Στις 23 Φεβρουαρίου συμπληρώνονται 79 χρόνια από την ίδρυση της ΕΠΟΝ. Από το αρχείο του Πριν
Την Κυριακή 23 Φλεβάρη του 1943, στην οδό Δουκίσης Πλακεντίας 3 στους Αμπελόκηπους ιδρύθηκε η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) σε σύσκεψη 10 νεολαιίστικων οργανώσεων. Οι πέντε από αυτές είχαν ιδρύσει ένα χρόνο περίπου νωρίτερα (5/2/1942) το ΕΑΜ Νέων (ΕΑΜΝ). Την πρωτοβουλία και στις δύο περιπτώσεις είχε η Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ), οργάνωση νεολαίας του ΚΚΕ, η οποία με την ίδρυση της ΕΠΟΝ αυτοδιαλύθηκε, με απόφαση του ΚΚΕ, στο πνεύμα της πλατιάς εθνικοαπελευθερωτικής ενότητας.
ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΚΟΥΚΟΥΛΗ
«Ήταν βαθύ σκοτάδι και περιμέναμε να σχολάσει το 1ο νυχτερινό γυμνάσιο (σ’ αυτό το γυμνάσιο το 90% ήταν μαθητές, μικροί και μεγάλοι, εργαζόμενοι). Θυμάμαι που κουβαλάγανε πολλοί μαθητές αντί για κατσαρολάκια φαγητού που θα έτρωγαν στη δουλειά, σε τσάντες και σε εφημερίδες, τενεκεδάκια με μπογιές και πινέλα για να γράψουνε συνθήματα στους τοίχους. Πήραμε λοιπόν καμιά δεκαριά παλικαράκια του σχολείου και αρχίσαμε να γράφουμε στους τοίχους τα γνωστά συνθήματα κατά των κατακτητών και των προδοτών συνεργατών τους, από την Πλάκα μέχρι την Ομόνοια και τους γύρω δρόμους. Το ίδιο βέβαια έγινε και σε όλες τις συνοικίες της Αθήνας εκείνο το βράδυ που κράτησε μέχρι το χάραμα. Το πρωί οι Αθηναίοι διαβάζανε αυτή την οργάνωση στους τοίχους και αναρωτιόντουσαν τι οργάνωση είναι αυτή η Ε.Π.Ο.Ν. Γρήγορα όμως μαθεύτηκε ποια ήταν».[1]
Πράγματι όχι μόνο γρήγορα μαθεύτηκε τι ήταν η ΕΠΟΝ στην Αθήνα και σε όλη την κατεχόμενη Ελλάδα, αλλά έγινε και η μεγαλύτερη, μαχητικότερη και πρώτη πανελλαδικής εμβέλειας οργάνωση νεολαίας με τεράστια συμβολή στον απελευθερωτικό αγώνα στα αστικά κέντρα και την ύπαιθρο αγκαλιάζοντας νέους, μαθητές, φοιτητές και εργαζόμενους και αναπτύσσοντας έναν πλούτο δραστηριοτήτων που εκτείνονταν από τη ψυχαγωγία και τα συνθήματα στους τοίχους έως το ένοπλο αντάρτικο μέσα από τις τάξεις του ΕΛΑΣ και κατόπιν του ΔΣΕ. Είχε προηγηθεί η υπογραφή της ιδρυτικής διακήρυξης από δέκα οργανώσεις[2] στις 23 Φλεβάρη 1943 στο σπιτάκι της οδού Δουκίσσης Πλακεντίας 3 στους Αμπελόκηπους.
Η πρωτοβουλία της ίδρυσης ανήκει στην ΟΚΝΕ («Ομοσπονδία Κομμουνιστών Νεολαίων Ελλάδας») και το ΕΑΜ Νέων, αντιστασιακό μέτωπο για τη νεολαία το οποίο είχε προηγουμένως ιδρύσει η ΟΚΝΕ (5/2/42). Η ΕΠΟΝ ωστόσο δεν ήταν ένα ακόμη μέτωπο, αλλά μια ενιαία οργάνωση στην οποία οι σχηματισμοί που υπέγραψαν την ιδρυτική διακήρυξη, αφού αυτοδιαλύθηκαν, συγχωνεύτηκαν ώστε να δημιουργηθεί η «Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση της νέας γενιάς». Στόχος της ενιαίας οργάνωσης ήταν να «αποτελέσει γιγαντιαίο μαγνητικό πόλο, που θα τραβήξει δεκάδες κι εκατοντάδες χιλιάδες νέων στις γραμμές της, γιγαντιαίο μοχλό κινητοποίησης για την πάλη της νέας γενιάς», δυνατότητα που είχε αναγνώσει η ΟΚΝΕ στην Β Πανελλαδική της Συνδιάσκεψη (Μάρτιος 1942). Η ίδρυση της ΕΠΟΝ είναι επομένως αποτέλεσμα πρωτοβουλιών και η κατάληξη διεργασιών, που μέσα στις πρωτόγνωρες συνθήκες της Κατοχής επιταχύνθηκαν, απελευθερώνοντας μια άνευ προηγουμένου δυναμική. Σε σύντομο χρονικό διάστημα πράγματι ακολουθεί ραγδαία αριθμητική ανάπτυξη και γεωγραφική εξάπλωση. Στο τέλος της Κατοχής υπολογίζεται ότι αριθμούσε πανελλαδικά περί τα 600.000 μέλη.
Σύμφωνα με το ιδρυτικό η οργάνωση καθορίζεται ως εθνικοαπελευθερωτική, αντιφασιστική-προοδευτική, αντιπολεμική-φιλειρηνική με βασικούς σκοπούς την εθνική απελευθέρωση, την εξόντωση του φασισμού τώρα και στο μέλλον, και με οποιανδήποτε μορφή και αν παρουσιαστεί, την αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας, την καταπολέμηση των ιμπεριαλιστικών πολέμων και την υπεράσπιση της ειρήνης με βάση την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών και της αδερφικής συνεργασίας όλων των λαών και των νεολαιών και ειδικά της Βαλκανικής και την υπεράσπιση των οικονομικών, πολιτικών, εκπολιτιστικών και μορφωτικών δικαιωμάτων και επιδιώξεων της νέας γενιάς.
Η ιστορικός Οντέτ Βαρών-Βασάρ[3] έχει δικαίως υποστηρίξει πως κλειδί για την επιτυχία της ΕΠΟΝ και συνάμα πολύτιμη συμβολή της ήταν η αυτονομία της νεολαίας που προέβαλε και τελικά μέσω της συλλογικής εμπειρίας η συγκρότηση της νέας γενιάς ως πολιτικού και κοινωνικού υποκειμένου. Πράγματι μέσα από την ένταξη στην ΕΠΟΝ και την αντιστασιακή συλλογική δράση, οι νέοι και οι νέες εκφράστηκαν για πρώτη φορά στον δημόσιο χώρο, πρόβαλαν τα δικαιώματα της νέας γενιάς (πχ. ενδεικτικά στο άρθρο 3γ του καταστατικού αναφέρεται η πάλη για ίσα πολιτικά δικαιώματα για νέους και νέες που είναι πάνω από 18 χρόνων, αίτημα καθόλου αυτονόητο για την εποχή), πολιτικοποιήθηκαν επανοηματοδοτώντας τον πατριωτισμό συνδέοντάς τον με την κοινωνική αλλαγή, σφυρηλάτησαν και προέταξαν εντέλει ένα κοινό όραμα για το μέλλον μιας ελεύθερης λαοκρατικής Ελλάδας το οποίο πίστευαν με σιγουριά πως θα τους περίμενε μετά την απελευθέρωση ή ορθότερα θα το έχτιζαν, κατά το δεύτερο μέρος του συνθήματος «γκρεμίζουμε, χτίζουμε». Εντυπωσιακή είναι επίσης η μαζική συμμετοχή των γυναικών στην ΕΠΟΝ και πρωτοπόρες οι επεξεργασίες της για το γυναικείο ζήτημα σχετικά με την ισότητα και η γυναικεία χειραφέτηση.[4] Αντίθετα λοιπόν με άλλες μικρότερες νεολαιίστικες οργανώσεις, η ΕΠΟΝ είναι η μοναδική οργάνωση που είχε ορίζοντα και συνολικό όραμα για την μεταπολεμική κοινωνία σε καιρό ειρήνης, όραμα που συνομιλούσε με τις ανάγκες των νέων και μετουσιωνόταν στο παρόν σε δράση: «Για μια Ελλάδα που θα βρει σ’ αυτή η νέα γενιά την ευημερία, τη μόρφωση, τη χαρά, το μέλλον».[5] Από αυτό το όραμα απορρέει η μαζικότητα και η πολυμορφία των δράσεών της, αλλά και η αυταπάρνηση, το «δόσιμο» στον αγώνα, το θάρρος, η μαχητικότητα και η αισιοδοξία των ΕΠΟΝιτών και των ΕΠΟΝιτισσών.
Πολύμορφη δράση
Πλάι στο ΕΑΜ, την Εθνική Αλληλεγγύη και τον ΕΛΑΣ, η ΕΠΟΝ πρωταγωνίστησε σε όλες τις μάχες. Οι μαθητές, φοιτητές και εργαζόμενοι ΕΠΟΝίτες/ίσσες μαζί με τα μικρά Αετόπουλα αρχικά έδωσαν τον αγώνα για την επιβίωση του λαού διεκδικώντας και οργανώνοντας συσσίτια, ανοίγοντας αποθήκες και συστήνοντας λαϊκά φαρμακεία και ιατρεία. Στην Ελεύθερη Ελλάδα συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων χωριών και υποδομών και τη μάχη της σοδειάς, ενώ ιδιαίτερη φροντίδα επεδείκνυαν για την προστασία της οικογένειας συστήνοντας παιδικούς σταθμούς. Πρωτοστάτησε επίσης στη διοργάνωση απεργιών και σαμποτάζ στα εργοστάσια για την παρεμπόδιση της παραγωγής πολεμικού υλικού για τους Ναζί. Έδωσε τη μάχη της ενημέρωσης και της προπαγάνδας γεμίζοντας τους τοίχους της Αθήνας με αντιφασιστικά συνθήματα στο πράσινο χρώμα-σφραγίδα της ΕΠΟΝ, με τα τρικ, τις προκηρύξεις και τις εφημερίδες που διένειμε και τη φωνή από το «χωνί» που έδινε θάρρος και καλούσε το λαό να αντισταθεί στους κατακτητές και στους δοσίλογους. Έως το 1945 υπολογίζεται πως πάνω από 8.000 ΕΠΟΝίτες και ΕΠΟΝίτισσες[6] βγήκαν στο αντάρτικο στις 200 υποδειγματικές ομάδες ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ, ενώ πάνω από 27.000 πολέμησαν μέσα από τις τάξεις του ΕΛΑΣ. Στις ηρωικές σελίδες της ιστορίας γράφτηκε και ο Λόχος «Λόρδος Μπάϋρον», μετονομασία του Λόχου Σπουδαστών ΕΛΑΣ, ο οποίος κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών πολέμησε με πάθος στο κέντρο της Αθήνας τις αγγλικές στρατιωτικές δυνάμεις.
Σημαντική συμβολή είχε η ΕΠΟΝ στις μεγάλες διαδηλώσεις στα αστικά κέντρα. Την παρθενική της εμφάνιση έκανε στις κινητοποιήσεις για την ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης, της αποστολής Ελλήνων για εργασία στη Γερμανία, αρχή γενομένης με την διαδήλωση της 23ης Φλεβάρη 1943 (μία μόλις ημέρα μετά την υπογραφή της διακήρυξης) κατά την οποία οι διαδηλωτές, μετά από πολύωρες συγκρούσεις, εισέβαλαν στο Υπουργείο Εργασίας και έκαψαν μέρος των ονομαστικών καταλόγων. Μετά από πολυήμερες κινητοποιήσεις με απεργίες, διαδηλώσεις και συγκρούσεις η επιστράτευση ματαιώθηκε. Η ΕΠΟΝ πληρώνει το δικό της φόρο αίματος για την ιστορική νίκη του λαού. Στη διαδήλωση της 5ης Μάρτη πέφτουν νεκροί οι Επονίτες Ανδρέας Μουρκούσης και ο Εδμόνδος Τορόν. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στη συμμετοχή των μελών της ΕΠΟΝ στη μεγαλειώδη διαδήλωση στην Αθήνα στις 22 Ιουλίου 1943 ενάντια στη βουλγαρική επέκταση ζώνης κατοχής στη Μακεδονία και τη Θράκη. Πανεπιστημίου και Ομήρου γωνία, έξω από την Τράπεζα της Ελλάδας το μπλοκ της ΕΠΟΝ που πρωτοστατεί στις πορείες χτυπιέται λυσσαλέα από τα χιτλερικά τανκς. Στη συλλογική μνήμη κυριαρχούν η 18χρονη εργάτρια ΕΠΟΝίτισσα Παναγιώτα Σταθοπούλου και 19χρονη ΕΠΟΝίτισσα Κούλα Λίλη, που στην ηρωική τους προσπάθεια να σταματήσουν τα χιτλερικά τανκς σκοτώθηκαν από τους φασίστες. Το αντιστασιακό κίνημα νίκησε, η βουλγαρική επέκταση ματαιώθηκε, το τίμημα ωστόσο ήταν μεγάλο: πλάι στις δύο ατρόμητες κοπέλες, άλλοι 20 νεκροί ΕΠΟΝίτες και 40 αγωνιστές θυσιάστηκαν εκείνη την ημέρα. Συνολικά εκτιμάται πως 1.300 ανταρτοεπονίτες έπεσαν στο πεδίο της μάχης, ενώ άγνωστος παραμένει ο αριθμός των θυμάτων στις διαδηλώσεις, τις εκτελέσεις και τα βασανιστήρια.
Αν κάτι χαρακτηρίζει την ΕΠΟΝ, αυτό είναι το σύνθημα «Τραγουδάμε και Πολεμάμε». Το σύνθημα αντανακλά την ταυτότητα του νέου αγωνιστή, τις νέες αξίες και τα ιδανικά, τον ενθουσιασμό και τη δημιουργικότητα που έπρεπε να διέπουν το μέλος της ΕΠΟΝ. Η στράτευση ήταν ολόπλευρη και αφορούσε σε κάθε πλευρά της ζωής του νέου και της νέας. Ταυτόχρονα, χάρη στην αυτενέργεια και την πρωτοβουλία των μελών που καλλιεργήθηκε, απελευθερώθηκε μια άνευ προηγουμένου δημιουργικότητα (στα μέλη της καταγράφονται κατοπινοί σπουδαίοι καλλιτέχνες). Δεν υπάρχει καμία άλλη οργάνωση που να έδωσε μεγαλύτερη σημασία στην πολιτιστική ανάπτυξη και τη διαφωτιστική δουλειά. Σε αυτό το πλαίσιο, η ΕΠΟΝ πρωτοστάτησε στο άνοιγμα σχολείων και σχολών, στην έκδοση εκατοντάδων παράνομων εντύπων και περιοδικών, στη διοργάνωση θεατρικών παραστάσεων, παραστάσεων κουκλοθέατρου, συναυλιών, διαλέξεων και στη δημιουργία αθλητικών ομάδων, χορωδιών, λεσχών, βιβλιοθηκών στην κατεχόμενη και την «Ελεύθερη Ελλάδα». Παράλληλα, η συμμετοχή στη συλλογική αντιστασιακή δράση με τα μάτια στραμμένα στο μέλλον λειτουργούσε λυτρωτικά στη ψυχολογία των νέων και συγκροτούσε νέες αντιλήψεις για τον εαυτό. Οι ΕΠΟΝίτες/ίσσες διεκδικούσαν το δικαίωμα στην χαρά και τη διασκέδαση. Τα θρυλικά ολονύχτια πάρτι και οι εκδρομές με τους ρεβιθοκεφτέδες και τις σταφίδες στον Κόκκινο Μύλο και το Καλαμάκι ήταν αναπόσπαστα στοιχεία της ζωής της οργάνωσης. Εκεί διασκέδαζαν οι νέοι, κοινωνικοποιούνταν, άκουγαν τραγούδια, απήγγειλαν ποιήματα μα και συζητούσαν για το μέλλον και μυούσαν νέα μέλη στον αγώνα. Το σύνθημα «Τραγουδάμε και πολεμάμε» λέει η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη: «δεν ήταν μια έκφραση τυχαία και εντυπωσιακή. Βγήκε από το αξεχώριστο σμίξιμο της χαράς και της πάλης και σήμαινε το πιο πλέριο δόσιμο στο ιδανικό του αγώνα, δόσιμο που γίνεται ευτυχία, χαρά και μεθύσι. Γιατί πήγασε από τον πιο δυνατό έρωτα που ένιωσαν ποτέ τα νιάτα. Τον έρωτα για τη λευτεριά».[7] Έτσι εξηγείται επομένως που στη συλλογική μνήμη του μεγαλύτερου τμήματος των μελών, παρά τις σκληρές συνθήκες της Κατοχής, τη ματαίωση των προσδοκιών τους, τις βίαιες διώξεις που υπέστησαν στην μετά τη Βάρκιζα εποχή (η οργάνωση λειτούργησε σε ημιπαράνομες συνθήκες έως ότου τέθηκε εκτός νόμου με το Ν. 509 του 1947) και την οδυνηρή τροπή που πήραν οι ζωές τους, η περίοδος αυτή μνημονεύεται με νοσταλγία. Η εμπειρία της συμμετοχής στην ΕΠΟΝ σφράγισε την γενιά και τις μνήμες τους.
Η δική μας γενιά οφείλει να βρει τους δικούς της τρόπους οργάνωσης και αντίστασης για να δικαιώσει τα ανεκπλήρωτα αλλά πάντα επίκαιρα όνειρά τους, όπως αναφέρει η Επονίτισσα Μαρία Καρρά για τους συντρόφους της: «Θαρρώ πώς έμειναν άταφοι κι όταν η νεολαία ξαναζωντανεύει την αντίσταση στους δρόμους της Αθήνας, θαρρώ πώς βλέπω ανάμεσά τους τους φίλους μου. Είναι μαζί μας. Δεν βρίσκουν ησυχία στους τάφους τους και γυρνάν μαζί μας, γιατί δεν δικαιώθηκε η θυσία τους. Δεν ζωντάνεψε τ’ όνειρό τους για την ευτυχία των νέων και περιμένουν να γίνει στην πατρίδα μας Δημοκρατία — Ειρήνη — Ευτυχία για να πάνε κι αυτοί ήσυχοι στο πάνθεο των ηρωικών νεκρών να κοιμηθούν»[8].
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Γ. Νικολάτος, «Αναμνήσεις από τα χρόνια της Ε.Π.Ο.Ν. Εργατών» στην ανακοίνωση Ηλία Στάβερη στο Χατζηπατέρας, Κ. & Φαφαλιού – Δραγώνα Μ. (2002). Μαρτυρίες 41-44: Η Αθήνα της Κατοχής, Τόμος Β΄. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.
Την υπέγραψαν οι «Αγροτική Νεολαία Ελλάδος», «Ενιαία Εθνικοαπελευθερωτική Εργατοϋπαλληλική Νεολαία», «Ενιαία Μαθητική Νεολαία», «Ένωση Νέων Αγωνιστών Ρούμελης», «Θεσσαλικός Ιερός Λόχος», «Λαϊκή Επαναστατική Νεολαία», «Λεύτερη Νέα», «Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδος», «Σοσιαλιστική Επαναστατική Πρωτοπορεία Ελλάδος», «Φιλική Εταιρεία Νέων» και συμμετείχαν μέλη της Κ.Ε. του ΕΑΜΝ, του ΕΑΜΝ Μακεδονίας και Πελοποννήσου και αντιπροσωπεία του «Εθνικό Συμβούλιο των Φίλων της Νέας Γενιάς».
Βαρών – Βασάρ, Ο. (2009). Η ενηλικίωση μιας γενιάς. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
Αξίζει να σημειωθεί πως την ιδρυτική διακήρυξη υπογράφει η οργάνωση «Λεύτερη Νέα», η μοναδική αμιγώς γυναικεία οργάνωση. Για το θέμα βλ. Βερβενιώτη, Τ. (2013). Η γυναίκα της Αντίστασης. Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική. Αθήνα: Εκδόσεις ΚΟΥΚΚΙΔΑ.
Από την ιδρυτική διακήρυξη.
Σύμφωνα με την Έκθεση του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ προς το Παγκόσμιο Συμβούλιο Νέων.
Λιακόπουλος, Θ. (2008). Τα Επονίτικα νιάτα της εθνικής αντίστασης. Αθήνα: Οδηγητής
Καρρά, Μ. (1982). ΕΠΟΝΙΤΙΣΑ στους δρόμους και στις γειτονιές της Αθήνας. Αθήνα: Δωρικός.
[1] Γ. Νικολάτος, «Αναμνήσεις από τα χρόνια της Ε.Π.Ο.Ν. Εργατών» στην ανακοίνωση Ηλία Στάβερη στο Χατζηπατέρας, Κ. & Φαφαλιού – Δραγώνα Μ. (2002). Μαρτυρίες 41-44: Η Αθήνα της Κατοχής, Τόμος Β΄. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.
[2] Την υπέγραψαν οι «Αγροτική Νεολαία Ελλάδος», «Ενιαία Εθνικοαπελευθερωτική Εργατοϋπαλληλική Νεολαία», «Ενιαία Μαθητική Νεολαία», «Ένωση Νέων Αγωνιστών Ρούμελης», «Θεσσαλικός Ιερός Λόχος», «Λαϊκή Επαναστατική Νεολαία», «Λεύτερη Νέα», «Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδος», «Σοσιαλιστική Επαναστατική Πρωτοπορεία Ελλάδος», «Φιλική Εταιρεία Νέων» και συμμετείχαν μέλη της Κ.Ε. του ΕΑΜΝ, του ΕΑΜΝ Μακεδονίας και Πελοποννήσου και αντιπροσωπεία του «Εθνικό Συμβούλιο των Φίλων της Νέας Γενιάς».
[3] Βαρών – Βασάρ, Ο. (2009). Η ενηλικίωση μιας γενιάς. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
[4] Αξίζει να σημειωθεί πως την ιδρυτική διακήρυξη υπογράφει η οργάνωση «Λεύτερη Νέα», η μοναδική αμιγώς γυναικεία οργάνωση. Για το θέμα βλ. Βερβενιώτη, Τ. (2013). Η γυναίκα της Αντίστασης. Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική. Αθήνα: Εκδόσεις ΚΟΥΚΚΙΔΑ.
[5] Από την ιδρυτική διακήρυξη
[6] Σύμφωνα με την Έκθεση του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ προς το Παγκόσμιο Συμβούλιο Νέων.
[7] Λιακόπουλος, Θ. (2008). Τα Επονίτικα νιάτα της εθνικής αντίστασης. Αθήνα: Οδηγητής
[8] Καρρά, Μ. (1982). ΕΠΟΝΙΤΙΣΑ στους δρόμους και στις γειτονιές της Αθήνας. Αθήνα: Δωρικός.
