα έγκλημα, μια μεγάλη απώλεια για όλα τα παιδιά, που θα μπορούσαν να μάθουν από πρώτο χέρι τι συνέβη στην κατοχή. Πως μαζέψανε τους εβραίους από τη χώρα, πως πολλά άτομα κρύψανε τους Εβραίους και τους αντιστασιακούς στα σπίτια τους, με κίνδυνο της ζωής τους. Αυτό το έκαναν ακόμα και παπάδες. Υπήρχαν δωσίλογοι παπάδες, υπήρχαν παπάδες και στην αντίσταση. Αυτά θα έπρεπε να διδάσκονται. Θα έπρεπε το βιβλίο του Πρίμο Λέβι, ή τουλάχιστον αποσπάσματά του, να μελετηθεί στα σχολεία. Το ίδιο και τα βιβλία του Γλέζου. Αλλά και το ολοκαύτωμα των Ποντίων, που είναι πραγματικό. Θα έπρεπε να διδάσκεται και η εθνοκάθαρση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από τους Τούρκους, αλλά μαζί και η αντίστοιχη που έγινε στη Βόρεια Ελλάδα κατά των Σλαβόφωνων. Όλα τα Βαλκάνια έκαναν εθνοκαθάρσεις, η Τουρκία έκανε γενοκτονίες. Πάνω σε αυτά εδραιώθηκαν τα κράτη. Διότι και οι εθνοκαθάρσεις και οι γενοκτονίες είναι απόρροια φασιστικών και ναζιστικών ιδεολογιών. Λυπάμαι που δεν έχουνε πάει σε σχολεία επιζώντες του ολοκαυτώματος, επιζώντες του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Όσα βιβλία έχουνε γραφτεί σχετικά με αυτό το θέμα θα πρέπει να διδάσκονται στα σχολεία.
Εγώ διέθεσα την ταινία μου, που πήρε το βραβείο των νέων και των δασκάλων, το καλύτερο βραβείο που πήρε ποτέ η πρώτη μου ταινία, πέραν του γεγονότος ότι στη δίκη αποτέλεσε τεκμήριο κατά της Χρυσής Αυγής, και μπορεί τώρα να προβληθεί στα γαλλικά σχολεία. Και τις δύο ταινίες τις διαθέτω σε όσους δασκάλους και καθηγητές θέλουν να τις προβάλουν. Είναι το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε, δεδομένου ότι είναι η μοναδική ταινία για τη δίκη•ꞏείναι τεκμήριο, παρακαταθήκη. Λυπάμαι ειλικρινά που δεν έγινε και άλλη ταινία για τη δίκη. Οι χρυσαυγίτες καταδικάστηκαν, έπειτα από μια δίκαιη δίκη, σε αντίθεση με τους αριστερούς που φυλακίστηκαν έπειτα από άδικες δίκες. Η καταδίκη τους είναι υπέρ του δικαστικού συστήματος, αν και άργησε να αντιδράσει, όπως άλλωστε και η ελληνική κοινωνία
https://www.youtube.com/watch?v=7mLQQ9wO8EY
