Δημήτρης Σταμούλης
Ο καπιταλισμός της εποχής μας δεν είναι ικανός πλέον να διασφαλίσει ούτε τις στοιχειώδεις προϋποθέσεις αξιοπρεπούς διαβίωσης για όλους τους πολίτες. Όλο και ευρύτερα τμήματα της κοινωνίας αποκλείονται όχι μόνο από το δικαίωμα στην εργασία ή τον αξιοπρεπή μισθό, αλλά και από τη στέγαση, το ηλεκτρικό ρεύμα, τη θέρμανση.
Ρεκόρ θανάτων από φωτιές σε σπίτια
Μια τραγική χρονιά ήταν το 2021 όσον αφορά στις ανθρώπινες απώλειες στη χώρα μας που σχετίζονταν με τις συνθήκες θέρμανσης της κατοικίας τους. Σύμφωνα με ανεπίσημα στοιχεία, που αναφέρθηκαν και στην πρόσφατη συζήτηση στη βουλή για την πρόταση μομφής κατά της κυβέρνησης, τουλάχιστον 84 άτομα έχασαν την ζωή τους στην προσπάθειά τους να ζεσταθούν, δηλαδή ένας νεκρός κάθε 4,3 ημέρες. Μόνο στο δεύτερο δεκαήμερο του περασμένου Δεκεμβρίου, βρέθηκαν νεκροί στο σπίτι τους 12 συνάνθρωποί μας, στην πλειονότητά τους ηλικιωμένοι, αλλά και άτομα ηλικίας 40 ετών και άνω, καθώς και τα δύο αδέλφια ηλικίας 12 και 13 ετών που βρήκαν φρικτό θάνατο στο σπίτι τους στο Καματερό από πυρκαγιά που εκδηλώθηκε από θερμαντικό σώμα. Πάνω από το 25% των περιπτώσεων καταγράφηκε τον Δεκέμβριο, γεγονός που σαφώς σχετίζεται με τις καιρικές συνθήκες του χειμώνα.
Σύμφωνα με έρευνα του πρώην υπαρχηγού της Πυροσβεστικής και ερευνητή Α. Γκουρμπάτση, το 2021 ήταν η χρονιά που καταγράφηκαν οι περισσότερες πυρκαγιές και θάνατοι σε κατοικίες τα τελευταία τουλάχιστον δώδεκα χρόνια.
Σε μια συνάντηση ατόμων που βιώνουν τη φτώχεια στο πλαίσιο ενός Workshop στις Βρυξέλλες το 2008, είχε πολύ εύστοχα δοθεί ως ορισμός της λεγόμενης «ενεργειακής φτώχειας» ότι για όσους βιώνουν τη φτώχεια αυτό θα σήμαινε «να διαλέξουν ανάμεσα στη θέρμανση ή το φαγητό». Όλο και περισσότεροι άνθρωποι στην Ελλάδα της συνεχιζόμενης καπιταλιστικής κρίσης έχουν αδυναμία πρόσβασης σε σύγχρονες και ικανοποιητικές υπηρεσίες ενέργειας. Και αυτή η κατάσταση εντείνεται από την δολοφονική διαχείριση της πανδημίας, αλλά και την τρομακτική έξαρση της ενεργειακής ακρίβειας, που πλέον λεηλατεί το πενιχρό εργατικό και λαϊκό εισόδημα.
Σαρώνει η ενεργειακή φτώχεια
Το πρόβλημα της ενεργειακής φτώχειας έρχεται όλο και πιο έντονο κάθε χειμώνα στη χώρα μας. Και είναι προφανές ότι δεν αφορά μόνο την επαρκή θέρμανση μιας οικίας. Είναι συνυφασμένο με την αδυναμία πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες ενέργειας ακόμα και για μαγείρεμα, φωτισμό και χρήση οικιακών συσκευών. Και γι’ αυτό πλέον οι συνέπειες της ενεργειακής φτώχειας «συμβαδίζουν» με κρύα και με υγρασία σπίτια, χρέη σε λογαριασμούς κοινής ωφελείας, αλλά και μείωση δαπανών των νοικοκυριών σε άλλα είδη πρώτης ανάγκης ακόμα και της διατροφής. Επιπλέον, η ενεργειακή φτώχεια σχετίζεται με ένα ευρύ φάσμα φυσικών και ψυχικών ασθενειών υγείας, όπως η κατάθλιψη, το άσθμα και η καρδιακή ασθένεια. Όσον αφορά τη θνησιμότητα και τη νοσηρότητα, πρόσφατα στατιστικά στοιχεία από 11 ευρωπαϊκές χώρες δείχνουν ότι τα κρύα σπίτια προκαλούν σχεδόν 38.200 θανάτους ετησίως, που ισοδυναμούν με το 30% των πλεοναζόντων θανάτων του χειμώνα.
Σύμφωνα με το ΕΜΠ κατά την περίοδο των περιοριστικών μέτρων παρότι η μέση κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας αυξήθηκε κατά 8,5% και της θερμικής κατά 2,5% –με δεδομένο ότι το σπίτι έγινε γραφείο, σχολείο και… τόπος διασκέδασης– στα νοικοκυριά της χαμηλότερης εισοδηματικής κλάσης καταγράφηκε σημαντική μείωση. Ανάλογη εικόνα προκύπτει και από έρευνα που διενήργησε το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, από το καλοκαίρι του 2019 έως και τον χειμώνα του 2020, διερευνώντας συνολικότερα τις συνθήκες άνεσης στα ελληνικά νοικοκυριά. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν ήταν ότι η θέρμανση κοστίζει ακριβά και δεν ζεσταίνει ικανοποιητικά τα σπίτια. Μετά από ένα σκληρό δεκαετές μνημόνιο διαρκείας που λεηλάτησε το εργατικό και λαϊκό εισόδημα, αλλά και την νέα ένταση της καπιταλιστικής οικονομικής κρίσης λόγω της πανδημίας του κορονοϊού, έχουμε φτάσει στο σημείο, σχεδόν οι μισοί από τους ερωτώμενους (48,5%) να αισθάνονται «αρκετή ζέστη» ή «ζέστη» τον χειμώνα με χρήση… χοντρού ρουχισμού και καύση ξυλείας. Μέτρια θερμική άνεση αισθάνεται το 27,84% και κρύο ή δροσιά το υπόλοιπο 25%. Ένας στους τέσσερις δηλαδή κρυώνει μέσα στο σπίτι του! Σε μια άλλη έρευνα του 2018 από το ΑΠΘ στη Θεσσαλονίκη, το 13% απάντησε ότι συχνά αδυνατεί να διατηρήσει σταθερή τη θερμοκρασία μέσα στο σπίτι του και το 11% ότι περιμένει να πέσει η θερμοκρασία στο σπίτι κάτω από 15 βαθμούς Κελσίου για να λειτουργήσει το σύστημα θέρμανσης, προκειμένου να εξοικονομήσει χρήματα!
Αυτή η κατάσταση αποτυπώνεται και στην τελευταία έρευνα της ΕΛΣΤΑΤ (Νοέμβριος 2021) για τις συνθήκες διαβίωσης στην Ελλάδα με στοιχεία για το 2020. Σε κίνδυνο φτώχειας (με εισόδημα χαμηλότερο του κατωφλιού της φτώχειας) βρίσκεται το 23,6% των πολιτών, ένα ποσοστό διαρκώς αυξανόμενο από το 2018 (ήταν 23,2%), δηλαδή περίπου 1 στους 4 πολίτες της χώρας είναι εκτεθειμένος στη φτώχεια και την κοινωνική ανέχεια. Να σημειωθεί ότι η θέση της Ελλάδας στην ΕΕ είναι η χειρότερη στην ευρωζώνη όσον αφορά στον πληθυσμό σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισμό (πηγή Eurostat) με 28,9%, και τρίτη χειρότερη στην ΕΕ, κάτω μόνο από τη Βουλγαρία (32,1%) και Ρουμανία (30,4%).
Το ποσοστό των ατόμων που βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας εκτινάσσεται στο 32,4% στην ηλικιακή ομάδα 0-17 ετών, δηλαδή αφορά 1 στα 3 ανήλικα παιδιά στην Ελλάδα! Τα ποσοστά αυτά αυξάνονται ανάλογα και με την κοινωνική θέση των νοικοκυριών. Για παράδειγμα, σε κίνδυνο φτώχειας είναι το 10% των εργαζόμενων και το ποσοστό αυτό υπερδιπλασιάζεται για τους μη εργαζόμενους (22,1%) και τετραπλασιάζεται για τους ανέργους (45,3%). Μάλιστα 1 στους 10 (10%) εργαζόμενους που έχει πλήρη απασχόληση κινδυνεύει από τη φτώχεια, ποσοστό που υπερδιπλασιάζεται για τους μερικώς απασχολούμενους (21,1%).
Μια δεκαετία πίσω (2012) έχει επιστρέψει το ποσοστό των ατόμων με υλικές στερήσεις που ανέρχεται σε 32,7%, δηλαδή 1 στους 3 δεν μπορεί να ανταποκριθεί οικονομικά ή στερείται λόγω οικονομικής ένδειας, τουλάχιστον 3 από 9 βασικά αγαθά και υπηρεσίες, ανάμεσά τους πληρωμή πάγιων λογαριασμών (όπως ενοίκιο ή δόση δανείου, ηλεκτρικού ρεύματος, νερού, αερίου κ.α.), ικανοποιητική θέρμανση, ακόμα και διατροφή που να περιλαμβάνει κάθε δεύτερη ημέρα κοτόπουλο, κρέας, ψάρι ή λαχανικά ίσης θρεπτικής αξίας! Το ποσοστό αυτό στις ηλικίες 0-17 έτη αυξάνεται σε 36,8%. Όσον αφορά στα νοικοκυριά που αντιμετωπίζουν δυσμενείς συνθήκες στην κατοικία τους, σχεδόν 1 στα 8 (12,3%) έχουν πρόβλημα διαρροής στη στέγη, υγρασία σε τοίχους, πατώματα, θεμέλια, ή σάπιες κάσες στα παράθυρα, ή σάπια πατώματα, ενώ το 5,5% των νοικοκυριών έχουν σκοτεινά δωμάτια, γεγονός που καθιστά ακόμα πιο δύσκολο να θερμανθούν ικανοποιητικά.
Κεντρική θέρμανση χρησιμοποιεί ένα στα δύο νοικοκυριά, ενώ 1 στα 3 προσπαθεί να ζεσταθεί με κλιματιστικά, σόμπες πετρελαίου και ξύλων ή αερόθερμα
Σε κεντρική θέρμανση έχει πρόσβαση το 67,2% των νοικοκυριών, ωστόσο τη χρησιμοποιούν μόλις ένα στα δύο νοικοκυριά (55%) όπως προκύπτει από το μέσο θέρμανσης που χρησιμοποιούν. Συγκεκριμένα, το 39,8% θερμαίνονται με καλοριφέρ πετρελαίου (από τα χαμηλότερα της τελευταίας πενταετίας), το 15,2% με φυσικό αέριο, ενώ το 11,3% επιστρατεύει κάποια ηλεκτρική συσκευή (σόμπα, αερόθερμο κ.α.) και το 10,8% κλιματιστικό. Το 7,6% καίει καυσόξυλα, ενώ σόμπες πετρελαίου και υγραερίου καίνε το 1,9% και 1% αντίστοιχα. Ένα 0,4% δηλώνει ότι δε θερμαίνεται! Όλα αυτά βέβαια τα στοιχεία δεν περιλαμβάνουν τις τελευταίες δραματικές εξελίξεις με την τεράστια ανατίμηση στις τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας, του πετρελαίου θέρμανσης και του φυσικού αερίου.
Η μέση τιμή του πετρελαίου θέρμανσης διαμορφώνεται στα 1,19 ευρώ/ λίτρο, όταν στην αρχή της σεζόν είχε ξεκινήσει στα 1,16 ευρώ. Σε σχέση με πέρσι η αύξηση είναι 34,4% ενώ σε σύγκριση με τον Απρίλιο 2020 (πρώτο lockdown) έχει εκτιναχθεί κατά 71%. Σε αρκετές περιοχές η τιμή πλησιάζει ή αγγίζει και το 1,30 ευρώ/λίτρο, δηλαδή πιο ακριβό και από το γάλα! Π.χ. Κυκλάδες 1,303, Λέσβος 1,292, Σάμος-Ευρυτανία 1,25 κ.α.
Όσον αφορά στο φυσικό αέριο, οι ευρωπαϊκές τιμές έχουν ήδη ξεπεράσει τα 92 ευρώ/μεγαβατώρα, όταν πέρσι τέτοια ακριβώς εποχή ήταν λίγο πάνω από τα 18 ευρώ! Δηλαδή πρόκειται για αύξηση 400% σε ένα μόνο έτος! Ενώ το ηλεκτρικό ρεύμα έχει γίνει απλησίαστο με τον Ιανουάριο 2022 η χονδρεμπορική μέση τιμή του να «κλείνει» στα 225 ευρώ/μεγαβατώρα· πριν ένα χρόνο ανερχόταν στα 56,25 ευρώ, δηλαδή αυξήθηκε τρεισήμισι φορές! Η λιανική τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος στην Ελλάδα είναι 5,4 φορές υψηλότερη από πέρσι, η μεγαλύτερη αύξηση μεταξύ των χωρών της ΕΕ.
Την ανηφόρα έχουν πάρει και άλλα θερμαντικά υλικά όπως τα πέλετ που τα τελευταία χρόνια έχουν ακριβύνει πάνω από 10%, ενώ τα καυσόξυλα παραμένουν σε σχετικά σταθερά επίπεδα.
Στον… πάγο πάνω από 50 εκατ. Ευρωπαίοι
Ένας στους πέντε ανθρώπους στην ΕΕ σε κίνδυνο φτώχειας πριν από την πανδημία
Το πρόβλημα βέβαια της παγωμένης στέγης δεν είναι μόνο ελληνικό. Περίπου 31 εκατομμύρια Ευρωπαίοι αδυνατούν να κρατήσουν τα σπίτια τους επαρκώς ζεστά, σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat για το 2021, ενώ άλλες εκτιμήσεις θεωρούν ότι ο αριθμός αυτός υποτιμά το πραγματικό μέγεθος του προβλήματος. Το Κοινό Κέντρο Ερευνών της Επιτροπής υπολόγισε το 2019 ότι 50 εκατ. άνθρωποι ζούσαν σε συνθήκες ενεργειακής φτώχειας – σχεδόν 20 εκατ. περισσότεροι από τις τελευταίες εκτιμήσεις της ΕΕ. Ενώ η ΜΚΟ «Φίλοι της Γης» προειδοποιεί ότι αυτός ο αριθμός θα μπορούσε να αυξηθεί στα 80 εκατ. λόγω της τρέχουσας κρίσης των τιμών της ενέργειας σε συνδυασμό με τον αντίκτυπο της κρίσης της πανδημίας. Ήδη πριν από την πανδημία, ένας στους πέντε ανθρώπους στην ΕΕ διέτρεχε κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού (110 εκατομμύρια άνθρωποι).
Το παράδοξο πάντως είναι, σύμφωνα με τον Δημήτρη Δαμίγο, καθηγητή ΕΜΠ, ότι οι μεσογειακές χώρες σε σχέση με τις κεντροευρωπαϊκές ή τις βόρειες πλήττονται περισσότερο από την ενεργειακή φτώχεια, παρόλο που το κλίμα τους είναι πιο ήπιο. «Αυτό που παίζει ρόλο είναι ότι ο ευρωπαϊκός Νότος μπορεί να είναι πιο ζεστός αλλά είναι και πιο φτωχός και αυτό έχει αντανάκλαση στα αποτελέσματα της ενεργειακής ένδειας», σημειώνει ο Δ. Δαμίγος, υπογραμμίζοντας έτσι την ταξική διάσταση του όλο κοινωνικού προβλήματος.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, σε οκτώ κράτη μέλη (από τα 21 για τα οποία υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία) σημειώθηκε ετήσια αύξηση του ποσοστού ενεργειακής φτώχειας το 2020, ενώ σε 13 κράτη μέλη σημειώθηκε μείωση του ποσοστού αυτού, μεταξύ των οποίων πέντε κράτη μέλη με ποσοστά φτώχειας άνω του 15 % το 2019, ανάμεσά τους και η Ελλάδα.
Ρεύμα και θέρμανση δημόσια αγαθά για όλους
Στην ΕΕ γίνονται «συζητήσεις» και προτείνονται ή λαμβάνονται ανά χώρα κάποια μέτρα, αλλά πάντα στη λογική της επιδοματικής, επιλεκτικής και προσωρινής βοήθειας των πιο πληβειακών στρωμάτων. Η Κομισιόν παρουσίασε πρόσφατα μια «εργαλειοθήκη» με μέτρα-ασπιρίνες, όπως: «Λιγότερη εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα», προς όφελος της «πράσινης» βιομηχανίας των ΑΠΕ. «Προστασία των ευάλωτων πελατών», με «προσωρινά μέτρα» εισοδηματικής στήριξης, «χωρίς να παρεμβαίνουν στην καλή λειτουργία της αγοράς». «Αναβολή» πληρωμών λογαριασμών (και όχι απαλλαγή ή μείωσή τους) για ένα διάστημα ή και συλλογική βοήθεια για να αλλάξουν ομαδικά… πάροχο. Μέτρα στήριξης προωθούνται φυσικά και υπέρ επιχειρήσεων και βιομηχανιών.
Είναι προφανές ότι η ΕΕ και οι κυβερνήσεις, δεν έχουν καμία διάθεση να λάβουν ριζικά μέτρα αντιμετώπισης της αισχροκέρδειας και της τεράστιας αύξησης των τιμών στην ενέργεια και τα μέσα θέρμανσης. Οι εργαζόμενοι, οι φτωχοί, οι άνεργοι, οι νέοι που τόσες φορές έχουν διαδηλώσει με σύνθημα «ρεύμα και νερό δεν είναι εμπορεύματα ανήκουν στο λαό» δεν πρέπει να μείνουν παρατηρητές. Με οργάνωση και αγώνες να υπερασπίσουν το δικαίωμα σε μια ζωή με αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης. Να διεκδικήσουν να περιέλθουν στο Δημόσιο οι υπηρεσίες ρεύματος και νερού, με πλήρη εργατικό-κοινωνικό έλεγχο. Να πεταχτούν οι ιδιωτικές εταιρείες από ενέργεια και νερό, χωρίς αποζημίωση. Να καταργηθεί το χρηματιστήριο ενέργειας το οποίο ευθύνεται σε τεράστιο βαθμό για την εκτίναξη των τιμών. Να καταργηθεί ο Ειδικός Φόρος Κατανάλωσης στο πετρέλαιο θέρμανσης (347 ευρώ στα 1000 λίτρα!), δραστικός περιορισμός του στα καύσιμα. Επέκταση των δικαιούχων κοινωνικού τιμολογίου σε ρεύμα και επίδομα θέρμανσης.
