Ο ιός του ολοκληρωτισμού και η δικτατορία των ειδικών

Μπάμπης Συριόπουλος

Στη χώρα μας στοχοποιήθηκαν έντονα η νεολαία, οι πρόσφυγες, οι Θεσσαλονικιοί, οι Ρομά, εσχάτως η εργατική τάξη της Δυτ. Αττικής. Μέχρι και το ευρωκοινοβούλιο θορυβήθηκε και σε ψήφισμά του στις 13 Νοεμβρίου εκτιμά ότι οι de jure ή de facto καταστάσεις έκτακτης ανάγκης στις χώρες της ΕΕ «έχουν αντίκτυπο στη δημοκρατία, στο κράτος δικαίου και στα θεμελιώδη δικαιώματα» και καλεί, μεταξύ άλλων, «τα κράτη-μέλη να περιορίσουν την ελευθερία του συνέρχεσθαι μόνο όπου είναι απολύτως αναγκαίο».

Το σκουλήκι του ολοκληρωτισμού βρισκόταν ήδη στο μήλο της σύγχρονης αστικής δημοκρατίας. Αντιτρομοκρατικοί νόμοι και καταστάσεις έκτακτης ανάγκης με διάφορες αφορμές και προσχήματα (ακόμα και το δημόσιο χρέος) ήταν στην ημερήσια διάταξη. Το υπόβαθρο αυτής της συνθήκης είναι ο καπιταλισμός σε κρίση και η ανελαστικότητα των όρων κερδοφορίας του κεφαλαίου, η διασφάλιση των συμφερόντων των επενδυτών πάση θυσία. Η αναγωγή των πάντων σε τεχνικά ζητήματα για τα οποία αποφαίνονται μόνο οι ειδικοί τεχνοκράτες, οι διάφορες «επιτροπές σοφών», είναι φαινόμενο δεκαετιών. Μέχρι τώρα οι κατ’ εξοχήν ειδικοί ήταν κυρίως οι κρατικοί οικονομολόγοι, αυτοί σύστηναν και αποφάσιζαν, στο όνομα της επιστήμης, μείωση των μισθών και των συντάξεων, ελαστική εργασία και περιορισμό των εργατικών δικαιωμάτων.
Τώρα προστέθηκαν και οι κρατικοί γιατροί και επιδημιολόγοι που μας «βάζουν στον γύψο». Η φιγούρα του καθηγητή Σωτήρη Τσιόδρα να ανακοινώνει ή να στηρίζει πολιτικά μέτρα είναι βαθιά αντιδημοκρατική. Η πολιτική είναι το πεδίο της ανθρώπινης βούλησης και των αποφάσεων, η επιστήμη είναι το πεδίο της αντικειμενικής πραγματικότητας, η πρώτη θέτει τους σκοπούς, η δεύτερη προτείνει τα μέσα. Η καπιταλιστική κανονικότητα και η κοινωνική αναπαραγωγή του κεφαλαίου παρουσιάζονται ως κάτι αυτονόητο και φυσικό, δεν υπάρχουν σκοποί να συζητηθούν από την κοινωνική πλειονότητα, οπότε αυτό που απομένει είναι οι ειδικοί τεχνικοί που επιδιορθώνουν και λαδώνουν τη μηχανή του κέρδους. Αυτοί ξέρουν, «τώρα δημόσια θα ‘χουν μικρόφωνο μόνο οι γνωρίζοντες».

Η υποταγή σε κεντρικές κυβερνητικές επιλογές στο όνομα του γενικού κοινωνικού ρόλου του κράτους είναι υποταγή στην αστική πολιτική

Αυτή η εργαλειακή αξιοποίηση της επιστήμης, και μάλιστα της ιατρικής, εγκλώβισε πολλούς μαρξιστές και ριζοσπάστες διανοούμενους, καθώς και μεγάλο τμήμα της αριστεράς ακόμα και της αντικαπιταλιστικής (και της αναρχίας), που θεώρησαν τις ποικίλες απαγορεύσεις μονόδρομο υπαγορευόμενο από την επιστήμη. Συνέβαλαν με τη λογική του «θα λογαριαστούμε μετά» στον αφοπλισμό του μαζικού κινήματος, τη στιγμή που η κυβέρνηση δεν σταμάτησε καθόλου να «λογαριάζεται» με εμάς. Δεκαετίες ρεφορμιστικής ηγεμονίας και θεσμικής ενσωμάτωσης, καθώς και η άγονη και σχηματική συζήτηση για τον ρόλο και την αυτοτέλεια του κράτους έχουν κάνει τη δουλειά τους.

Το κεφάλαιο έχει ανάγκη από τον αυτοτελή ρόλο του κράτους, έτσι το θέλει. Όπως γράφει ο Γιοχάνες Ανιόλι στο βιβλίο του Κείμενα για το κράτος και την πολιτική (εκδόσεις ΚΨΜ, σελ. 121) «“το κεφάλαιο” διαιρείται σε μεμονωμένα κεφάλαια, τα οποία ως τέτοια δεν μπορούν ούτε να συγκροτήσουν, ούτε να αναλάβουν τους γενικούς όρους αναπαραγωγής». Ο ιδιώτης καπιταλιστής είναι επικεντρωμένος στην επιδίωξη του μέγιστου κέρδους και αδιάφορος, ως τέτοιος, για τη ζωή των μισθωτών του και των οικογενειών τους εκτός της επιχείρησής του, καθώς και για την κοινωνική αναπαραγωγή γενικά. Το κράτος εκπληρώνει αυτά τα γενικά κοινωνικά καθήκοντα, με τέτοιο τρόπο όμως ώστε αυτός να κερδοσκοπεί απερίσπαστος. Ο ταξικός του ρόλος και η γενική κοινωνική του λειτουργία είναι αδιάσπαστα συνδεδεμένοι, αποτυπώνοντας, βέβαια, και τους αγώνες της εργαζόμενης πλειονότητας στον βαθμό που δεν απειλούν την αξιοποίηση του κεφαλαίου. Το κράτος φροντίζει για την κοινωνία την ίδια στιγμή που φροντίζει για το κεφάλαιο. Οι δύο λειτουργίες του δεν χωρίζονται χρονικά ή χωρικά.

Η υποταγή σε κεντρικές κυβερνητικές επιλογές στο όνομα του γενικού κοινωνικού ρόλου του κράτους είναι υποταγή στην αστική πολιτική. Το αστικό κράτος φροντίζει βεβαίως και για τη δημόσια υγεία, με τέτοιο τρόπο όμως ώστε να διασφαλίζεται η ιδιωτική ιδιοκτησία, από τη μία, και η υποταγή της εργατικής τάξης από την άλλη. Προϋπόθεση για την ανατροπή της τυραννίας των ειδικών είναι να ξαναγίνει η πολιτική πεδίο σύγκρουσης, να αναδειχθεί με μαζικούς όρους το αντίπαλο δέος της αντικαπιταλιστικής πολιτικής.

Ο ρόλος του κράτους

Τη χρονιά που φεύγει, στη συγκυρία της πανδημίας, ο ρόλος του κράτους τέθηκε ξανά υπό συζήτηση όπως σε κάθε κρίση και δοκιμασία. Όταν φάνηκε ότι η κατάσταση ήταν σοβαρή, οι πρωταγωνιστές των ιδιωτικοποιήσεων θυμήθηκαν τον δημόσιο τομέα. Ο Εμανουέλ Μακρόν σε διάγγελμά του τον Μάρτιο υποστήριξε ότι το αγαθό της δημόσιας υγείας πρέπει να είναι έξω από τους κανόνες της αγοράς, ενώ ο Κυριάκος Μητσοτάκης διακήρυξε τον Απρίλιο τη «μεγαλύτερη εμπιστοσύνη» του στο ΕΣΥ, υπερθεματίζοντας για την ενίσχυσή του. Οι όπου γης αντινεοφιλελεύθεροι αναθάρρησαν με αυτή την επίσημη αναγνώριση της ανεπάρκειας της ελεύθερης αγοράς, ελπίζοντας ότι επιτέλους οι κυβερνήσεις θα βάλουν μυαλό και θα στραφούν στην ανοικοδόμηση του κράτους πρόνοιας. Οι κυβερνήσεις όντως ξεκλείδωσαν τα δημόσια ταμεία, ενισχύοντας όμως προνομιακά τις επιχειρήσεις, στο όνομα πάντα των εργαζομένων και της κοινωνίας.
Πολύ γρήγορα ξεχάστηκε η φιλολογία για το κράτος πρόνοιας και ήρθε η πραγματικότητα του κράτους του νόμου και της τάξης.

Στην Ελλάδα αυτό εκφράστηκε με το πέρασμα από τη «μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στο ΕΣΥ» τον Απρίλιο στο «η Αστυνομία είναι στην πανδημία το ΕΣΥ της προστασίας μας» του Μιχάλη Χρυσοχοΐδη τον Νοέμβριο. Μια επιδημία αυταρχισμού και αστυνομοκρατίας εξαπλώθηκε παντού. Η Ουγγαρία μπήκε από νωρίς (Μάρτιος) σε κατάσταση διαρκούς έκτακτης ανάγκης με διακυβέρνηση μέσω διαταγμάτων. Στη χώρα μας έχουν ανασταλεί –συχνά απλά με απόφαση του αρχηγού της ΕΛΑΣ– άρθρα του Συντάγματος. Σε 158 χώρες απαγορεύτηκαν οι δημόσιες συναθροίσεις και διαδηλώσεις. Μαζικά κινήματα, εξεγέρσεις, πολιτικές δυνάμεις, εθνοθρησκευτικές μειονότητες και προσφυγικοί πληθυσμοί μπήκαν στο στόχαστρο της κρατικής καταστολής.