Γιώργος Μουρμούρης,
Δημήτρης Σταμούλης
«Φούσκα»
Η «επέλαση» του Airbnb που έκανε μόδα και στην Ελλάδα τη λεγόμενη οικονομία του διαμοιρασμού, επιφέρει ήδη σημαντικές ανατροπές στο ζήτημα της κατοικίας σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Σύμφωνα με μελέτη της Grant Thornton, η οικονομία διαμοιρασμού το 2018 παρουσίασε ετήσια αύξηση της τάξης του 25%, με τα έσοδά της να φτάνουν στο 1,9 δισ. ευρώ, ποσό που αντιστοιχεί στο 10% της ετήσιας τουριστικής δαπάνης στην Ελλάδα!
Η ραγδαία ανάπτυξη των πλατφορμών τύπου Airbnb εκτοπίζει τις παραδοσιακές μισθώσεις κατοικιών. Οδηγεί σε αύξηση των ενοικίων στις μακροχρόνιες μισθώσεις στις περιοχές υψηλής ζήτησης, καθιστώντας είδος… πολυτελείας το δικαίωμα στη προσιτή στέγη για εργατικές οικογένειες, ανέργους, νέους και φοιτητές. Συγκεντρώνει σε όλο και λιγότερα χέρια τη μικρή ακίνητη περιουσία. Εμπορευματοποιεί στο έπακρο το οικιστικό απόθεμα.
Το μοντέλο του Airbnb μπορεί να ξεκίνησε ως μια μορφή συμπληρωματικού εισοδήματος ή ακόμα και ως μοναδικό εισόδημα σε μια περίοδο αυξημένης ανεργίας, εργασιακής και στεγαστικής επισφάλειας για αρκετά νοικοκυριά. Ωστόσο, όλο και περισσότερα κεφάλαια επενδύονται είτε στην ανακαίνιση κτιρίων με στόχο την ενοικίασή τους μέσω Airbnb είτε στην πώλησή τους σε ξένους –κυρίως– υπηκόους τρίτων χωρών που επιδιώκουν να αποκτήσουν άδεια διαμονής για επενδύσεις σε ακίνητα ελάχιστης αξίας 250.000 ευρώ. Μέσω του προγράμματος της «Χρυσής Βίζας» από το 2013 μέχρι σήμερα έχουν επενδυθεί 1,3 δισ. ευρώ στα ελληνικά ακίνητα. Με άλλα λόγια, Airbnb και «Χρυσή Βίζα» έχουν εκτοξεύσει τις τιμές ενοικίασης, ιδίως στις δημοφιλείς τουριστικά περιοχές, σε ποσοστά που ξεπερνούν το 20% σε σχέση με πριν από δύο χρόνια.
Τα στοιχεία δείχνουν πως στην Αθήνα, ένα ακίνητο στην οικονομία διαμοιρασμού στερεί δύο ακίνητα από τις μακροχρόνιες μισθώσεις, ενώ προκαλείται αύξηση 9,3% στις τιμές των ενοικίων, σε επίπεδο χώρας όχι μόνο μειώνονται τα διαθέσιμα ακίνητα για μακροχρόνια μίσθωση αλλά αυξάνονται κατά 8,3% τα ενοίκια.
Μετατροπή του κέντρου σε τουριστικό «γκέτο»
Τα τελευταία χρόνια, ολόκληρες πολυκατοικίες σε περιοχές όπως η Κυψέλη, τα Πατήσια, τα Εξάρχεια, οι Αμπελόκηποι αλλάζουν χέρια. Τα διαμερίσματά τους ανακαινίζονται και στη συνέχεια εκμισθώνονται μέσω πλατφορμών τύπου Airbnb σε ξένους, κυρίως τουρίστες. Στη νέα «φούσκα» της καπιταλιστικής αγοράς real estate, πρωταγωνιστούν Ρώσοι, Κινέζοι και Ισραηλινοί. Παλιές πολυκατοικίες 30, 40 ακόμα και 50 ετών γίνονται «μπουτίκ» επιπλωμένων διαμερισμάτων.
Σε τουριστικό «γκέτο» έχει μετατραπεί πλέον το Κουκάκι και οι γειτονιές γύρω από την Ακρόπολη. Στην Κυψέλη το τελευταίο διάστημα οι τιμές των κατοικιών έχουν διπλασιαστεί. Στα Εξάρχεια, οι αξίες σε ένα χρόνο έχουν αυξηθεί κατά 30%. Στην πλατεία Βάθης και στην Αγίου Κωνσταντίνου το 91% των ακινήτων προσφέρεται για βραχυχρόνια μίσθωση και στο Ζάππειο το 92%. Στον Κεραμεικό καταγράφηκαν 255 ακίνητα σε καταχωρίσεις στις πλατφόρμες για ενοικιάσεις σε τουρίστες και μόλις 40 για μακροχρόνια μίσθωση. Ίδια η κατάσταση σε σταθμό Λαρίσης, Άγιο Νικόλαο και Πετράλωνα. Στο σύνολο της χώρας, τα σπίτια που δεν ενοικιάζονται μέσα από τις διάφορες πλατφόρμες έχουν μειωθεί δραματικά, ενώ στα δημοφιλή τουριστικά νησιά, όπως Χανιά, Ρόδος και Κέρκυρα, ο αριθμός των ακινήτων που ενοικιάζονται μακροχρόνια είναι μόλις ένα κλάσμα αυτών που μισθώνονται βραχυχρόνια. Ενδεικτικά, στα Χανιά διατίθενται μέσω Airbnb 4.337 σπίτια, ενώ όσα ενοικιάζονται μακροχρόνια ξεπερνούν ελαφρώς τα 210 και στη Ρόδο μόλις τα 100. Δηλαδή, σε κορυφαίους τουριστικούς προορισμούς το 95% των ακινήτων ενοικιάζεται μέσω Airbnb, ενώ η αναλογία των τιμών μεταξύ βραχυχρόνιας και μακροχρόνιας μίσθωσης αγγίζει το πέντε προς ένα.
Αποκαλυπτικές για την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί από τη σαρωτική εξάπλωση του «φαινομένου» Airbnb είναι οι εμπειρίες που αφηγούνται στο Πριν ενοικιαστές που είτε έψαχναν επί μήνες διαμέρισμα, είτε αναγκάστηκαν να δεχτούν αύξηση του ενοικίου, είτε εκδιώχθηκαν από τα σπίτια που νοίκιαζαν για να μετατραπούν σε καταλύματα βραχύβιας μίσθωσης.
Η Μαρία, μία νέα εργαζόμενη (και εσχάτως άνεργη) ιδιωτική υπάλληλος, διέμενε σε διαμέρισμα στην οδό Ιπποκράτους από το 2012. Είχε αρχικά υπογράψει μονοετές συμβόλαιο το οποίο ουδέποτε ανανεώθηκε. Πέντε χρόνια αργότερα, το 2017, ο ιδιοκτήτης έκρινε ότι το διαμέρισμα χρειαζόταν εκτεταμένη ανακαίνιση. «Μου είπε, Μαρία, θα το ανακαινίσω για να το χαρείς», αφηγείται. Το κόστος των εργασιών βεβαίως επωμίστηκε επί της ουσίας η ίδια, καθώς τους τρεις μήνες που διήρκεσε η ανακαίνιση, αν και δεν έμενε στο σπίτι, πλήρωνε κανονικά ενοίκιο το οποίο, όταν εν τέλει επέστρεψε, αυξήθηκε από τα 280 στα 350 ευρώ, για ένα διαμέρισμα 75 τ.μ. του 1962.
Μετά την επιστροφή στο διαμέρισμα και την αύξηση του ενοικίου, η Μαρία ζήτησε να υπογράψουν εκ νέου συμβόλαιο, ώστε τουλάχιστον να είναι εξασφαλισμένη για το επόμενο διάστημα. Εισέπραξε όχι μόνο την άρνηση του ιδιοκτήτη αλλά και την απαίτηση να φύγει από το σπίτι το συντομότερο δυνατό για να νοικιάσει το διαμέρισμα μέσω Airbnb, δίνοντας μάλιστα διορία μόλις έναν μήνα! Ξεκίνησε έτσι ένας «Γολγοθάς» αναζήτησης κατοικίας, με τον ιδιοκτήτη να πιέζει για άμεση αποχώρηση, χωρίς να υπάρχει οποιαδήποτε νομική κάλυψη, αφού δεν υπήρχε συμβόλαιο, και με τις τιμές τον ενοικίων στην Αθήνα να έχουν εκτοξευτεί λόγω της βραχυχρόνιας μίσθωσης. «Είχαμε υπολογίσει ότι από τον Μάιο του 2017 τα ενοίκια ανέβαιναν 11% ανά τρίμηνο. Στα Εξάρχεια δεν υπήρχε τίποτα. Για το Κουκάκι δεν το συζητάμε. Στου Γκύζη μέσα σε 4 μήνες οι τιμές είχαν ανέβει 20%. Ακόμα και στο Παγκράτι ελάχιστα διαμερίσματα υπήρχαν».
Η αναζήτηση διαμερίσματος αποκάλυψε σε όλη της την έκταση τη «ζούγκλα» στην οποία έχει μετατραπεί η αγορά ακινήτων μέσα σε λίγα μόλις χρόνια, με πυροκροτητή το Airbnb. «Βρέθηκα σε ένα διαμέρισμα στα Πετράλωνα, είχα μιλήσει με την ιδιοκτήτρια και πήγα να το δω, στην πραγματικότητα βρέθηκα μπροστά σε μια δημοπρασία», λέει η Μαρία. «Στο σπίτι βρεθήκαμε 10 υποψήφιοι ενοικιαστές, οι 4 εκ των οποίων εκπροσωπούσαν εταιρίες που εκμεταλλεύονται ακίνητα μέσω Airbnb». «Τιμή εκκίνησης ήταν τα 450 ευρώ, ”έκλεισε” στα 580 ευρώ και φυσικά το πήρε εταιρία». Το νέο σπίτι τελικά βρέθηκε στο Παγκράτι. Λύση ανάγκης: Ένα παλιό διαμέρισμα της δεκαετίας του ’60, χωρίς θέρμανση, γεμάτο υγρασία. Με μονοετές συμβόλαιο και συμφωνία για αύξηση του ενοικίου 5% κάθε χρόνο. «Το διαμέρισμα στην Ιπποκράτους, που ανακαίνισε με τα δικά μας λεφτά, ο ιδιοκτήτης το νοικιάζει τώρα 72 ευρώ τη βραδιά», «βγάζει γύρω στα 1.200 ευρώ τον μήνα μόνο από αυτό», λέει η Μαρία.
Η Ειρήνη έψαχνε σπίτι όλο το 2018 στο κέντρο της Αθήνας: Εξάρχεια, Πετράλωνα, Μεταξουργείο. Αναζητώντας ένα τριάρι με «ταβάνι» τα 500 ευρώ, χρειάστηκε ένας χρόνος για να βρει διαμέρισμα. «Πρόλαβα την τελευταία στιγμή, μόνο επειδή μία γνωστή με ειδοποίησε μόλις είδε να μπαίνουν μάστορες», μας λέει. «Το Airbnb έχει αφήσει τόσο λίγα διαμερίσματα που τα νοίκια έχουν ανέβει 20%, και αν βρεις. Για διαμέρισμα που πριν δυο χρόνια ζητούσαν 390 ευρώ τώρα ζητάνε 500, και χωρίς καμία διαπραγμάτευση. Σε πολλά επιπλωμένα σπίτια σου λένε, μπες για έναν χρόνο και μετά μπορεί να το κάνω Airbnb.» Κάτι που επιβεβαιώνει και η περίπτωση 20χρονης φοιτήτριας από το Παγκράτι στην οποίαν, χωρίς κανένα περιθώριο διαπραγμάτευσης, ανακοινώθηκε ότι το νοίκι αυξάνεται από τα 350 ευρώ στα 400 ευρώ «αλλιώς, Airbnb». Αλλά και η ιστορία μιας εργατικής οικογένειας με μικρά παιδιά που εκδιώχθηκε από το σπίτι της στην Καισαριανή και «χτενίζει» την Αθήνα ψάχνοντας διαμέρισμα.
«Ο εργαζόμενος δεν μπορεί να μείνει στο κέντρο», λέει η Μαρία. «Σου λένε, μείνε Καματερό, Λιόσια, ή Περιστέρι — κι εκεί όχι κοντά στο μετρό, για εκεί είσαι, δεν είσαι για κέντρο». «Η Αθήνα ήταν από τις τελευταίες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες που μπορούσε η εργατική τάξη να μείνει στο κέντρο», «αυτό αλλάζει», λέει η Ειρήνη, που βλέπει τουρίστες «με κάλτσα και σανδάλι» να φωτογραφίζουν τα Εξάρχεια και τη Νεάπολη να μετατρέπεται σε «μπουρζουά μποέμ» περιοχή, με «φραγκάτους να νοικιάζουν νεοκλασικά». Η γενικευμένη άνοδος των τιμών είναι μία από τις συνέπειες του Airbnb. «Έχει αλλάξει πια η ταξική σύνθεση», λέει.
Λαϊκό δικαίωμα η φθηνή και ποιοτική στέγη, κι όχι βορά στους «επενδυτές»
Η Airbnb μίσθωση ακινήτων τείνει να μετατραπεί σε μια ακόμα «φούσκα» της καπιταλιστικής αγοράς ακινήτων, με θύματα τα φτωχά λαϊκά στρώματα, τους νέους, τους φοιτητές. Η μεγάλη αποδοχή της έγκειται στο γεγονός ότι αφενός οι πελάτες-χρήστες μπορούν να εξασφαλίσουν φθηνή κατοικία σε σχέση με την παραδοσιακή «βιομηχανία του τουρισμού», αφετέρου ένα μεγάλο τμήμα μικροϊδιοκτητών μπορεί για την ώρα να βγάζει ένα επιπρόσθετο εισόδημα.
Όμως δε θα είναι για πολύ έτσι τα πράγματα. Διαρκώς αυξάνεται το ποσοστό «συγκέντρωσης» ιδιοκτησιών και μέσω της διαδικασίας πώλησης των κόκκινων δανείων από τις τράπεζες σε ξένα funds. Αυτή η τάση αποκαλύπτεται και από τις πολλαπλές καταχωρήσεις ακινήτων στην πλατφόρμα Airbnb, από ιδιοκτήτες που διαθέτουν πολλά ακίνητα. Πέρα από την αύξηση των τιμών ενοικίων, για μακροπρόθεσμες μισθώσεις, υπάρχουν κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την φρενίτιδα του Airbnb. Υπονομεύεται ο αρχικός πολεοδομικός και αστικός σχεδιασμός, ανατρέπεται η καθημερινότητα των μόνιμων κατοίκων, «τουριστικοποιούνται» οι γειτονιές, εμπορευματοποιείται ακραία το οικιστικό απόθεμα. Επιπλέον, όπου ανθεί το Airbnb, αυξάνονται ο θόρυβος, τα απορρίμματα, η κυκλοφοριακή συμφόρηση.
Αντίπαλο δέος σε αυτή την τάση δεν μπορεί να είναι οι ξενοδόχοι, που αντιτίθενται φωνακλάδικα επικαλούμενοι την απώλεια εσόδων του κράτους. Το πραγματικό πρόβλημά τους είναι ότι χάνουν πελατεία από έναν ανερχόμενο ανταγωνιστή.
Η γιγάντωση της τουριστικής βιομηχανίας και η υποταγή ολόκληρων πόλεων και των κατοίκων τους στα συμφέροντά της πρέπει να αμφισβητηθούν. Τα δικαιώματα εργαζόμενων, ανέργων, νέων στη φθηνή και ποιοτική στέγη πρέπει να έρθουν στο προσκήνιο. Όσοι νοικιάζουν έχουν δικαιώματα. Δεν είναι δυνατόν να εκδιώχνονται ή να εκβιάζονται με την απειλή του Airbnb. Έχουν δικαιώματα ως ενοικιαστές, δεν μπορούν να τους κάνουν έξωση όσο έχουν συμβόλαια.
Από την άλλη, δεν είναι δυνατόν το ζήτημα της στέγης να αφήνεται βορά στην βουλιμία του καπιταλιστικού real estate. Να υπάρξει κρατικός έλεγχος των τιμών των ενοικίων και των αυθαίρετων αυξήσεων από τους ιδιοκτήτες. Να οριστούν περιορισμοί στη διάθεση ακινήτων προς βραχυπρόθεσμη μίσθωση σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές, για περιορισμένο αριθμό ημερών ετησίως, ανάλογα με τον τόπο κα. Το κράτος να αγοράσει και να ανακαινίσει κτίρια προσφέροντάς τα έναντι συμβολικού ενοικίου σε ανέργους, φοιτητές, φτωχές οικογένειες. Να παραχωρηθούν κενές κατοικίες (χιλιάδες είναι τα άδεια ακίνητα δήμων, εκκλησιών, φορέων του δημοσίου και όσα δεν έχουν δηλωθεί με ιδιοκτήτη στην απογραφή του κτηματολογίου). Να ανασυσταθούν άμεσα οι τ. ΟΕΚ και ΟΕΕ, που καταργήθηκαν το 2012 «εν μια νυκτί», και να παρέχουν φθηνά στεγαστικά προγράμματα για κατασκευή ή αγορά πρώτης κατοικίας, επισκευή και ενεργειακή αναβάθμιση κατοικιών, ανάπλασης οικισμών κα.
