ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΥΡΟΥΔΕΑΣ*
Ευθύς εξ αρχής η Ευρωπαϊκή Ένωση – και αντίθετα με τα φληναφήματα όλων των τύπων συμβιβασμένης «ροζ Αριστεράς» – ήταν και παραμένει ένα εγχείρημα καταστατικά εχθρικό απέναντι στον κόσμο της εργασίας. Η καπιταλιστική κρίση του 2007-8 βρήκε την ΕΕ στο χειρότερο σημείο και την βύθισε σε μια βαθιά κρίση και την ίδια
Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο «μεγάλος ασθενής» της εποχής μας
Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν «ο μεγάλος ασθενής». Σήμερα ο τίτλος αυτός ταιριάζει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό το εγχείρημα ξεκίνησε μεταπολεμικά σαν διαδικασία ανοικοδόμησης και σταθεροποίησης των δυτικο-ευρωπαϊκών καπιταλισμών απέναντι στην εξωτερική απειλή του πάλαι ποτέ ανατολικού μπλοκ και στην εσωτερική απειλή της Αριστεράς και του εργατικού κινήματος. Φυσικά όλα αυτά υπό την αμερικανική ηγεμονία. Βασικό του στοιχείο ήταν αφενός η εξομάλυνση – αλλά όχι η ανέφικτη κατάργηση – των ανταγωνισμών μεταξύ των ηγεμονικών καπιταλισμών της Ευρώπης (Γερμανία, Γαλλία, Βρετανία) και αφετέρου το ξεδόντιασμα του εργατικού κινήματος και της Αριστεράς.
Ευθύς εξ αρχής – και αντίθετα με τα φληναφήματα όλων των τύπων συμβιβασμένης «ροζ Αριστεράς» – ήταν και παραμένει ένα εγχείρημα καταστατικά εχθρικό απέναντι στον κόσμο της εργασίας (ακόμη και όταν χρειάζεται να κάνει παραχωρήσεις για να διατηρήσει την ηγεμονία του). Στόχος του είναι η αναπαραγωγή της καπιταλιστικής κυριαρχίας και της εκμετάλλευσης της εργασίας υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες και τους συσχετισμούς δύναμης μεταξύ τάξεων και μεταξύ κρατών που διαμορφώνονται στον ευρωπαϊκό χώρο. Επιπλέον, συγκροτεί έναν από τους βασικούς μεταπολεμικούς διεθνείς ιμπεριαλιστικούς πόλους, που σε συνεργασία αλλά και ανταγωνισμό με τους υπόλοιπους όμοιους τους εκμεταλλεύεται άλλες περιοχές και λαούς και συγκροτεί την ιεραρχημένη πυραμίδα του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος. Ταυτόχρονα, στο εσωτερικό του διαμορφώνονται – ιδιαίτερα μετά τις διαδοχικές διευρύνσεις της – διαφορετικά κατηγορίες χωρών, όπου οι ισχυρότερες και πιο αναπτυγμένες εκμεταλλεύονται τις πιο αδύναμες και λιγότερο αναπτυγμένες. Ουσιαστικά, οι χώρες του ευρω-κέντρου αποτελούν τους ηγεμονικούς ιμπεριαλισμούς της ενοποίησης ενώ οι χώρες της ευρω-περιφέρειας αποτελούν υπο-ιμπεριαλισμούς. Οι τελευταίες είναι χώρες που εξασκούν οι ίδιες δραστηριότητες ιμπεριαλιστικής οικονομικής εκμετάλλευσης σε βάρος άλλων χωρών και λαών (συνήθως ασταθείς και αδύναμες), αλλά ταυτόχρονα υπόκεινται και οι ίδιες σε τέτοιες διαδικασίες εκμετάλλευσης από ισχυρότερες χώρες.
Η ευρωπαϊκή ιμπεριαλιστική ενοποίηση πέρασε από διάφορες φάσεις στην μέχρι σήμερα διαδρομή της. Στην αρχή το αποτύπωμα της αμερικανικής ηγεμονίας ήταν σαφώς ισχυρότερο. Επίσης, η ενοποίηση κινήθηκε με τον τότε επικρατούντα κεϊνσιανισμό (δηλαδή παρεμβατικό κράτος και προσπάθεια ενσωμάτωσης του εργατικού κινήματος μέσω αναδιανεμητικών πολιτικών). Η παγκόσμια καπιταλιστική κρίση του 1974 έκανε τον νεοφιλελευθερισμό (δηλαδή τον περιορισμό του ρόλου του κράτους στους αναγκαίους κρίσιμους τομείς και την ολομέτωπη επίθεση στο εργατικό κίνημα) τη νέα ορθοδοξία. Η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ στη δεκαετία του 1990 ενίσχυσε τον νεοφιλελευθερισμό ανοικτής οικονομίας (την «παγκοσμιοποίηση») καθώς άνοιξε τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ στα δυτικά κεφάλαια. Ταυτόχρονα, χαλάρωσε την αμερικανική ηγεμονία και άνοιξε την όρεξη στους ηγεμονικούς καπιταλισμούς της ευρωπαϊκής ενοποίησης για μία ενδεχόμενη διεκδίκηση της παγκόσμιας ηγεμονίας. Οι διαδοχικές διευρύνσεις της ευρωπαϊκής ενοποίησης, το θεσμικό βάθεμα της (με την δημιουργία της ΕΕ) και το κοινό νόμισμα αποτέλεσαν κρίσιμα βήματα στην κατεύθυνση αυτή.
Ταυτόχρονα όμως, ιδιαίτερα από την στιγμή που άνοιξε τον διασκελισμό της, αντιμετωπίζει αυξανόμενες δυσκολίες. Οι διευρύνσεις αύξησαν την ανομοιογένεια και την ανισομετρία στο εσωτερικό της. Η θεσμική και πολιτική εμβάθυνση ταλαιπωρείται τόσο από τους ενδοϊμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς των ηγεμονικών χωρών όσο και από την αυξανόμενη λαϊκή απέχθεια απέναντι στο τερατούργημα της ΕΕ. Όσον αφορά την τελευταία, καθώς οι κεϊνσιανές συνταγές έχουν παραμερισθεί και συγχρόνως οι καπιταλιστικές κρίσεις έχουν ενταθεί (πρώτα του 1974 και ακολούθως του 2007-8), το κεφάλαιο έχει ολοένα και λιγότερη διάθεση για να πουλήσει «καθρεπτάκια» στους εργαζόμενους και οι πολιτικές στυγνής αντιλαϊκής λιτότητας γίνονται σήμα κατατεθέν της ΕΕ. Αυτό, σε συνδυασμό με τον εξόφθαλμα ολιγαρχικό και αντι-δημοκρατικό χαρακτήρα της και την απροκάλυπτη καταπάτηση εθνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων, έχει οδηγήσει στην απόρριψη όλων σχεδόν των θεσμικών αλλαγών της ΕΕ όπου τέθηκαν σε λαϊκή ψήφο. Στα προβλήματα αυτά συνέβαλλαν και οι ανταγωνιστικοί ιμπεριαλισμοί, και ιδιαίτερα ο αμερικανικός, ακριβώς για να υποσκάψουν τις ηγεμονικές φιλοδοξίες της ΕΕ.
Η παγκόσμια καπιταλιστική κρίση του 2007-8 αποτελεί καθοριστική καμπή στη διαδρομή της ΕΕ. Στην αρχή πυροδότησε φιλοδοξίες ευρωπαϊκής παγκόσμιας ηγεμονίας καθώς το ευρω-ιερατείο διακήρυξε ότι η κρίση είναι μόνον αμερικανική. Συντομότατα αυτό αποδείχθηκε ευσεβής πόθος και η κρίση πτωτικής τάσης της κερδοφορίας εκδηλώθηκε και στην Ευρώπη. Ακολούθως, και μέσα στη γενική εγκατάλειψη των νεοφιλελεύθερων πολιτικών και την χρησιμοποίηση δεξιών νεο-κεϊνσιανών πολιτικών (δηλαδή αντικυκλικής χαλαρής νομισματικής και επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής) από όλους τους μεγάλους πόλους του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος (προεξαρχόντων των ΗΠΑ), η ΕΕ προσπάθησε να κάνει την «πονηρή». Χρησιμοποίησε τέτοιες πολιτικές πολύ λιγότερο και για μικρότερο χρονικό διάστημα από τους υπόλοιπους εκτιμώντας ότι οι αντικυκλικές πολιτικές δεν λύνουν την κρίση υπερσυσσώρευσης αλλά απλά την ετεροχρονίζουν και την κάνουν οξύτερη. Αυτό είναι ορθό αλλά υπολόγιζε χωρίς τους ανταγωνιστές της, που δεν είναι διατεθειμένοι να αφήσουν την ΕΕ να «πάρει κεφάλι» σε βάρος τους. Για παράδειγμα, η στρατηγική της ΕΕ προβλέπει την μετατροπή της ευρω-περιφέρειας σε «τριτοκοσμική» ζώνη (δηλαδή οικονομίες φθηνών μισθών, περιουσιακών στοιχείων και χαμηλής τεχνολογικής εξειδίκευσης). Η αμερικανική πίεση για διαγραφή χρέους υπονομεύει αυτή την στρατηγική – φυσικά όχι από αλληλεγγύη στην ευρω-περιφέρεια.
Το ξήλωμα της ΕΕ ανοίγει δυνατότητες
Ο λαός δεν έχει τίποτα να φοβηθεί
Εκτός όμως από τα προβλήματα πολιτικής, η κρίση του 2007-8 έδειξε την εξάντληση της διεθνοποίησης του κεφαλαίου (της «παγκοσμιοποίησης») σαν μηχανισμού αντιρρόπησης της φθίνουσας κερδοφορίας. Ο μηχανισμός αυτός, που λειτούργησε για μερικές δεκαετίες, έφθασε στα όρια του και πλέον γίνεται βαρίδι καθώς κάνοντας τις καπιταλιστικές οικονομίες πιο ανοικτές και πιο διασυνδεδεμένες τις κάνει ταυτόχρονα και πιο ασταθείς. Η ΕΕ, είναι μία αδύναμη και ανολοκλήρωτη περιφερειακή ενοποίηση που της λείπουν βασικές αναγκαίες λειτουργίες (πολιτική ενότητα, δημοσιονομική και τραπεζική ενοποίηση κλπ.). Το ξέσπασμα της κρίσης την βρήκε στο χειρότερο σημείο: δεν είναι μία πλήρης ενοποίηση (τύπου ΗΠΑ) και δεν είναι μία περιορισμένη ενοποίηση (ώστε να έχει αντιπυρικές ζώνες και επαρκείς δικλείδες ασφαλείας).
Το συνδυαστικό αποτέλεσμα είναι η ΕΕ από επίδοξος σουλτάνος να γίνεται ο «μεγάλος ασθενής». Όπως και στον προκάτοχο της οι ανταγωνιστές διεκδικούν μέρος των ιματίων της, αλλά ταυτόχρονα φοβούνται την ακαριαία καταστροφή λόγω του στρατηγικού κενού που θα προκύψει. Η περίπτωση του Brexit είναι χαρακτηριστική. Ο βρετανικός καπιταλισμός, γνωστό σκυλάκι των ΗΠΑ, βάζει συστηματικά εμπόδια στην εμβάθυνση της ΕΕ. Ταυτόχρονα, τμήματα του φοβούνται ολοένα και περισσότερο την αυξανόμενη γερμανική ηγεμονία. Ο δε λαϊκός παράγοντας βλέπει – παρά τις καμπάνιες της εξευτελισμένης εγχώριας «ροζ Αριστεράς» – ότι δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από την αντιλαϊκή ΕΕ. Ο συνδυασμός οδήγησε μάλλον στο να χαθεί ο έλεγχος του παιχνιδιού και να προκύψει το δημοψήφισμα. Στην πλευρά των νενέκων όμως πλέον στρατεύονται ανοικτά και οι ΗΠΑ καθώς θέλουν μεν μία αδύναμη αλλά απεύχονται μία διαλυμένη ΕΕ. Από την άλλη όμως η δυναμική της αντιπαράθεσης μπορεί να οδηγήσει σε εξελίξεις ανεξέλεγκτες από όλες τις πλευρές του ιμπεριαλιστικού σκυλοκαυγά. Ένα Brexit – ή ακόμη και ένα οριακό αποτέλεσμα – μπορεί να ανοίξει τους ασκούς του Αιόλου για την ΕΕ.
Η Αριστερά και ο κόσμος της εργασίας δεν έχουν να φοβηθούν τίποτα από το άνοιγμα αυτών των ασκών. Το αντίθετο: το ξήλωμα της ευρωπαϊκής ιμπεριαλιστικής ενοποίησης θα ανοίξει δυνατότητες για το εργατικό και λαϊκό κίνημα.
* Ο Στ. Μαυρουδέας είναι καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
