Μέρος 1ο
Το βιβλίο «Έτσι αγαπάμε εμείς την Ελλάδα» (εκδ. Τόπος) θα διαβαστεί και θα συζητηθεί. Η επιμέλεια είναι του πανεπιστημιακού Σπύρου Σακελλαρόπουλου, που έγραψε τα αρχικά κεφάλαια, όμως η έρευνα (ή μάλλον το έπος της έρευνας) πραγματοποιήθηκε από τον πατέρα του, τον Γρηγόρη Σακελλαρόπουλο, που δεν ζει πια.
Ο τόμος περιλαμβάνει τα πλήρη πρακτικά των δύο δικών Μπελογιάννη (1951 και 1952), που εκδίδονται για πρώτη φορά στο σύνολό τους, καθώς και τα «σήματα Βαβούδη», δηλαδή τα αποκρυπτογραφημένα ραδιοτηλεγραφήματα του Νίκου Βαβούδη (που αυτοκτόνησε κατά τη σύλληψη). Σε αυτά στηρίχτηκε το κατηγορητήριο περί κατασκοπείας που οδήγησε τον Μπελογιάννη και άλλους τρεις στο εκτελεστικό απόσπασμα.
Επίσης, περιλαμβάνονται οι καταθέσεις των μαρτύρων, όλες οι απολογίες, οι αγορεύσεις του βασιλικού επιτρόπου και των δικηγόρων υπεράσπισης. Στα αρχικά κεφάλαια παρουσιάζονται αναλυτικά το πολιτικό πλαίσιο της εποχής των δικών, η βιογραφία του Μπελογιάννη και η αποστολή του στην Αθήνα, το χρονικό της σύλληψής του, καθώς και η πορεία προς την εκτέλεση.
Ηρωικές οι απολογίες του Μπελογιάννη και άλλων συντρόφων του, όμως δεν ισχύει το ίδιο για τις απολογίες αυτών που λύγισαν στη διάρκεια της προφυλάκισης και της ανάκρισης. Αυτές οι «ταπεινωτικές απολογίες» δεν αποκαλύπτουν απλώς την «ανθρώπινη κατάσταση», αλλά και την κτηνωδία του μετεμφυλιακού κράτους, που δεν δολοφονούσε απλώς ανθρώπους αλλά τσάκιζε ψυχές, γονάτιζε συνειδήσεις.
Τραγικά διαφωτιστικοί είναι οι πίνακες όπου η καταδίκη συσχετίζεται με το βαθμό μεταμέλειας: Από τους 92 κατηγορούμενους της πρώτης δίκης, οι 61, που είτε αποκήρυξαν το ΚΚΕ είτε αναγνώρισαν ότι η προανακριτική κατάθεσή τους ΔΕΝ ήταν προϊόν βίας, αφέθηκαν ελεύθεροι. Όμως οι «αμετανόητοι» κρίθηκαν ένοχοι χωρίς αναστολή και 21 από αυτούς καταδικάστηκαν σε βαριές ποινές, από θάνατο μέχρι 15 χρόνια φυλάκιση. (Στο πλαίσιο των μέτρων ειρήνευσης της πρόσφατα εκλεγμένης κυβέρνησης Πλαστήρα, η θανατική ποινή μετατράπηκε σε ισόβια).
Η δεύτερη δίκη ολοκληρώθηκε σε χρόνο ρεκόρ, μέσα σε δύο εβδομάδες, με σκοπό να χυθεί αίμα, για να σταλεί ο Μπελογιάννης στο απόσπασμα. Από τους 29 κατηγορούμενους (ανάμεσά τους οκτώ γυναίκες), οκτώ καταδικάστηκαν σε θάνατο, τέσσερις σε ισόβια και 5 αθωώθηκαν.
Το βιβλίο παρουσιάζεται Τρίτη 22/11 στις 7.30 στην ΕΣΗΕΑ (Ακαδημίας 20, 1ος όροφος). Θα μιλήσουν, εκτός από τον Σπύρο Σακελλαρόπουλο, ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Γιώργος Λεονταρίτης, ο ομότιμος καθηγητής Ηλίας Νικολακόπουλος και η ιστορικός Ιωάννα Παπαθανασίου. Συντονίζει ο δημοσιογράφος Διονύσης Ελευθεράτος.
Μέρος 2ο
Αμερικάνοι, στρατός και παλάτι ήθελαν νεκρό τον Μπελογιάννη
Συνέντευξη του συγγραφέα Σπύρου Σακελλαρόπουλου στη Μαριάννα Τζιαντζή
Δεν είναι πολύ συνηθισμένο πατέρας και γιος να γράφουν ή μάλλον να υπογράφουν μαζί ένα βιβλίο. Ποια ήταν η συμβολή του Γρηγόρη Σακελλαρόπουλου;
Το συγκεκριμένο βιβλίο αποτελεί, στο μεγαλύτερο μέρος του, προϊόν έρευνας του πατέρα μου, Γρηγόρη Σακελλαρόπουλου. Ο πατέρας μου, παρότι είχε σπουδάσει Πολιτικές Επιστήμες, ποτέ δεν ασχολήθηκε επαγγελματικά με κάτι σχετικό, είχε ωστόσο βαθιά ιστορική παιδεία και ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον για την υπόθεση Μπελογιάννη. Η προβολή της γνωστής ταινίας του Νίκου Τζήμα Ο Άνθρωπος με το Γαρύφαλλο και οι σχετικές συζητήσεις που προκάλεσε γύρω από τις δίκες Μπελογιάννη έδωσαν στον Γρηγόρη Σακελλαρόπουλο το ερέθισμα να αρχίσει μια προκαταρκτική έρευνα στη δεκαετία του ’80. Στη δεκαετία του ’90, όταν πια είχε συνταξιοδοτηθεί, είχε χρόνο να ασχοληθεί πιο ενδελεχώς με το συγκεκριμένο θέμα. Τον θυμάμαι να πηγαίνει σε βιβλιοθήκες, να κάνει αιτήσεις σε υπηρεσίες του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, να διαβάζει στο γραφείο του βιβλία και άλλο υλικό σχετικά με τον Μπελογιάννη. Τελικά, γύρω στο 1997-98 είχε τελειώσει μια πρώτη εκδοχή της καταγραφής των πρακτικών των δύο δικών μαζί έναν αρκετά εκτενή δικό του σχολιασμό. Δυστυχώς, η ασθένεια της μητέρας μου και ο δικός του αδόκητος θάνατος τρεις μήνες (16/7/2009) μετά το θάνατο της μητέρας μου (6/4/2009) λειτούργησαν απαγορευτικά για τη συνέχιση του εγχειρήματος από τη δική του πλευρά.
Γιατί έως τώρα δεν είχαμε μια έκδοση με τα πλήρη πρακτικά;
Οι λόγοι είναι, κατά τη γνώμη μου, κυρίως πολιτικοί και όχι τόσο τεχνικοί. Βέβαια τμήματα των πρακτικών δημοσιεύτηκαν με διάφορους τρόπους. Στο βιβλίο του Τάσο Βουρνά, Υπόθεση Μπελογιάννη (Αθήνα 1984, εκδ. Τολίδη), αναφέρεται στον υπότιτλό του πως περιέχονται τα πλήρη πρακτικά. Ωστόσο, όπως και ο ίδιος ο Βουρνάς επισημαίνει, πρόκειται περί ιδιαίτερα περιληπτικών πρακτικών με λάθη, που προέκυπταν ανάλογα με το τι είχε αντιληφθεί ο πρακτικογράφος. Συνιστούσε ιδιαίτερη προσοχή στη χρήση τους αντιπαραβάλλοντας μάλιστα την απολογία Μπελογιάννη όπως εμφανιζόταν στα πρακτικά, με την πολύ πιο εκτενή εκδοχή που διένειμε η γ.γ. Τύπου και Πληροφοριών. Ταυτόχρονα, παρέμενε το πρόβλημα της απουσίας πρακτικών για την πρώτη δίκη.
Από την πλευρά του, το ΚΚΕ επιχείρησε να βγάλει μια αρκετά μεγάλη εκδοχή των πρακτικών της πρώτης δίκης, βασισμένη στα πρακτικά που δημοσίευσαν οι εφημερίδες της εποχής. Πρόκειται για το βιβλίο Μπελογιάννης – Η δίκη της Αλήθειας (Εκδοτικό Νέα Ελλάδα) που διανεμήθηκε στα τέλη του 1951 στους πολιτικούς πρόσφυγες οι οποίοι ζούσαν στις ανατολικές χώρες. Το ζήτημα όμως είναι πως η συγκεκριμένη έκδοση παρουσιάζει δύο προβλήματα: Το πρώτο σχετίζεται με το ότι είναι εντελώς δυσεύρετη. Το δεύτερο ζήτημα, που είναι και το πιο σοβαρό, συνδέεται με το ότι στο βιβλίο αυτό δεν περιλαμβάνονται τα πλήρη πρακτικά της πρώτης δίκης αλλά κυρίως οι απολογίες εκείνων των κατηγορούμενων που υπερασπίστηκαν το ΚΚΕ, οι αγορεύσεις συνηγόρων τους, καθώς και αποσπάσματα από μαρτυρίες μαρτύρων κατηγορίας που υπέπεσαν σε προφανείς αντιφάσεις. Απουσιάζει έτσι η πλευρά όσων κατηγορούμενων αποκήρυξαν το ΚΚΕ, οι αγορεύσεις των δικών τους συνηγόρων, η τελική αγόρευση του Βασιλικού Επίτροπου κ.ά.
Ποια είναι τα κενά στα πρακτικά που είχαν εκδοθεί παλιότερα; Γιατί απουσιάζουν οι «ταπεινωτικές απολογίες», όπως τις χαρακτηρίζετε;
Η απάντηση είναι πως η πλήρης έκδοση των πρακτικών δεν αποτελούσε προτεραιότητα για το σύνολο της ελληνικής Αριστεράς. Έφτανε η πολύ διαδεδομένη απολογία Μπελογιάννη, ενίοτε και οι απολογίες της Έλλης Παππά και του Τάκη Λαζαρίδη που εξέφραζαν την ηρωική πλευρά του κομμουνιστικού κινήματος στη χώρα μας. Οτιδήποτε έφερνε στην επιφάνεια αρνητικές όψεις, όπως οι αποκηρύξεις του ΚΚΕ από άλλα στελέχη του, οι ενοχοποιητικές καταθέσεις, οι ταπεινωτικές απολογίες, καλό ήταν να αποφεύγονταν γιατί έδειχναν μια άλλη πλευρά της πραγματικότητας.
Γιατί υποστηρίζετε ότι ο πόλεμος στην Κορέα, σε συνδυασμό με την εμφάνιση του μακαρθισμού στις ΗΠΑ, επηρέασαν τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα την εποχή της δίκης;
Ο μακαρθισμός, ως εκδήλωση ακραίου αντικομμουνισμού, επηρέασε και την πολιτική των ΗΠΑ ώστε να εξαλειφθεί όσο το δυνατόν περισσότερο η σοβιετική επιρροή. Σε αυτό το πλαίσιο θα γίνουν στις ΗΠΑ η εκτέλεση του ζεύγους Ρόζενμπεργκ και οι διώξεις των αριστερών πολιτών, ενώ στην Ελλάδα θα συνεχιστούν οι εκτελέσεις αρκετά χρόνια μετά το τέλος του εμφυλίου. Ο μακαρθισμός θα τροφοδοτηθεί από το ξέσπασμα του πολέμου στην Κορέα. Ο τελευταίος θα επηρεάσει ιδιαίτερα τις εξελίξεις στην Ελλάδα λόγω της γειτνίασής με χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ θεωρεί σχεδόν σίγουρο πως μέσω Βουλγαρίας θα πραγματοποιηθεί εισβολή στην Ελλάδα, η οποία θα μετατραπεί σε σοβιετικό δορυφόρο. Έτσι, οι ΗΠΑ άρχισαν να φτιάχνουν στρατιωτικά σχέδια ώστε ο ελληνικός στρατός να μπορέσει να χρησιμοποιηθεί ενάντια σε μία υποκινούμενη από τους σοβιετικούς εισβολή, η οποία πιθανολογείτο πως θα γινόταν μέσα στο 1951! Μέσα σε αυτό το κλίμα πραγματοποιήθηκαν οι δύο δίκες.
Γιατί αμφισβητείτε την άποψη που έχει διατυπωθεί από ορισμένες πλευρές πως ίσως να ήταν διαφορετική η εξέλιξη αν ο Ζαχαριάδης δεν χαρακτήριζε «ψευδή και χαφιέδικη» την περίφημη αποστολή Πλουμπίδη;
Όπως προανέφερα είχε δημιουργηθεί ένα κλίμα σφοδρού αντικομμουνισμού. Το ελληνικό μετεμφυλιακό κράτος θα εκτελούσε οποιοδήποτε ανώτερο στέλεχος του ΚΚΕ κατάφερνε να συλλάβει. Θα ήταν παράδοξο να ματαιωνόταν η εκτέλεση Μπελογιάννη (αναπληρωματικού μέλους της ΚΕ του ΚΚΕ), τη στιγμή που ένα χρόνο νωρίτερα είχε εκτελεστεί ο Ν. Νικηφορίδης απλώς επειδή διακινούσε ψήφισμα για την κατάργηση των ατομικών όπλων.
Γιατί υπήρξε τόσο μεγάλη σπουδή για την εκτέλεση του Μπελογιάννη παρά την αντίθετη θέληση της κυβέρνησης Πλαστήρα;
Η κυβέρνηση Πλαστήρα δεν ήθελε την πραγματοποίηση των εκτελέσεων, ωστόσο περιορίστηκε απλά στη διατύπωση της αντίθεσής της χωρίς να προχωρήσει σε ανοικτή αντιπαράθεση με το Θρόνο και το Στρατό. Αντίθετα, ο Στρατός και το Παλάτι επείγονταν στο να γίνουν οι εκτελέσεις επειδή φοβούνταν το παγκόσμιο κίνημα συμπαράστασης που είχε εκδηλωθεί, καθώς και τις αντίστοιχες αντιδράσεις στο εσωτερικό.
Γιατί τόση σπουδή να εκτελεστεί ο Μπάτσης μολονότι, όπως γράφετε, δεν είχε κάποια σχέση με τους ασυρμάτους αλλά ήταν «ταμίας» του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ;
Ο Μπάτσης, γιος ναυάρχου που είχε στενή σχέση με τον Γεώργιο το Β΄, δικηγόρος τριών εταιρειών και σημαντικός οικονομολόγος, άνθρωπος ο οποίος είχε κοινωνικές επαφές με πολλά μέλη της ελληνικής άρχουσας τάξης, αποτελούσε αποστάτη της τάξης του και μάλιστα όταν κινδύνευσε η εξουσία της. Η εκτέλεσή του είχε το συμβολισμό πως η αστική τάξη δεν συγχωρεί και πως με το ίδιο τίμημα θα τιμωρήσει και όποιο άλλο μέλος της αποστατήσει. Δεν έφτανε η στάση του στη δίκη, του έγιναν και πιέσεις να ψευδομαρτυρήσει. Όταν εκείνος αρνήθηκε, η εκτέλεση ήταν μονόδρομος.
Πέρα από τη συμβολή του βιβλίου σας στην προσέγγιση της ιστορικής αλήθειας, πώς πιστεύετε ότι αγγίζει τον σύγχρονο αναγνώστη, που δεν γνώρισε τα «πέτρινα χρόνια»;
Ελπίζω πως τον μεταφέρει στο κλίμα της εποχής, κάνοντας να γίνει σαφής η βαναυσότητα της εκάστοτε άρχουσας τάξης όταν κινδυνεύει σοβαρά η εξουσία της. Έτσι, μπορούν να προκύψουν και για τις νεότερες γενιές συμπεράσματα για το πόσο αδυσώπητος θα είναι ο αγώνας για να φύγουμε από την περίοδο της ανθρώπινης προϊστορίας. Τότε οι θυσίες των αγωνιστών του κομμουνιστικού κινήματος, και ανάμεσα σε αυτούς του Μπελογιάννη και των συντρόφων του, θα έχουν βρει τη δικαίωσή τους.
Μέρος 3ο
Στιγμιότυπα από τις δίκες
Οι «κολυνοί»
Στη δεύτερη δίκη ένας αστυνόμος εξηγεί πώς οι «πράκτορες κατασκοπείας» χρηματοδοτούνταν από «ξένας Δυνάμεις»: «Όταν το 1936 κατέσχομεν το αρχείον του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, μεταξύ των άλλων εύρομεν και δύο “κολυνούς”. Τον έναν τον κράτησα εγώ και τον άλλον ο συνάδελφος κ. Χαραλαμπίδης. Ήρχισα να τον χρησιμοποιώ και να πλένω τα δόντια μου, αλλά όταν έφθασα προς το τέλος του κολυνού, ευρήκα μέσα ένα σκληρό πράγμα. Ήταν μέσα όλοι οι λογαριασμοί του κόμματος για τα χρήματα που εστέλλοντο εκ του εξωτερικού».
Ύποπτες γυναικείες κουβέντες
Στην πρώτη δίκη, ένας αστυφύλακας καταθέτει για μια «ύποπτη» συνάντηση μεταξύ δύο κατηγορούμενων γυναικών, αν και παραδέχεται ότι δεν άκουσε τι έλεγαν. Ο συνήγορος υπεράσπισης τον ρωτά: «Εάν οι δύο αυτές γυναίκες μιλούσαν για την Αίγυπτο, για το Σουέζ, θα ήταν ύποπτο;» Απάντηση: «Βέβαια και θα ήταν ύποπτο. Τι θέλουν δύο γυναίκες να μιλούν για αυτά τα πράγματα;»
«Αφροδίτη, θα με σώσεις;»
Από την απολογία της Αφροδίτης Μανιάτη: «Το πόσο μάταιο, άδικο και αβέβαιο είναι το έργο που έχει αναλάβει η Γενική Ασφάλεια, το δείχνει η φράση του ανακριτή Τζαβέλλα, που τόσες και τόσες φορές, σε ύφος ερωτηματικό, μου έκανε: “Αφροδίτη, όταν αύριο τα πράγματα θα αλλάξουν, θα με σώσεις;”».
«Αυτό είναι πλαστογραφία»
Ο Πέτρος Παπανικολάου, που δεν είναι μέλος του ΚΚΕ, παραδέχεται ότι έγραφε συνθήματα στους τοίχους, όπως «Αμνηστία», «Δημοκρατία», «Ειρήνη», «Ψωμί». Ο βασιλικός επίτροπος τον ρωτά: «Γιατί δίπλα σε αυτά τα ειρηνιστικά συνθήματα έγραφες και το ΚΚΕ;»
Παπανικολάου: «Το έγραφα γιατί μόνο το ΚΚΕ υιοθέτησε ειλικρινά τα συνθήματα της ειρήνης». Βασ. επίτροπος: «Αφού δεν είσαι μέλος του ΚΚΕ, πώς έγραφες κάτω από τα συνθήματα ΚΚΕ; Αυτό είναι πλαστογραφία. Έπρεπε να βάλεις το όνομά σου!»
Παπανικολάου: «Ευχαριστώ πολύ για την υπόδειξη! Αν έβαζα το όνομά μου, θα με έπιαναν αμέσως».
«Ήδη δικαζόμεθα ερήμην»
Οι κατηγορούμενοι ζητούν από την έδρα να τοποθετηθεί μικρόφωνο γιατί δεν ακούν έναν μάρτυρα. Ο πρόεδρος απαντά: «Εμείς δεν έχουμε λίρες απ᾽ έξω για να αγοράζουμε μικρόφωνα».
Μπελογιάννης: «Έχουν οι Αμερικανοί, κ. Πρόεδρε». Πρόεδρος (εν θυμώ): «Θα αναγκασθώ να σας βγάλω έξω και θα δικασθήτε ερήμην». Μπελογιάννης. «Ήδη δικαζόμεθα ερήμην, κ. Πρόεδρε, διότι δεν ακούμε την κατάθεσιν του μάρτυρος».
«Εμείς τους αυτοκτονούμε!»
Καλλιόπη Παπαδοπούλου: «Προκειμένου να υπογράψω δήλωσιν απειλήθηκα ότι θα με ρίψουν από την ταράτσα της Ασφάλειας. Μου είπε ένας αστυφύλακας ότι “οι αυτοκτονίες που ακούς δεν είναι αληθινές. Εμείς τους αυτοκτονούμε!” Καταγγέλλω τις ενυπόγραφες καταθέσεις μου στην Ασφάλεια ως προϊόν βίας».
Μέρος 4ο
Η χτισμένη στη βία μεταμέλεια
Λέει ο Μπελογιάννης στην απολογία του (στην πρώτη δίκη): «Απ᾽τον καιρό της Μεταξικής δικτατορίας έγιναν στην Ελλάδα 120.000 “δηλώσεις μετανοίας” […] με τη βία, με χίλιους δυο εκβιασμούς. Δημιουργείται όμως ένα σοβαρό κοινωνικό και εθνικό πρόβλημα. Μια παράταξη, η παράταξη της Δεξιάς, υποχρεώνει με τη βία μιαν άλλη παράταξη να αποκηρύξει τις ιδέες της, να σηκώνει τα χέρια ψηλά μπροστά στον κίνδυνο, να αρνιέται αυτό που πιστεύει. Το “μάθημα” αυτό δεν δίνεται μόνο στην Αριστερά αλλά και στους οπαδούς της Δεξιάς. Με λίγα λόγια διδάσκονται όλοι οι Έλληνες ότι, μπροστά στους κινδύνους και τις δοκιμασίες, για να σώσουν το τομάρι τους, να σηκώνουν ψηλά τα χέρια. Εύχομαι αυτοί που διδάσκουν τέτοια μαθήματα να μη δρέψουν τους καρπούς των κόπων τους».
Πλάι στο μεγαλείο ανθρώπων σαν τον Μπελογιάννη και άλλων συντρόφων του, ξετυλίγεται η τραγωδία εκείνων που συνεργάστηκαν με την Ασφάλεια, που δεν περιορίστηκαν στη δήλωση, αλλά κατέδωσαν φίλους και συντρόφους τους. Όπως είπε ένας από τους συνηγόρους υπεράσπισης: «Οι κατηγορούμενοι παρέμειναν επί επτά και πλέον μήνας εις την απομόνωσιν και ηδύνατο να εξέλθουν υπό τας εξής δύο προϋποθέσεις: (α) να αποκηρύξουν τον εαυτό τους, δηλαδή τας πολιτικάς και κοινωνικάς αυτών αντιλήψεις και (β) να βοηθήσουν το έργον της Γενικής Ασφαλείας, ήτοι να κατηγορήσουν άλλους φίλους των, γνωστούς των ή απλώς ομοϊδεάτας των».
Στο εδώλιο ο Στ. Πιττακός. Η υπεράσπιση ρωτά: «Στην Ασφάλεια πώς σου φέρθηκαν;». Τη στιγμή της ερωτήσεως, ο Πιττακός αρχίζει να κλαίει με λυγμούς. Του επαναλαμβάνεται η ερώτησις, αλλά ο Πιττακός δεν ημπορεί να απαντήσει και συνεχίζει τους λυγμούς. Μετ’ ολίγον αναλαμβάνει. Πιττακός (κλαίοντας): «Δεν έχω παράπονο… μου φέρθηκαν… καλά».
Συχνά οι κομμουνιστές έχουν επικριθεί για την «ξύλινη γλώσσα τους». Όπως εδώ το επίθετο ξύλινος ταιριάζει στις απολογίες των μεταμεληθέντων, που μοιάζουν βγαλμένες με καρμπόν: «Είμαι Έλλην πραγματικός και εις τας φλέβας μου ρέει αίμα ελληνικόν και ουχί πύον κομμουνιστικόν». «[…] εζήτησα να αποχρωματισθώ διότι είμαι γνησία Ελληνίς». «Θεωρώ το ΚΚΕ ως εσμόν τυχοδιωκτών σκοπούντων την συμφοράν της Ελλάδος». «Σήμερον η Ελληνική μου Ψυχή εξανίσταται διά τας αντεθνικάς πράξεις του ΚΚΕ, επανελθών ειλικρινώς εις τους κόλπους της κοινωνίας και διαρρήξας κάθε δεσμόν με το ΚΚΕ».
Λεβεντιά, περηφάνια και ανθρωπιά συναντάμε στις απολογίες αρκετών κατηγορούμενων που αρχικά κλονίστηκαν, υπέγραψαν καταθέσεις που ενοχοποιούσαν τον εαυτό τους, αλλά στη συνέχεια ανακάλεσαν τα όσα είπαν – και πλήρωσαν ακριβά αυτή την ανάκληση. Στο νου μου έρχεται το βιβλίο Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν του Πρίμο Λέβι. Εκείνοι που γλίτωσαν τη φυλάκιση και τη ζωή τους είναι αυτοί που βούλιαξαν μες στο ψέμα, την προδοσία, την ντροπή. Κι αυτοί που πλήρωσαν, που καταδικάστηκαν δεν έσωσαν μόνο την προσωπική τους τιμή αλλά και την τιμή των επόμενων γενιών κομμουνιστών.
