Κώστας Παλούκης
Η απαρχή
Η δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση είναι ουσιαστικά αυτή που καθόρισε την οικονομική πραγματικότητα του κόσμου όπως είναι σήμερα και εδραίωσε τον βιομηχανικό καπιταλισμό. Το αίτημα για οκτάωρο συνδέεται με μια σειρά σημαντικών μετασχηματισμών στην ιστορία της εργασίας και της παραγωγής: την τάση της αποειδίκευσης, την τάση συγκεντροποίησης, τον μηχανολογικό εκσυγχρονισμό και ουσιαστικά τη γένεση του βιομηχανικού προλεταριάτου. Στη μανιφακτούρα, το εκτεταμένο δηλαδή εργαστήριο, ο άνδρας τεχνίτης διατηρούσε την αυτονομία του, παρότι ο χώρος εργασίας ή τα βασικά μέσα παραγωγής ανήκουν στο βιομήχανο. Σε αυτό το παραγωγικό πλαίσιο, ο άνδρας τεχνίτης ελέγχει το χρόνο, την ένταση, τη διαδικασία και την ποιότητα της εργασίας, ενώ εμπλέκει υπό την πατριαρχική δομή, όλη την οικογένεια, γυναίκες και παιδιά, σε δευτερεύουσες εργασίες.
Όταν στα μέσα του 19ου αιώνα εμφανίζεται η τάση της εργοδοσίας να ελέγξει, να τυποποιήσει μέσα από την επιστημονική οργάνωση της παραγωγής και σύγχρονες μηχανές, και να οργανώσει κεντρικά την παραγωγική διαδικασία, οι άνδρες τεχνίτες αντιστέκονται και ριζοσπαστικοποιούνται. Ουσιαστικά, οι ίδιοι μετατρέπονται σε ανειδίκευτους προλετάριους ή τη θέση τους καταλαμβάνουν ανειδίκευτοι εργάτες, γυναίκες και παιδιά. Το πατερναλιστικό πλαίσιο της οργάνωσης της εργασίας υπό την προστασία του πατέρα άνδρα ημιαυτόνομου τεχνίτη καταρρέει και εμφανίζεται το πατερναλιστικό πλαίσιο του βιομήχανου εργοδότη. Εμφανίζεται καθαρά η πόλωση ανάμεσα, από τη μία στην εργοδοσία που έχει στην κατοχή της το επενδυμένο κεφάλαιο, τις εγκαταστάσεις και τον έλεγχο του προϊόντος και από την άλλη τη μισθωτή εργασία κατέχοντας μόνο την εργατική της δύναμη. Όλα λοιπόν αλλάζουν και γεννιέται το αίτημα για οκτάωρο, μαζί με εκείνα της προστασίας από ατυχήματα, της γυναικείας και παιδικής εργασίας, αλλά και αιτήματα μισθολογικά ή σχετικά με την κοινωνική ασφάλιση. Αυτή η φάση που αφορά κυρίως την περίοδο 1850-1914, συνδέεται με δημογραφική ανάπτυξη, περαιτέρω αστικοποίηση και μεγάλη ανάπτυξη μεταφορών και αγορών.
Ο χρόνος εργασίας πυρήνας της ταξικής πάλης
Σχεδόν όλα τα συνδικάτα στα μέσα του 19ου αιώνα οργάνωναν ειδικευμένους εργάτες. Η υπόθεση του οκταώρου όμως αφορά το βιομηχανικό προλεταριάτο. Είναι η εποχή που ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ένγκελς αναλαμβάνουν να εξηγήσουν τον σύγχρονο καπιταλισμό και να προσφέρουν στο νέο προλεταριάτο θεωρητικά και πολιτικά εργαλεία για να υπερασπιστούν τα δικαιώματα και να ονειρευτούν έναν άλλον κόσμο, με την εργατική τάξη ελεύθερη και κυρίαρχη της βιομηχανικής κοινωνίας.
Στη Βρετανία οι αντιπαραθέσεις για το ωράριο και τον έλεγχο της εργασίας χαρακτήρισαν τη δεκαετία του 1860. Κατά τα τρία πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1870, η ζήτηση για εργασία ήταν τέτοια ώστε οι εργαζόμενοι βρέθηκαν σε μια άνευ προηγουμένου ισχυρή διαπραγματευτική θέση. Η απεργία αποτελούσε σημαντικό μέρος του συνδικαλιστικού οπλοστασίου. Μάλιστα, σχεδόν όλες οι απεργίες ξεκίνησαν από τα απλά μέλη. Στη Γαλλία, μετά την Κομμούνα του 1871 το ριζοσπαστικοποιημένο κίνημα των εργατών τεχνιτών βίωσε μια μεγάλη συντριβή που κράτησε για χρόνια. Στη Γερμανία ο αντισοσιαλιστικός νόμος του Βίσμαρκ οδήγησε το κίνημα σε υποχώρηση, ενισχύοντας τις ρεφορμιστικές τάσεις.
Στις ΗΠΑ, τα πράγματα θα ακολουθήσουν μια διαφορετική πορεία εξαιτίας της ιμπεριαλιστικής επέκτασης προς τη Δύση και τη δυνατότητα εκμετάλλευσης μιας εργατικής τάξης, η οποία διαρκώς ανανεώνεται λόγω της αδιάκοπης υποδοχής μεταναστών. Κυριαρχεί ο ενδοταξικός ανταγωνισμός ανάμεσα σε συντηρητικά σωματεία παλαιών αγγλοσαξόνων ειδικευμένων τεχνιτών με κατοχυρωμένα επαγγελματικά δικαιώματα (Ιππότες της Εργασίας) και τη μεγάλη θάλασσα της ανειδίκευτης εργασίας των μεταναστών χωρίς δικαιώματα. Η συσσώρευση της οργής προκάλεσε ένα μεγάλο απεργιακό ξέσπασμα το 1877, με αρχή μια μεγάλη απεργία στους σιδηροδρόμους. Ακολούθησε μια σχεδόν εξεγερσιακή κατάσταση στη Βαλτιμόρη. Στο Σικάγο, με εκτεταμένη ανεργία και πείνα, η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα τεταμένη. Ριζοσπάστες ρήτορες έβγαζαν λόγους καλώντας σε επανάσταση. Η απεργία ξεκίνησε κι εκεί από τους σιδηροδρόμους παραλύοντας όλο το μεσοδυτικό σύστημα μεταφορών. Οι απεργίες και οι μάχες επεκτάθηκαν μέχρι την ακτή του Ειρηνικού Ωκεανού. Η καταστολή ήταν σκληρή και οδήγησε στην ήττα. Πολλοί υποχρεώνονταν να υπογράψουν δηλώσεις ότι δεν θα διεκδικήσουν ξανά το οκτάωρο.
Το ριζοσπαστικοποιημένο προλεταριάτο όμως εξοπλιζόταν και οργανωνόταν παράνομα σε δάση. Η μετανάστευση μορφωμένων και με σοσιαλιστική αλλά και αναρχική συνείδηση εργατών από τις χώρες των ηττημένων εξεγέρσεων ενίσχυσε τις τάσεις πολιτικής οργάνωσης. Η πιο ριζοσπαστική πόλη ήταν το Σικάγο. Το 1885 ήταν το έτος της μεγάλης προπαγάνδας για το οκτάωρο και οι αναρχικοί πρωταγωνιστούσαν υψώνοντας την κόκκινη σημαία σε όλες τις συγκεντρώσεις. Ο χειμώνας του 1886 ήταν πολύ βαρύς. Ισχνοί, ρακένδυτοι άντρες και γυναίκες έκαναν πορείες στους δρόμους κρατώντας κόκκινες και μαύρες σημαίες, τις οποίες η αστυνομία διέλυε κλοτσώντας και χτυπώντας με ρόπαλα. Τον Φλεβάρη, η εργοδοσία της εταιρίας Μακ Κόρμικ αποφάσισε να αντιμετωπίσει τις απεργίες βίαια, προσλαμβάνοντας 300 πιστολάδες μπράβους της εταιρίας Πίνκερτον για να προστατέψουν τους απεργοσπάστες. Αυτό προκάλεσε μεγάλη αγανάκτηση στους εργάτες. Το σωματείο των τεχνιτών εργατών, οι Ιππότες της Εργασίας του Σικάγο, απέσυρε τη στήριξη στο κίνημα παρουσιάζοντας τους εργάτες ως αναρχικούς και αλλοδαπούς. Στις 3 Μαΐου πλήθος συγκεντρώθηκε έξω από τη Μακ Κόρμικ. Ο Αύγουστος Σπάικ μιλούσε για το οκτάωρο όταν η βάρδια τελείωσε και οι απεργοσπάστες βγήκαν. Ακολούθησε μια μάχη με πέτρες, τούβλα, ακόμη και πυροβολισμούς. Κατέφτασε η αστυνομία και άνοιξε πυρ σκοτώνοντας πολλούς και τραυματίζοντας περισσότερους. Ο Σπάις ζητούσε εκδίκηση. Το βράδυ 3.000 εργάτες και εργάτριες συγκεντρώθηκαν στην πλατεία Χέιμαρκετ, αλλά η συγκέντρωση σύντομα διαλύθηκε λόγω βροχής. Η αστυνομία διέταξε την παρέλαση των αστυνομικών προς την πλατεία για τη διάλυση των 500 πλέον συγκεντρωμένων. Τότε, κάποιος πέταξε μια βόμβα κοντά στους αστυνομικούς και αυτοί άρχισαν να πυροβολούν αδιάκριτα εναντίον του πλήθους αλλά και των ίδιων. Οι διαδηλωτές απάντησαν επίσης με όπλα. Όλα αυτά μέσα σε δύο ή τρία λεπτά. Τραυματίστηκαν 67 αστυνομικοί και 7 σκοτώθηκαν. Τα θύματα από τη μεριά των εργατών ήταν διπλάσια ίσως και τριπλάσια. Το κλίμα στον τύπο ήταν αρνητικό, απαιτώντας τιμωρία των αναρχικών: «Κρεμάστε τους και δικάστε τους μετά». Μάλιστα, οι συγκεντρωμένοι έξω από το δικαστήριο πανηγύρισαν την καταδίκη σε θάνατο. Κάποιοι μετά από πιέσεις έλαβαν χάρη. Οι Φίσερ, Έγκελ, Σπάις και Πάρσονς θα κρεμαστούν.
Την ίδια περίοδο στη Βρετανία πρώτα οργανώθηκε συνδικαλιστικά η νέα εργατική αριστοκρατία των μηχανικών. Ακολούθησαν τα γενικά συνδικάτα στα τέλη της δεκαετίας του 1880 και στις αρχές της δεκαετίας του 1890, ο συνδικαλισμός των ανειδίκευτων. Ο βασικός διαχωρισμός των παλαιών και των νέων συνδικαλιστών είναι το αίτημα της νομοθέτησης της οκτάωρης ημέρας. Το 1886 ο Τομ Μαν εξέδωσε ένα φυλλάδιο με τίτλο «Τι σημαίνει οκτώ ώρες εργασίας στους εργαζόμενους», στην οποία διαμαρτυρήθηκε για την αδράνεια των συνδικαλιστικών οργανώσεων στο θέμα. Ωστόσο, το οκτάωρο αποτέλεσε ένα μεγάλο ζήτημα στο συνέδριο του 1887. Το 1890 το Συνδικαλιστικό Συμβούλιο του Λονδίνου οργάνωσε τη διαδήλωση της Πρωτομαγιάς του 1890 για την οκτάωρη ημέρα εργασίας. Η απεργία ορόσημο για το νέο εργατικό κίνημα στάθηκε η απεργία των λιμενεργατών του Λονδίνου. Ξεκίνησε στις 14 Αυγούστου 1889 και κατέληξε σε μια νίκη για τους 100.000 απεργούς, δημιουργώντας ισχυρές συνδικαλιστικές οργανώσεις. Θα ακολουθήσει μια περίοδος μαχητικών αγώνων, με άνοδο του Εργατικού Κόμματος, αλλά το βρετανικό εργατικό κίνημα θα βιώσει την πλέον ρεφορμιστική περίοδο. Οι βρετανικές κυβερνήσεις είναι σε θέση να προσφέρουν υποχωρήσεις με αντάλλαγμα τη συναίνεση στην ιμπεριαλιστική πολιτική. Εξάλλου, υπάρχουν οι Ινδίες και οι Ινδοί ως φθηνό και αναλώσιμο εργατικό δυναμικό.
Στη Γαλλία, αντίστοιχα, η εκβιομηχάνιση στον Βορρά διαμορφώνει ένα νέο βιομηχανικό προλεταριάτο αποτελούμενο κυρίως από μετανάστες από τη Βρετάνη και το Βέλγιο. Την 1η Μαΐου 1891 συνέβη το Fusillade de Fourmies. Ήταν η πρώτη γαλλική και διεθνής γιορτή της Διεθνούς Ημέρας Εργατών, ο πρώτος εορτασμός της Πρωτομαγιάς. Ο στρατός πυροβόλησε ειρηνικούς απεργούς: εννέα εργάτες σκοτώθηκαν, μεταξύ των οποίων ήταν ένας νέος εργαζόμενος ο οποίος θα παραμείνει σύμβολο, ο Marie Blondeau. Οι πυροβολισμοί της 1ης Μαΐου στη Fourmies προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση σε όλη τη Γαλλία. Θα ακολουθήσει μια νέα άνοιξη του συνδικαλιστικού κινήματος των βιομηχανικών εργατών.
Η Οκτωβριανή επανάσταση τομή στα εργατικά δικαιώματα
Οι σημαντικότερες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις έγιναν την περίοδο 1906-1914. Οι αστικές τάξεις όλων των μεγάλων ιμπεριαλιστικών χωρών ετοιμάζονταν για τη μεγάλη πολεμική σύγκρουση και προσπαθούσαν να ενσωματώσουν το βιομηχανικό προλεταριάτο στην εθνική υπόθεση την ώρα που οργανώνονται μεγάλες απεργίες. Με την ίδρυση της Σοσιαλιστικής Διεθνούς και των μαζικών σοσιαλιστικών και εργατικών κομμάτων στην Ευρώπη και την Αμερική οι πιέσεις για ένα ισχυρό κοινωνικό κράτος εντείνονται. Το παράδειγμα της κοινωνικής νομοθεσίας της Γερμανίας και των άλλων βόρειων βιομηχανικών κρατών εξελίσσεται σε διεθνές πρότυπο. Ταυτόχρονα, εμφανίζεται ο τεϊλορισμός-φορντισμός. Ο τεϊλορισμός θριάμβευσε ανάμεσα στα 1900 και στα 1920 με τη μορφή του φορντισμού, δηλαδή την εισαγωγή στην εργασιακή διαδικασία μηχανών που αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας μέσω βελτιστοποίησης του κατατεμαχισμού της. Η αυτοκινητοβιομηχανία Φορντ θα καταφέρει με αυτόν τρόπο να περάσει στη μεγάλη εποχή της μαζικής παραγωγής με το μοντέλο Τ. Ως αντάλλαγμα στη μετατροπή του εργάτη σε αλλοτριωμένο εξάρτημα της μηχανής προσφέρεται το οκτάωρο και καλύτεροι μισθοί.
Βέβαια, η μεγάλη τομή θα έρθει με την Οκτωβριανή επανάσταση. Μόλις τρεις μέρες μετά την επικράτηση των επαναστατών το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού πήρε απόφαση «Για την καθιέρωση της οκτάωρης εργάσιμης ημέρας». Η Σοβιετική εξουσία την επικύρωσε νομοθετικά και κατοχύρωσε στον Εργατικό Κώδικα όλα τα αιτήματα του πρώτου Προγράμματος στον τομέα της προστασίας της εργασίας. Στις 13 Νοέμβρη 1917 νομοθετείται η καθολική ασφάλεια για όλους τους εργάτες και αγρότες και σταδιακά θεμελιώνεται ένα πρότυπο σύστημα υγειονομικής πρόνοιας και περίθαλψης. Ουσιαστικά, η κυβέρνηση των Σοβιέτ επιχειρεί να γενικεύσει κατακτήσεις που είχαν μερικώς επιτευχθεί στη Δύση. Σε αυτήν την κατεύθυνση υιοθετεί και τον τεϊλορισμό φορντισμό. Μόλις επιτεύχθηκε μια σχετική οικονομική ανόρθωση, στις 15 του Οκτώβρη 1927 η Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή της ΕΣΣΔ διακήρυξε το πέρασμα από την οκτάωρη εργάσιμη μέρα στην επτάωρη, χωρίς μείωση του μεροκάματου. Στη διάρκεια των επόμενων πέντε-έξι χρόνων η επτάωρη εργάσιμη μέρα καθιερώθηκε για την πλειονότητα των εργατών και υπαλλήλων, αλλά οι συνθήκες υποχρέωσαν το Σοβιετικό κράτος να επαναφέρει το οκτάωρο.
Πρόκειται για μια βαθύτατα κοινωνικο-οικονομική ανατροπή που άλλαξε το συσχετισμό υπέρ της εργατικής τάξης σε όλον τον κόσμο. Κατά τον μεσοπόλεμο, ο Τζον Μέιναρντ Κέινς θα επισκεφθεί την ΕΣΣΔ και θα «αντιγράψει» με τη σειρά του προς όφελος αυτή τη φορά του καπιταλισμού δημιουργώντας το κεϊνσιανό δυτικό μοντέλο. Σε όλες τις δυτικές χώρες θεσμοθετούνται σύγχρονες εργατικές νομοθεσίες, ενώ στο πλαίσιο της Κοινωνίας των Εθνών λειτουργεί το Διεθνές Γραφείο Εργασίας, το οποίο προωθεί την εργατική νομοθεσία σε όλες τις χώρες.
