Παναγιώτης Μαυροειδής
Τριπλή καταστροφή
Δεν είναι η πρώτη φορά που μια μολυσματική ασθένεια απειλεί μαζικά ανθρώπινες ζωές. Το 1957 το κύμα Ασιατικής γρίπης άφησε πίσω του 1,1 εκατ. νεκρούς, η επιδημία γρίπης το 1968 κόστισε τη ζωή σε 1,4 εκατ. ανθρώπους, ενώ η Ισπανική γρίπη του 1918 σκότωσε σχεδόν 50 εκατ. Ωστόσο, η υγειονομική κρίση με τη νόσο covid-19 επισκίασε περισσότερο από κάθε άλλη περίπτωση το σύνολο των κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων, ως να μην υπήρχε τίποτα άλλο που να προκαλεί ανησυχία. Δεν πρόκειται για «ψέμα» όπως θα το έβλεπε κάποιος συνωμοσιολόγος. Συνιστά όμως απόδειξη ότι η παρούσα κρίση δεν είναι «ορφανή», ούτε προσωρινό τυχαίο συμβάν. Είναι απότοκη βαθύτερης, κοινωνικής και πολιτικής νοσηρότητας του σύγχρονου καπιταλισμού, αλλά και προάγγελος μετάβασης σε μια εποχή ακόμη μεγαλύτερων απειλών, ειδικά για τον κόσμο της εργασίας.
Η παγκόσμια ύφεση είναι η μεγαλύτερη που εκδηλώθηκε ποτέ μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (μείωση πάνω από 5% του ΑΕΠ), με τις αναπτυγμένες χώρες να είναι τα μεγαλύτερα θύματα (η υποχώρηση ξεπέρασε το 7%). Μαζί με τα σημάδια της κλιματικής αλλαγής και της περιβαλλοντικής κρίσης, αυτή η «τριπλή καταστροφή», που εκδηλώνεται ταυτόχρονα και παγκόσμια, εξηγεί ωστόσο σε ένα μόνο βαθμό τη δραματικότητα των εξελίξεων. Η εύλογη ανησυχία και οι φόβοι πολλαπλασιάζονται από το γεγονός ότι η απάντηση των αστικών κρατών και κυβερνήσεων είναι εκατό φορές πιο οδυνηρή και επικίνδυνη από την ίδια την τεράστια απειλή που συνιστά η covid-19. Αυτό αφορά αφενός την (αν)αποτελεσματικότητα άμεσης διαχείρισης της κρίσης, καθώς τα lockdowns κάθε άλλο παρά ανακόπτουν την άνοδο των θανάτων (σχεδόν 1,8 εκατ. σήμερα, με το μεγαλύτερο μέρος στο δεύτερο «κύμα»!) και αφετέρου την δυσοίωνη προοπτική για το μέλλον των δικαιωμάτων της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων στη αξιοβίωτη ζωή, την εργασία και τις λαϊκές ελευθερίες.
Μετά από σύντομη και περιορισμένη προσφυγή (π.χ. Βρετανία) στην ελπίδα ότι θα επιτευχθεί με διαχειρίσιμο τρόπο η «ανοσία της κοινότητας», μέσα από ελεγχόμενη μετάδοση της νόσου, η κεντρική ιδέα της αντιμετώπισης της υγειονομικής κρίσης που βρίσκεται σε εξέλιξη είναι συγκεκριμένη: «Γενικό οριζόντιο lockdown με “κλείδωμα” βασικών κοινωνικών δραστηριοτήτων και αναμονή για μια ταχύρρυθμη δημιουργία και εφαρμογή εμβολίου». Παράλληλα, ο υπερτονισμός της «ατομικής ευθύνης» γύρω από αυτονόητες και αναγκαίες πλευρές προφύλαξης αποτελούσε και εργαλείο μετάθεσης και συγκάλυψης πολιτικών ευθυνών και απόκρυψης υποχρεώσεων από μεριάς των κυβερνήσεων και των αστικών κρατών.
Αν και δεν έλειψαν οι επιστρατευμένες «επιστημονικές» ανοησίες του τύπου «αν καθίσουμε όλοι στο σπίτι για 10-15 μέρες, ο ιός θα εξαφανιστεί», η «ορθολογική» τεκμηρίωση αυτής της πολιτικής βασιζόταν σε μια τραγική ομολογία αποτυχίας: Τα δημόσια συστήματα υγείας, τραυματισμένα από αδιάκοπα κύματα της επιδημίας των περικοπών, των μειώσεων προσωπικού και της υπο-χρηματοδότησης, δεν θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στην υποδοχή ασθενών. Όπως αποδείχθηκε, στο δεύτερο κύμα της πανδημίας, η «ευφυής» ιδέα «να τα κλείσουμε όλα», σε συνθήκες απουσίας μιας ενεργητικής υγειονομικής πολιτικής, γρήγορα έδωσε τη θέση της στη διαπίστωση απουσίας της απάντησης «και πώς αλήθεια θα ανοίξουμε, χωρίς να έχουμε τα ίδια;». Άλλωστε, το λεγόμενο «γενικό κλείσιμο» δεν ήταν ούτε γενικό (τομείς της «βαριάς παραγωγής» και ζωτικές υπηρεσίες στην αλυσίδα διατροφής, φαρμάκου, επικοινωνιών, συγκοινωνιών, ενέργειας, ύδρευσης διαχείρισης απορριμμάτων κλπ, δεν έκλεισαν ποτέ), ούτε ταξικά ουδέτερο (το ταπεινό προλεταριάτο και οι μαχόμενοι υγειονομικοί έπρεπε να κρατούν με την εργασία τους ζωντανή την κοινωνία), ούτε εν τέλει απολύτως εφικτό — μιας και οι άνθρωποι δεν είναι μηχανήματα με on/off .
«Aποκλίσεις» που υπονομεύουν το κυρίαρχο αφήγημα
Η παραπάνω στρατηγική διαφημίστηκε ως η μοναδική. Ωστόσο, δύσκολα μπορούν να αποκρυφτούν ουσιώδεις ταξικές επιλογές των κυρίαρχων αστικών τάξεων. Αυτές έρχονται από το παρελθόν της ταξικής διαπάλης, διαμορφώνονται με ορίζοντα το μέλλον μετά την πανδημία, αλλά αναζητούν νομιμοποίηση εν μέσω πανδημίας με χυδαία αξιοποίηση αισθημάτων πανικού και φόβου, απέναντι στον «αόρατο» εχθρό. Έτσι, σε όλο τον κόσμο, τα οριζόντια lockdown ήταν κάτι παραπάνω από την αναγκαία μείωση επαφών. Η παραχώρηση του «γενικού προστάγματος» στα αστικά κράτη, να δίνουν ή να αφαιρούν την «άδεια» ακόμη και για βόλτα σε πάρκο, δεν αποτελεί μόνο απόδειξη ανοησίας (μια και ο ιός «αγαπά» τους κλειστούς χώρους, εργασιακούς ή/και διαμονής, όπου και υπερ-μεταδίδεται και όχι τους ανοιχτούς), όσο φανερώνει την αδημονία για περιορισμό των λαϊκών ελευθεριών και υποταγή στο αστικό κράτος. Είναι πραγματικά ειρωνεία στην εποχή της δήθεν προστασίας των προσωπικών δεδομένων (GDPR κλπ), να κλιμακώνεται η ψηφιακή επιτήρηση! Η ευέλικτη εργασία (με πρόσχημα και όχημα την τηλεργασία) προωθείται επιταχυνόμενα, την ίδια στιγμή που τα κράτη αντικαθιστούν όλο και πιο ξεδιάντροπα τις –έστω πενιχρές– θεσμικές υποχρεώσεις τους, με ad hoc κατά περίπτωση και κατά βούληση «παροχές» για διασφάλιση μιας όλο και πιο εξαρτημένης επιβίωσης. Ο νέος παρεμβατικός ρόλος των αστικών κρατών, συνιστά από τη μια «επιστρεπτέα» (στην επόμενη μέρα της πανδημίας) αναιμική «στήριξη» στα εργατικά και μικρομεσαία στρώματα και από την άλλη, μόνιμο καθεστώς προνομιακής στήριξης νέων αναδυόμενων τομέων της καπιταλιστικής οικονομίας. Πόσο εύκολα, αλήθεια, «γύρισε το κουμπί» σε σχέση με την «ιερή αγελάδα» της αποφυγής ελλειμμάτων και κρατικών χρεών, όταν αυτά πρόκειται να σώσουν καπιταλιστικά κέρδη και επιχειρήσεις!
Η ως τώρα εμπειρία επιβεβαιώνει ότι κρίσιμοι παράγοντες για την αντιμετώπιση της πανδημίας μεταξύ των άλλων είναι οι εξής: Πρώτον, η γνώση σε πραγματικό χρόνο της μετάδοσης της νόσου. Δεύτερον, η επάρκεια στου συστήματος υγείας και η πρόσβαση πληθυσμού σε αυτό. Τρίτον, ο τρόπος και βαθμός εμπλοκής της κοινωνίας. Τέταρτον, η υφιστάμενη κατάσταση σε σχέση με την υγεία αλλά και το βιοτικό επίπεδο πριν την εμφάνιση της πανδημίας. Και πέμπτον, ο έλεγχος των μετακινήσεων στα σύνορα των χωρών.
Σε αυτό το πλαίσιο οι «αποκλίσεις» που υπονομεύουν το κυρίαρχο αφήγημα, δεν είναι τυχαίες. Έτσι, οι χώρες της ΝΑ Ασίας έχουν εξαιρετικά αποτελέσματα σε σχέση με τη Δύση. Ενώ η αναλογία των θανάτων σε ΗΠΑ, Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία είναι περίπου 1.000 ανά ένα εκατ. πληθυσμού, σε Κίνα, Βιετνάμ, Ιαπωνία, Κορέα, Ταϊβάν ξεκινούν από 0,3 και φτάνουν έως 25 (στοιχεία 29/12/2020). Η αντιμετώπιση της πανδημίας έχει πολλές διαφορές και εντός των χωρών της ΝΑ Ασίας. Από τα σκληρά lockdowns της Κίνας έως την πλήρη σχεδόν απουσία τους σε Ταϊβάν και Ιαπωνία, υπήρξαν πολλές ενδιάμεσες καταστάσεις. Ωστόσο, οι παράμετροι που έκριναν το αποτέλεσμα ήταν κοινοί: Συστηματική ιχνηλάτηση με μαζικά τεστ και υγειονομική επιτήρηση ασθενών και πιθανών ασθενών, ατομικά μέτρα προστασίας όπως μάσκα, ισχυρή παρέμβαση του δημόσιου συστήματος υγείας, ξεχωριστή φροντίδα σε υπερήλικες και ευπαθείς ομάδες, εκτεταμένα μέτρα υποστήριξης πριν φτάσουν τα πράγματα στα όρια και τις πύλες των ΜΕΘ και άλλα. Ενώ δεν έλειψαν και συχνά ακραία αντιδημοκρατικά μέτρα όπως η ψηφιακή επιτήρηση κινήσεων, η εμπλοκή της κοινωνίας με συνειδητό τρόπο και όχι κατόπιν αυταρχικής επιβολής, αποδεικνύεται περισσότερο αποτελεσματική. Στην Ιαπωνία, όπου δεν μπορεί και για συνταγματικούς λόγους να επιβληθεί lockdown, τα δε πρόστιμα θεωρούνται προσβολή, οι συστάσεις αρκούσαν για να αυτο-προστατευτεί ο κόσμος.
Η παραχώρηση του «γενικού προστάγματος» στα αστικά κράτη, να δίνουν ή να αφαιρούν την «άδεια» ακόμη και για βόλτα σε πάρκο, φανερώνει την αδημονία για περιορισμό των λαϊκών ελευθεριών και υποταγή στο αστικό κράτος
Ξεχωριστή και ελπιδοφόρα περίπτωση αποτέλεσε η Κούβα, όπου το αποτύπωμα της επανάστασης, παρ’ όλες τις στρεβλώσεις, τα λάθη ή/και τις σοβαρές υποχωρήσεις εν μέσω και του χρόνιου εμπάργκο από τις ΗΠΑ, είναι κάτι παραπάνω από έντονο στην υγειονομική πολιτική της. Μπορεί να υστερεί σε εισαγωγή των πληροφοριακών συστημάτων και να δουλεύει ακόμη με χαρτί και μολύβι, ωστόσο έβαλε κυριολεκτικά τα γυαλιά σε πολλούς. Με ένα εξαιρετικό και εκτεταμένο σύστημα υγείας, τη μεγαλύτερη αναλογία γιατρών στον κόσμο, καθολική, ποιοτική και δωρεάν πρόσβαση του πληθυσμού σε όλες τις βαθμίδες, μια «στρατιά» χιλιάδων γιατρών, υγειονομικών και φοιτητών της ιατρικής να πηγαίνουν σπίτι-σπίτι, κατάφεραν να έχουν μια πλήρη επιδημιολογική εικόνα, να εντοπίσουν και να απομονώσουν κρούσματα, παρακολουθώντας τα παράλληλα υγειονομικά και τελικά να τα πάνε πολύ καλά (μόλις 13 θάνατοι ανά ένα εκατ. πληθυσμού). Μιλάμε πάντα για μια φτωχή, αποκλεισμένη χώρα, με τεράστια οικονομικά προβλήματα και εκ των πραγμάτων μεγάλη εξάρτηση από τον τουρισμό, γι αυτό και θα έχει μπροστά της την δοκιμασία της τουριστικής περιόδου που ξεκινάει τώρα.
Από την υπεροχή των «κοινών» στη νέα κομμουνιστική στρατηγική
Παρά τις φιλοδοξίες της αστικής σκέψης για την εξατομικευμένη αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων, η κοινωνική ζωή και πολιτική αντιπαράθεση ανέδειξε τις διαφορετικές αφετηρίες και το υλικό υπόστρωμα των διαφορετικών αξιών και στοχεύσεων των κοινωνικών τάξεων. Αναδείχτηκε η σημασία του δημόσιου συστήματος υγείας, η υπεροχή του συνειδητού σχεδιασμού πτυχών της κοινωνικής αναπαραγωγής σε σχέση με τον ανορθολογισμό της αγοράς, αλλά και η αξία της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης ενάντια στον ατομισμό και την ιδιώτευση. Η πολυπαραγοντική προσέγγιση της πανδημίας, η ανάδειξη της σχέσης που αυτή έχει με το συγκεκριμένο πλαίσιο καπιταλιστικής ανάπτυξης, καταλήστευσης της φύσης και περιβαλλοντικής κρίσης, η εμπεριστατωμένη κριτική στην κρατική διαχείριση και την τεχνοκρατική εκδοχή της, αλλά και η σαφής οριοθέτηση από ανορθολογικές προσεγγίσεις που αποτελούν βολικό αντίπαλο για τον αστικό ορθολογισμό, συνθέτουν σχηματικά μια μαρξιστική κριτική της νέας εποχής που εγκαινίασε η πανδημία.
Οι αστικές δυνάμεις επιχειρούν να αξιοποιήσουν την πανδημία για να κατασκευάσουν πειθαρχημένα εξατομικευμένα υποκείμενα στη βάση του φόβου και της τυφλής πίστης στο αστικό κράτος. Ωστόσο, όπως σε κάθε σοβαρή κρίση στον καπιταλισμό, το σημαντικό είναι να αντιμετωπιστεί και ως ένα πλαίσιο ταξικής σύγκρουσης και να αναδειχτούν οι νέες δυνατότητες.
Μέσα στην πανδημία, φάνηκε πως η προστασία της υγείας νοείται μόνο καθολικά και όχι ως ατομική ευθύνη ή έστω δικαίωμα. Ένας αν νοσεί, κινδυνεύουμε όλοι. Λέει πολλά αυτό για την έννοια των κοινών αγαθών που είναι η βάση του κομμουνισμού. Πολλοί πλέον βλέπουν πως μόνο το δημόσιο σύστημα υγείας αποτελεί ελπίδα και όχι ο ιδιωτικός τομέας που είναι δομημένος πάνω στη λογική του κέρδους. Το ίδιο ισχύει και για άλλους τομείς της οικονομίας. Αυτή η διαπίστωση, οδηγεί σε μια πρώτη προσέγγιση της ανάγκης της κοινωνικής ιδιοκτησίας και της κατάργησης της ατομικής που είναι θεμέλιο του καπιταλισμού. Το ίδιο συμπέρασμα προκύπτει και από την υπόθεση των εμβολίων, όπου αντί της συντονισμένης διεθνούς επιστημονικής συνεργασίας και την υιοθέτηση ασφαλών ερευνητικών πρακτικών, ο ανταγωνισμός και προχειρότητα στην κούρσα των πολυεθνικών για κέρδη, οδηγεί σε καθυστερήσεις, ερωτηματικά, νέες ανισότητες και τελικά απώλειες ανθρώπινων ζωών.
Με τραγικό τρόπο διαπιστώνεται ότι η ανθρώπινη υγεία, η υγεία των ζώων και η υγεία του περιβάλλοντος, δεν μπορούν να ξεχωριστούν, επομένως και οι απαντήσεις μας θα πρέπει να σχεδιαστούν ανάλογα, ανατρέποντας την σχέση ληστρικής εκμετάλλευσης της φύσης στο πλαίσιο της καπιταλιστικής παραγωγής. Η διασφάλιση της οικολογικής ισορροπίας πρέπει να αποτελεί όχι «παραχώρηση», αλλά ουσιαστικό στοιχείο μιας νέας κομμουνιστικής στρατηγικής.
