ΣΠΥΡΟΣ ΡΟΥΜΠΑΣ
Εκατοντάδες χιλιάδες νέοι και νέες από την Ελλάδα έχουν φύγει στο εξωτερικό μετά το 2008, θύματα της καπιταλιστικής κρίσης και ανεργίας. Διαμορφώνεται το μοντέλο του υπερμορφωμένου περιπλανώμενου εργαζόμενου, αντικείμενο σκληρής εκμετάλλευσης.
Ανοικτή πληγή η μαζική φυγή των νέων
Η μετανάστευση δεν αποτελεί νέο φαινόμενο για τον καπιταλισμό και συνδέεται άμεσα με την κρίση του κεφαλαίου, την ανεργία, την επιδείνωση των όρων διαβίωσης της εργατικής τάξης και αφορά κυρίαρχα τις νέες ηλικιακές κατηγορίες. Αξιοποιείται από το κεφάλαιο για το περαιτέρω βάθεμα της εκμετάλλευσης μέσα από την αντιδραστική αλλαγή του εργασιακού περιβάλλοντος. Συνεπώς παρά την καθυστέρηση της εμφάνισης του φαινομένου, στην σημερινή φάση έχει γενικευμένα χαρακτηριστικά με μεγάλη χρονική διάρκεια και αυξημένη ένταση.
Η εκτίμηση για τη μετανάστευση Ελλήνων στο εξωτερικό κυμαίνεται από 175.000 ώς 550.000, παρόλα αυτά είναι αρκετά δύσκολο να εκτιμηθεί πλήρως η εικόνα της «φυγής». Από τα στοιχεία της έκθεσης της Τράπεζας της Ελλάδας (2016) την περίοδο 2008-2013 η ροή εκτιμάται στις 223.000 για τις ηλικίες 25-39. Επιπλέον, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας της Endeavor Greece (2014), 46% των ερωτηθέντων νέων ηλικίας 18-34 ετών σκέπτονταν να εγκατασταθούν στο εξωτερικό και 36% αυτών είναι έτοιμοι να το πράξουν το επόμενο έτος. Γίνεται επομένως αντιληπτό ότι η ελληνική οικονομία και κοινωνία βιώνει εκ νέου στην ιστορία της μια σύγχρονη φάση μαζικής μετανάστευσης. Η δυστοπική εικόνα της μετανάστευσης συμπληρώνεται με τα εφιαλτικά ποσοστά της ανεργίας για τους εν Ελλάδι νέους εργαζόμενους και τις ελαστικές σχέσεις απασχόλησης.
Η μετανάστευση αξιοποιείται από το κεφάλαιο για να δυσκολεύει την ταξική οργάνωση, να συμπιέζει μισθούς και να προκαλεί ποιοτικότερες τομές στην εργασιακή εκμετάλλευση
Τα υψηλά επίπεδα ανεργίας των πτυχιούχων και η φυγή τους δεν μπορούν να ερμηνευτούν κυρίως (ή ακόμα περισσότερο, αποκλειστικά) με βάση κάποια υποτιθέμενη «υπερεκπαίδευση» των Ελλήνων. Άλλωστε αυτό δεν ισχύει, καθώς η Ελλάδα κατέχει την 13η θέση στην ΕΕ σε πτυχιούχους (11,6%, 1.265.168 πτυχιούχοι όσο και ο μέσος όρος των χωρών της ΕΕ). Τo ιδεολόγημα αυτό έχει συγκεκριμένη στόχευση και αναπαράγεται ώστε να αποπροσανατολίσει από την πραγματική αιτία. Το φαινόμενο του brain drain («φυγή εγκεφάλων») είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη δομική ανεργία, ιδιαίτερα στην νεολαία που στην περίοδο της κρίσης του ολοκληρωτικού καπιταλισμού πήρε χαρακτηριστικά παροξυσμού. Ο νέος μεταναστεύει για την αναζήτησης μιας καλύτερης ζωής επειδή τα κοινωνικά συντρίμμια που άφησαν οι πολιτικές κυβερνήσεων-ΕΕ-κεφαλαίου στην Ελλάδα καθιστούν ασφυκτική την επιβίωση του. Πάρα πολλοί κλάδοι της ελληνικής οικονομίας διαλύθηκαν ή υπέστησαν σοβαρή ζημιά με αποτέλεσμα την δραματική μείωση των θέσεων εργασίας και το ξερίζωμα ολόκληρων επαγγελμάτων.
Συνεπώς οι βασικοί λόγοι για τους οποίους η νεολαία εγκαταλείπει την Ελλάδα για το εξωτερικό είναι κυρίαρχα τρεις: ανεργία, υποαπασχόληση, ετεροαπασχόληση. H EE περιγράφει την παραπάνω πραγματικότητα για την νεολαία με τον όρο του brain waste («καταστροφή» διάνοιας). Η ανεργία στη νεολαία βρίσκεται στο 44.4% και μεγάλο κομμάτι της οικονομικά ενεργής νεολαίας δεν απασχολείται με μόνιμο και σταθερό τρόπο πάνω στο αντικείμενο στο οποίο σπούδασε.
Η μετανάστευση, η συνεχής από χώρα σε χώρα μετακίνηση αναλόγως του που υπάρχει δουλειά, αποτελεί στοιχείο που ο καπιταλισμός της εποχής μας κληρονομεί από τα προηγούμενα στάδια ανάπτυξης του συστήματος και το αναβαθμίζει σε συστατικό στοιχείο του νέου πρότυπου του εργάτη και του εργαζόμενου στον σύγχρονο ολοκληρωτικό καπιταλισμό. Ενώ η μετανάστευση αποτελούσε, τουλάχιστον στη συνείδηση της εργατικής τάξης, μια πράξη που η ανάγκη επέβαλε σε έκτακτες περιπτώσεις, σήμερα αναβαθμίζεται σε μια συνεχώς υπαρκτή δυνατότητα και προοπτική. Η απόφαση για μετανάστευση είναι πιο εύκολη σήμερα.
Το νέο πρότυπο του εργάτη είναι βορά στις ορέξεις του κεφαλαίου, μια μετακινουμένη συσσώρευση δεξιοτήτων που πηγαίνει όπου το κεφάλαιο τον έχει ανάγκη. Αυτός ο εργάτης δεν προλαβαίνει να γίνει οργανικό μέλος της κοινωνίας στην οποία ζει, λόγω της «κινητικότητας», ενώ πολλές φορές δεν θέλει να γίνει και τμήμα της. Έχει συνείδηση ξένου, στα πληβειακά στρώματα κυρίως, λόγω του μετεωρισμού και της προσωρινότητας. Στην επιστημονικά εκπαιδευμένη νεολαία, νιώθει ότι αποτελεί δυνητικό μέλος της αστικής τάξης, και η παραμονή του εκεί είναι ένα σκαλοπάτι σ’ αυτό το δρόμο. Είναι ένας απομονωμένος εργάτης κι εργαζόμενος, που το κεφάλαιο σα φυσική δύναμη μπορεί να τον φέρει όπου θέλει, με όποιες συνθήκες εργασίας θέλει, και αυτός μόνος του, έξω από την υπόλοιπη τάξη, δεν μπορεί να αντιδράσει αποφασιστικά.
Η μετανάστευση αξιοποιείται απ’ την εργοδοσία και το κεφάλαιο. Για αυτό και η κοινωνική ένταξη (συνδικάτα, οργανώσεις κλπ) των μεταναστών στις μέρες μας καθυστερεί ή δεν συμβαίνει ποτέ. Έτσι είναι πιο εύκολα για την αστική τάξη να δημιουργήσει όρους συμπίεσης των μισθών και να προκαλέσει ποιοτικότερες τομές στην εργασιακή εκμετάλλευση. Ειδικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα μπορούσαμε να πούμε πως η εργασιακή κινητικότητα ειδικά του επιστημονικού δυναμικού συνιστά τομή και βάθεμα της. Σύμφωνα με τον Χάρβεϊ (1990) οι ροές επιστημονικού δυναμικού λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων συμβάλλουν στη συμπίεση του χρόνου και του χώρου (time space compression). Η εκμηδένιση της απόστασης εξαιτίας του χρόνου που απαιτείται για την πραγματική ή την ηλεκτρονική προσπέλαση δίνουν στην εργασιακή κινητικότητα νέο χαρακτήρα.
Η αιτία της μετανάστευσης στην σύγχρονη εποχή, όπως προαναφέρθηκε, έχει να κάνει προφανώς με την κρίση και την υποβάθμιση των όρων επιβίωσης. Συνεπώς η αξιοπρεπής διαβίωση δεν καλύπτεται ή δεν μπορεί να καλυφθεί στο άμεσο μέλλον. Έτσι παρά την φαινομενική κοσμοπολίτικη διάσταση -η οποία καλλιεργείται συστηματικά από την ΕΕ- της μετανάστευσης και κόντρα στο ιδεολόγημα του νέου «αμερικάνικου ονείρου», οι μετανάστες αντιμετωπίζουν πέρα από την εργασιακή εκμετάλλευση και τις ψυχολογικές συνέπειες της. Τα βαριά ψυχολογικά και ψυχιατρικά νοσήματα είναι δεδομένα για μεγάλο πληθυσμό των μεταναστών οι οποίοι στην αδυναμία τους να ενταχθούν κοινωνικά στην πραγματικότητα των χωρών που μετανάστευσαν φανερώνουν εικόνα κατάρρευσης. Η τάση για επιστροφή είναι ολοένα και αυξανόμενη. Ιδιαίτερα τα πιο πληβειακά στρώματα των μεταναστευτικών ροών αντιμετωπίζουν τις συνέπειες αυτές με μεγαλύτερη σφοδρότητα. Ο ρατσισμός, o ιδιότυπος οικονομικός σωβινισμός που αναπτύσσονται στις αναπτυγμένες χώρες του καπιταλισμού και η εντεινόμενη ξενοφοβία -λόγω του γενικού κλίματος τρομοϋστερίας- διαμορφώνουν το «σκληρό» τοπίο για τους μετανάστες.
Η εργατική πολιτική χάνει την δυναμική ενός βασικού κομματιού της. Η νεολαία (15-29 ετών) μειώνεται κατά 50.000-80.000 κάθε χρόνο καθιστώντας την νεολαία οικτρή κοινωνική μειοψηφία. Η μετανάστευση, αυτή η ανοιχτή πληγή στο σώμα της νεολαίας, εντείνει το γενικό κλίμα παραίτησης, απόγνωσης και ατομικού δρόμου. Καθιστά δυσκολότερη την ανάπτυξη κινήματος νεολαίας και δημιουργεί τεκτονικές αλλαγές στη συνείδησή της.
Η αστική πολιτική αξιοποιεί την γενική τάση φυγής για να διαμορφώσει αντιδραστικότερο το εργασιακό περιβάλλον –σε συνδυασμό με την ένταση της εκμετάλλευσης των εν Ελλάδι «οικονομικών μεταναστών»- αξιοποιεί την μετανάστευση ως βαλβίδα εκτόνωσης των αντιδράσεων της νεολαίας, ως εναλλακτική του κοινωνικού εφιάλτη και δημιουργεί μεγαλεπήβολα σχέδια αναδιάταξης της εκπαίδευσης εν συνόλω με την αιτιολογία της μη απορρόφησης του επιστημονικού δυναμικού (μικρή απόδοση της εκπαίδευσης).
Τα τρία ρεύματα των μεταναστών
Εκτός των επιστημόνων, αυξάνονται και οι ανειδίκευτοι εργάτες
Η μετανάστευση για την ελληνική πραγματικότητα έχει κυρίαρχη διάσταση και αυτή είναι η επιστημονική. Παρόλα αυτά υπάρχει και τάση μετανάστευσης ανειδίκευτου δυναμικού, η οποία παρότι μικρή, το τελευταίο διάστημα εμφανίζει αυξητικές τάσεις. Το 68,4% των «οικονομικών μεταναστών» δηλώνει πάνω από 40.000 ευρώ ετήσιο εισόδημα, ενώ το 9,2% κάτω από 25000 ευρώ. Τα επίπεδα αφορούν χώρες της πρώτης ταχύτητας της ΕΕ και είναι αισθητά πιο υψηλά από τα ποσοστά των μισθών των ημεδαπών εργαζομένων. Δεν μπορούν να συγκρίνονται με απόλυτο τρόπο καθώς το κόστος ζωής διαφέρει μεταξύ των διαφόρων χωρών μετανάστευσης.
Το προφίλ του μετανάστη κυρίαρχα είναι ηλικίας 20-35 χρονών, χωρίς οικογενειακές υποχρεώσεις. Οι χώρες μετανάστευσης κατά κύριο λόγο είναι η Γερμανία (3/4 του εκτιμώμενου κύματος), η Βρετανία (κυρίαρχα το υγειονομικό δυναμικό), η Αυστραλία, η Κύπρος, η Ολλανδία, η Δανία, το Βέλγιο, ο Καναδάς και τα Εμιράτα (ειδικά για τους μηχανικούς), όπως και η Γαλλία και η Σουηδία.
Μέσα στο ευρύ κύμα της μετανάστευσης μπορούμε να διακρίνουμε τρία διαφορετικά ρεύματα:
Πρώτο, επιστημονικό δυναμικό, το οποίο είναι το κυρίαρχο ρεύμα, αν και το πιο πολύμορφο. Εδώ εντάσσονται καταρχήν στρώματα της νεολαίας όπου η εργασιακή τους προοπτική έχει τσακιστεί από την κρίση (φάρμακο, υγεία, κατασκευαστικός κλάδος κ.α.) και οποία επιδιώκουν να εργαστούν στο αντικείμενο τους. Η επιλογή της μετανάστευσης αποτελεί οριακό μονόδρομο. Επίσης, στρώματα με ανώτερη μόρφωση, τα οποία αδυνατούν να βρουν μόνιμη και σταθερή εργασία στα δεδομένα των καπιταλιστικά προηγμένων χωρών της ΕΕ και είναι επηρεασμένα από την κοσμοπολίτικη αντίληψη της παγκοσμιοποίησης. Αποτελούν ταλαντευόμενα στρώματα που θεωρούν πως η επιλογή της μετανάστευσης θα οδηγήσει στην κοινωνική ανέλιξη. Ακόμα, στρώματα που μεταναστεύουν για προπτυχιακές ή μεταπτυχιακές σπουδές.
Δεύτερο, ανειδίκευτο δυναμικό της νεολαίας χωρίς κάποια κατάρτιση το οποίο μεταναστεύει και ασχολείται με δουλειές του ποδαριού. Είναι τα πιο πληβειακά στρώματα τα οποία μεταναστεύουν και υφίστανται σκληρή εκμετάλλευση.
Τρίτο, στρώματα τα οποία ακολουθούσαν την επιλογή της μετανάστευσης και πριν την κρίση –πριν την όξυνση του φαινομένου– που οδηγούνται με μόνο κριτήριο τον καριερισμό και το «εύκολο» κέρδος.
Θα μείνουμε εδώ παλεύοντας για σταθερή δουλειά
Σήμερα απαιτείται μια πολιτική πρόταση που δεν θα επιδιώκει να σώσει οτιδήποτε αν σώζεται, αλλά να ορθώσει ενεργά το ανάστημά της στα σχέδια του κεφαλαίου. Δεν θα γίνουμε η χαμένη γενιά. Θα μείνουμε και θα παλέψουμε εδώ! Δεν θα αφήσουμε τους ανθρώπους μας, τις γειτονιές μας, τις αναμνήσεις μας και τα όνειρα μας για το μέλλον, βορά στα σχέδια της καπιταλιστικής ανασυγκρότησης. Με ένα φοιτητικό και νεολαιίστικο κίνημα σύγκρουσης και ανατροπής, που θα μπορέσει να αλλάξει την τροπή των πραγμάτων, να μιλήσει εφ’ όλης της ύλης χωρίς να φλυαρεί, να συγκρατήσει τη νεολαία από τις τάσεις φυγής και την άτακτη υποχώρηση και να ενώσει σε κοινό αγώνα την νεολαία που αναμετριέται με το ερώτημα της επιστημονικής μετανάστευσης με την νεολαία που δεν έχει δυνατότητα να φύγει στο εξωτερικό και προορίζεται για βορά στην εγχώρια εργασιακή ζούγκλα.
Η εργατική πολιτική οφείλει να προτάξει το βαθύ εργατικό αίτημα για δουλειά για όλους, μόνιμης και σταθερής. Να απαιτήσει προσλήψεις και δικαιώματα μέσα από ένα ταξικά ανασυγκροτημένο εργατικό κίνημα.
Μια νέα διεθνιστική πάλη είναι επίσης αναγκαία. Απαιτείται η ουσιαστική ένταξη στην κοινωνική πραγματικότητα των χωρών υποδοχής, η πολιτική και κινηματική οργάνωση των Ελλήνων, η επικοινωνία και ο συντονισμός. Οι αγωνιστές της κομμουνιστικής και αντικαπιταλιστικής Αριστεράς που έχουν ήδη μεταναστεύσει στο εξωτερικό πρέπει πρώτοι να κινηθούν, ερχόμενοι σε επαφή με εκεί συλλογικότητες, αποτελώντας την μαγιά μιας νέας διεθνούς προσπάθειας. Να επικοινωνήσουν τις ανησυχίες της «παγκόσμιας» νεολαίας συμβάλλοντας στην ωρίμανση της συνολικής υπόθεσης της ανατροπής.
