Αχανές ήταν το πεδίο των γνώσεων του Ντιντερό, ακόρεστη η περιέργειά του να μαθαίνει, ασίγαστο το πάθος του να στοχάζεται και να κρίνει.
Ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία που είχαν την ατυχία να εκδοθούν εν μέσω πανδημίας είναι το μυθιστόρημα του Ντενί Ντιντερό Ο μοιρολάτρης Ζακ και ο αφέντης του (εκδ. Τόπος). Αξίζει να το περιλάβουμε στις καλοκαιρινές αναγνώσεις μας, όχι όμως σαν «βιβλίο παραλίας» αλλά σαν βιβλίο που φέρνει τη δροσιά της παραλίας στο δωμάτιό μας, που μεταφέρει στον μίζερο καιρό μας τον άνεμο των ανοιχτών οριζόντων. Όχι μόνο των λογοτεχνικών οριζόντων, αλλά και των φιλοσοφικών και πολιτικών.
Ο ίδιος ο Ντιντερό (1713-1784) είναι μια κορυφαία μορφή του Διαφωτισμού: φιλόσοφος, μυθιστοριογράφος, δραματουργός, κριτικός τέχνης και συνιδρυτής της μνημειώδους Εγκυκλοπαίδειας στην οποία συνεισέφερε με περίπου 7.000 λήμματα. Ο Μοιρολάτρης Ζακ είναι το οδοιπορικό του λοχαγού αφέντη και του υπηρέτη Ζακ, ένα μυθιστόρημα δρόμου θα λέγαμε σήμερα. Περιπέτειες, συναντήσεις, αναμνήσεις και σπαρταριστοί διάλογοι. Άφθονες παρεκβάσεις, που ποτέ δεν γίνονται κουραστικές, και 21 κεντρικές ιστορίες μέσα στις οποίες πλέκονται πολλές μικροϊστορίες. Χιούμορ και κοινωνική, πολιτική κριτική που σπάει κόκαλα. Και ταυτόχρονα ένας ύμνος σε αυτό το τόσο ξεχασμένο πράγμα που κάποτε λέγαμε «η χαρά της ζωής»: στο κρασί, τον έρωτα, την περιπλάνηση.
Η ίδια η ιστορία αυτού του βιβλίου είναι μυθιστορηματική. Ο Ντιντερό, ένας άθεος υλιστής, υπέστη διώξεις για τη δράση του, φυλακίστηκε και έγραφε υπό τη δαμόκλειο σπάθη της λογοκρισίας. Το βιβλίο του αυτό, όπως και άλλα, δεν είδε το φως ενόσω ζούσε. Ένα τμήμα του δημοσιεύτηκε στη χειρόγραφη (!) ελβετική επιθεώρηση Correspondance litteraire που έφτανε σε έναν κλειστό κύκλο συνδρομητών, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο Γκέτε και ο Σίλερ που είχαν εκφράσει τον θαυμασμό τους γι’ αυτό το έργο. Θαυμάστρια και προστάτιδα του Ντιντερό ήταν και η Μεγάλη Αικατερίνη, χάρη στην οποία διασώθηκε το σύνολο αυτού του μυθιστορήματος που το πληρέστερο αντίγραφό του φυλασσόταν στη βιβλιοθήκη του Ερμιτάζ στο Λένινγκραντ. Ας σημειωθεί ότι η πλήρης και οριστική έκδοση του Μοιρολάτρη Ζακ πραγματοποιήθηκε στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα.
Η ανατρεπτική, διαλεκτική και ελευθεριακή σκέψη του Ντιντερό, έτσι όπως εκφράστηκε και σε αυτό το μυθιστόρημα, επαινέθηκε επανειλημμένα από κορυφαίους μεταγενέστερους συγγραφείς και στοχαστές (Μπαλζάκ, Σταντάλ, Ζολά, Ανατόλ Φρανς, Αντρέ Ζιντ, Μίλαν Κούντερα και άλλοι πολλοί), ενώ ο Μαρξ, όταν ρωτήθηκε ποιος ήταν ο αγαπημένος του πεζογράφος απάντησε –ή μάλλον έγραψε– ότι ήταν ο Ντιντερό.
Αχανές ήταν το πεδίο των γνώσεων του Ντιντερό, ακόρεστη η περιέργειά του να μαθαίνει, ασίγαστο το πάθος του να στοχάζεται και να κρίνει. Ο Μοιρολάτρης Ζακ είναι ένα λαϊκό μυθιστόρημα, που δεν απευθύνεται μόνο στους λόγιους αλλά στον απλό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να του παραδοθεί. Οι λόγιοι έχουν ανιχνεύσει τις καταβολές του Ζακ και τη συγγένειά του με κλασικά έργα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, όπως διαβάζουμε στον Πρόλογο και το Επίμετρο της ελληνικής έκδοσης, που έχει επιμεληθεί ο Άρης Μαραγκόπουλος, ενώ η χυμώδης μετάφραση είναι της Εύης Βαγγελάτου.
Ένα μυθιστόρημα του 18ου αιώνα που διαβάζεται απνευστί
Η διαφθορά της Εκκλησίας, της αστυνομίας, η υποκρισία της αριστοκρατίας αλλά και η πονηριά και η υστεροβουλία που ενίοτε εκδηλώνονται και στις λαϊκές τάξεις, είναι μερικά από τα μοτίβα που ξετυλίγονται στις σελίδες αυτού του απολαυστικού βιβλίου, ενώ προωθημένος είναι ο τρόπος που ο Ντιντερό κρίνει την κοινωνική θέση των γυναικών της εποχής του. Ο αναγνώστης ξεχνά ότι διαβάζει ένα μυθιστόρημα που γράφτηκε στην προεπαναστατική Γαλλία κι έχει την αίσθηση ότι συνομιλεί με έναν σύγχρονό μας.