της Ευριδίκης Μπερσή
Θα μπορούσε κανείς να παρομοιάσει τη Διατλαντική Εταιρική Σχέση Εμπορίου και Επενδύσεων (ΤΤΙΡ) με βόμβα νετρονίου. Αν το υπερόπλο αυτό τεθεί σε ισχύ, οι δημοκρατικοί θεσμοί θα παραμείνουν στη θέση τους σαν άδεια κελύφη, απογυμνωμένα από κάθε δυνατότητα παρέμβασης υπέρ των συμφερόντων της μεγάλης πλειοψηφίας. Μετά από εννέα γύρους μυστικών διαπραγματεύσεων ανάμεσα στην Κομισιόν και το αμερικανικό υπουργείο Εμπορίου έχει γίνει απόλυτα σαφές ότι η εμπορική συμφωνία EE – ΗΠΑ δεν αφορά την κατάργηση του προστατευτισμού, αλλά την κατάργηση της προστασίας – της προστασίας της εργασίας, της προστασίας της δημόσιας υγείας, του περιβάλλοντος, της διατροφικής ασφάλειας, των ψηφιακών δικαιωμάτων, του ρόλου του κράτους στην οικονομία. Το πεδίο που σαρώνει η ΤΤΙΡ είναι τόσο πλατύ ώστε δεν είναι καθόλου περίεργο το γεγονός ότι η διατλαντική συμφωνία είναι το υπ αριθμόν ένα κόκκινο πανί για τα κινήματα σε Ευρώπη και Αμερική. Αυτό που έχουν κατανοήσει -και που δεν έχει ακόμα γίνει αρκετα σαφές στην Ελλάδα- είναι ότι όλες οι μάχες, για αύξηση του κατώτατου μισθού, για δημόσια δωρεάν παιδεία, για προστασία του κλίματος γίνονται απείρως δυσκολότερες αν μια χώρα δεθεί χειροπόδαρα με μία εμπορική συμφωνία όπως η ΤΤΙΡ. Η συμφωνία αυτή είναι η μεγάλη αδελφή των μνημονίων, μια συνταγή για να καταπατηθούν οι «κόκκινες γραμμές» των κοινωνιών και να επιβληθεί η ατζέντα των πολυεθνικών ακόμη και στις χώρες που δεν έχουν πέσει στην παγίδα του χρέους.
Η αποτυχημένη απόπειρα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου να περάσει ψήφισμα υπέρ της ΤΤΙΡ στις 10 Ιουνίου, λόγω του βαθύτατου διχασμού στους κόλπους των Γερμανών σοσιαλδημοκρατών, μέρος των οποίων έχει προσχωρήσει στους επικριτές της συμφωνίας, δείχνει το πλάτος των αντιδράσεων. Αν η πίεση από τα κάτω εξακολουθήσει αμείωτη, είναι πιθανό η ΤΤΙΡ να βρει μια θέση στο νεκροταφείο εμπορικών συμφωνιών που ατύχησαν, πλάι στην ΜΑΙ – την πολυμερή συμφωνία για τις επενδύσεις, που στα τέλη του ‘90 τροφοδότησε το κίνημα κατά της παγκοσμιοποιησης. Θα είναι μια μεγάλη στιγμή για το εντυπωσιακό κίνημα αντίστασης, αλλά και μια αφορμή για έντονο προβληματισμό. Αν, παρά το ξεκάθαρο όχι των λαών, κάθε λίγα χρόνια αυτές οι συμφωνίες ανασταίνονται με διαφορετικό περιτύλιγμα και το ίδιο, ή και πιο επιθετικό, περιεχόμενο, μήπως κάτι κάνουμε λάθος;
Ας αρχίσουμε από τα βασικά: Αν μια χώρα υπογράψει εμπορική συμφωνία, οφείλει να προσαρμόσει τους νόμους της στις επιταγές της συμφωνίας. Αν η ΤΤΙΡ υποχρεώσει τις ευρωπαϊκές χώρες να εισάγουν αμερικανικό βοδινό μεγαλωμένο με ανεξέλεγκτες ποσότητες αντιβιοτικών, ή αμερικανικά κραγιόν με μόλυβδο, ούτε τα κράτη-μέλη, ούτε η Κομισιόν μπορούν να αντιδράσουν. Η «λογική» πίσω από την TTIP, αν υπάρχει κάποια λογική πέρα από την απροσχημάτιστη προώθηση των συμφερόντων της οικονομικής ελίτ, είναι η εξής: Τα προϊόντα, πχ τα φάρμακα αδειοδοτούνται στις ΗΠΑ με μια διαδικασία Χ, στην Ευρώπη με μία διαδικασία Ψ. Αν αποφασίσουμε ότι οι διαδικασίες αυτές είναι ισοδύναμες, γλιτώνουμε την διπλή αδειοδότηση, που κοστίζει χρόνο και χρήμα, διευκολύνοντας την αγορά προς όφελος όλων. Πού είναι το πρόβλημα; Καταρχήν το «προς όφελος όλων» είναι αστείο, αφού οι πολυεθνικές του φαρμάκου δεν συνηθίζουν να μοιράζονται τα αυξημένα κέρδη με τους ασθενείς ή τα ασφαλιστικά ταμεία, παρά μόνο με τους μετόχους τους. Δεύτερον και βασικότερο, σε πολλούς κλάδους οι διαφορές ΗΠΑ-Ε.Ε. είναι ουσιαστικές και η αμοιβαία αναγνώριση, (συνοδευόμενη από την παραπλανητική διαβεβαίωση ότι ο καθένας είναι ελεύθερος να κρατήσει τα στάνταρντς του) οδηγεί σε εξίσωση προς τα κάτω, ξηλώνοντας κατακτήσεις δεκαετιών. Στην Ευρώπη, οι απαγορευμένες χημικές ουσίες αγγίζουν τις 7.000, ενώ στις ΗΠΑ είναι μόνο 11. Αντιστρόφως, στις ΗΠΑ η κρίση του 2008 οδήγησε σε προσπάθεια ρύθμισης του τραπεζικού συστήματος με τον νόμο Ντοντ-Φρανκ, τον οποίο το Σίτι και η Φρανκφούρτη ανυπομονούν να κατεδαφίσουν με την βοήθεια της ΤΤΙΡ.
Λίγοι στην Ευρώπη ενθουσιάζονται με την ιδέα μιας εμπορικής συμφωνίας που θα απαγορεύει τη σήμανση των μεταλλαγμένων, αλλά μακάρι τα προβλήματα να περιορίζονταν στην διατροφική ασφάλεια. Η αθρόα εισαγωγή αμερικανικών αγροτοκτηνοτροφικών προϊόντων, που τώρα μένουν εκτός συνόρων λόγω χαμηλότερων στάνταρντς, θα οδηγήσει κυριολεκτικά σε καταστροφή ολόκληρους κλάδους, όπως πχ την κτηνοτροφία στην Ιρλανδία. Eφόσον η ΤΤΙΡ τεθεί σε εφαρμογή και αν ως τότε έχει μείνει λίθος επι λίθου στην ελληνική οικονομία, οι επιπτώσεις της μπορεί να είναι σαρωτικές και για την ελληνική γεωργία και κτηνοτροφία. Η μελέτη που η ίδια η Κομισιόν παρήγγειλε στο ινστιτούτο CEPR, εκτιμά ότι η ΤΤΙΡ θα καταργήσει ένα εκατομμύριο θέσεις εργασίας, εκ των οποίων τα δύο τρίτα στην Ευρώπη -σε περίπτωση «μικρής» συμφωνίας, ενώ αν στην τελική συμφωνία συμπεριληφθούν όλοι οι τομείς που βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση, οι άνεργοι ελέω ΤΤΙΡ θα φθάσουν τα δύο εκατομμύρια. Οι επιπτώσεις διαφέρουν ανά κλάδο, είναι χειρότερες στην ευρωπαϊκή περιφέρεια από ό,τι στις πιο ανταγωνιστικές χώρες του κέντρου και διασχίζουν τον Ατλαντικό. Είναι πολύ χαρακτηριστικό, ότι προκειμένου να χορηγήσει το Κογκρέσο στον Αμερικανό πρόεδρο Ομπάμα εξουσίες fast-track για την διαπραγμάτευση εμπορικών συμφωνιών, επιμένει σε συνοδευτικό νόμο που θα βοηθά εργαζομένους που χάνουν την δουλειά τους εξαιτίας των συμφωνιών αυτών. Τα κρούσματα Ευρωπαίων πολιτικών που ισχυρίζονται ότι η ΤΤΙΡ θα φέρει ευημερία και θέσεις εργασίας έχουν λιγοστέψει αφότου έγινε χόμπι για τις ευρωπαϊκές οργανώσεις να αλιεύουν τα ψέματα με τα οποία επιχειρείται να σερβιριστεί η ΤΤΙΡ.
Ενα από τα μαργαριτάρια αυτά είναι ότι υπάρχει «καλό ISDS». Το ISDS (Μηχανισμός επίλυσης διαφορών κράτους- επενδυτή) είναι το εξωφρενικό καθεστώς προστασίας των ξένων επενδυτών, που περιλαμβάνεται στην ΤΤΙΡ και σε άλλες εμπορικές συμφωνίες. (βλ. παράκατω). Οι ρήτρες ISDS επιτρέπουν στους ξένους επενδυτές να σύρουν κυβερνήσεις σε τριμελείς επιτροπές διαιτησίας που ορίζονται ανάλογα με την κάθε υπόθεση και στις οποίες «δικαστές» μπορεί να είναι οι ίδιοι άνθρωποι που σε προηγούμενη υπόθεση ήταν συνήγοροι των εταιρειών. Η διαδικασία είναι μυστική, οι αποφάσεις των διαιτητών είναι δεσμευτικές, δεν προβλέπεται έφεση και τα πρόστιμα που επιδικάζονται στις κυβερνήσεις ανέρχονται σε δεκάδες εκατομμύρια, και σε κάποιες περιπτώσεις σε δισεκατομμύρια. Η απόρριψη του ISDS, ακόμη και στη λεγόμενη βελτιωμένη μορφή του, θα έπρεπε να είναι αυτονόητη όχι μόνο για λόγους προστασίας της δημόσιας περιουσίας, ούτε μόνο για λόγους ισονομίας (είναι απαράδεκτο να υπάρχουν διαφορετικά δικαστήρια για τους απλούς πολίτες και τις εχγώριες εταιρείες και διαφορετικά προνόμια για τις ξένες), αλλά και για λόγους δημοκρατίας.
Παράδειγμα: Πολλές χώρες έχουν παγώσει την ψήφιση αντικαπνιστικών νόμων μέχρις ότου κριθεί από την διαιτησία η προσφυγή της Φίλιπ Μόρρις κατά της Αυστραλίας για τα λευκά πακέτα τσιγάρων. Στην περίπτωση αυτή, οι ρήτρες προστασίας επενδυτών επιτίθενται με τον πιο κραυγαλέο τρόπο στα δημοκρατικά αποφασισμένα μέτρα διαφύλαξης της δημόσιας υγείας. Και κάτι ακόμα. Σήμερα, αν μια κυβέρνηση αποφασίσει για παράδειγμα να πάρει πίσω την ύδρευση από μια πολυεθνική πριν λήξει η περίοδος παραχώρησης, η εταιρεία μπορεί να προσφύγει στα εθνικά δικαστήρια. Αλλα με το ISDS, οι εταιρείες εισπράττουν αποζημιώσεις χωρίς καν οι κυβερνήσεις να έχουν αθετήσει κάποιο συμβόλαιο. Οι Αυστραλοί δεν είχαν βέβαια υπογράψει συμβόλαιο με την Φίλιπ Μόρρις για το πόσο θα καπνίζουν, όμως η εταιρεία υποστήριξε ότι η αντικαπνιστική νομοθεσία θίγει την «εύλογη προσδοκία κέρδους». Αυτή η καινοφανής βάση διεκδίκησης ανοίγει τόσο λαμπρό πεδίο προσφυγής κατά κυβερνητικών αποφάσεων σε όλο τον κόσμο, ώστε τα τελευταία χρόνια ανθεί ολόκληρος κλάδος ειδικών αρπακτικών δικηγορικών γραφείων που αναζητούν για λογαριασμό κερδοσκοπικών κεφαλαίων τέτοιες ευκαιρίες.
Εξάλλου, κάτι που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι ότι η ΤΤΙΡ φιλοδοξεί να ανοίξει την «διατλαντική αγορά» της παιδείας όλων των βαθμίδων, της υγείας όλων των βαθμίδων και της παροχής υπηρεσιών. Οταν ένας κλάδος περιλαμβάνεται σε μία εμπορική συμφωνία, οι επενδυτές αποκτούν την «εύλογη προσδοκία κέρδους» που αναφέραμε πιο πάνω και άρα μπορούν να προσφύγουν ενάντια σε οποιονδήποτε νόμο θίγει τα κέρδη τους. Αυτό καθιστά τις ιδιωτικοποιήσεις ουσιαστικά μη αναστρέψιμες, ακυρώνοντας εκ προοιμίου κάθε δημοκρατική εντολή για το αντίθετο. Είναι επίσης πολύ πιθανό η εργασιακή νομοθεσία να προσβληθεί μέσω ΤΤΙΡ ως παρεμπόδιση του ελεύθερου εμπορίου.
Η επίθεση του οικονομικού ολοκληρωτισμού κατά των θεσμών της αστικής δημοκρατίας δεν σταματά εδώ. Η ΤΤΙΡ είναι μία «ζωντανή συμφωνία», δηλαδή εξελίσσεται όσο εξελίσσονται οι νόμοι στις δύο όχθες του Ατλαντικού. Υπό το πρόσχημα του «συντονισμού» ιδρύεται επιτροπή εμπειρογνωμόνων η οποία ελέγχει εκ των προτέρων οποιοδήποτε νόμο ή κανόνα ενδέχεται να έχει επίδραση στο διατλαντικό εμπόριο. Μέχρι τον περασμένο μήνα, η ευρωπαϊκή επιτροπή ετοίμαζε οδηγία που θα απαγορεύει την παρασκευή εντομοκτόνων με ουσίες που προξενούν ορμονικές διαταραχές. Υπήρχε κατάλογος των ουσιών αυτών και, παρά το λόμπιινγκ των εταιρειών, οι διαδικασίες για την ενσωματωσή του στην ευρωπαϊκή νομοθεσία είχαν προχωρήσει. Το νομοθέτημα πάγωσε γιατί ο σύνδεσμος της αμερικανικής χημικής βιομηχανίας ζήτησε να μην υπάρχει συγκεκριμένος κατάλογος απαγορευμένων ουσιών και η Κομισιόν, με βάση την ΤΤΙΡ, δεν μπορεί να λαμβάνει μέτρα που παρεμποδίζουν το διατλαντικό εμπόριο. Αν αυτό είναι το δείγμα γραφής που δίνει η Κομισιόν προκειμένου η Ουάσιγκτον να πεισθεί ότι οι Βρυξέλλες είναι «σοβαρός εταίρος» στην διαπραγμάτευση για την ΤΤΙΡ, δεν τολμά κανείς να φανταστεί τι θα γίνει αφού υπογραφεί η συμφωνία.
Μετά από όλα τα παραπάνω, είναι απολύτως κατανοητό γιατί οι διαπραγματεύσεις της ΤΤΙΡ διενεργούνται υπό καθεστώς άκρας μυστικότητας. Οι βουλευτές, ακόμη και οι αρμόδιοι υπουργοί των ευρωπαϊκών χωρών, αν θέλουν να δουν τα διαπραγματευτικά έγγραφα πρέπει να κλείσουν ραντεβού στην αμερικανική πρεσβεία και να προσέλθουν μόνο με χαρτί και μολύβι. Οι δε οργανώσεις που ζητούν να ελέγξουν το περιεχόμενο της συμφωνίας είναι υποχρεωμένες να αρκεστούν στις διαρροές. Φυσικά η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική για τα μεγάλα εταιρικά λόμπι, που έχουν πλήρη γνώση του περιεχομένου της διαπραγμάτευσης και την συνδιαμορφώνουν. Μετά τη μεγάλη κατακραυγή, η Κομισιόν ανέβασε στο ίντερνετ χιλιάδες έγγραφα που αφορούν τις ευρωπαϊκές θέσεις στη διαπραγμάτευση, αλλά το βασικότερο, το προσχέδιο της συμφωνίας, παραμένει μυστικό.
Πρόσφατα οι υπογραφές εναντίον της ΤΤΙΡ ξεπέρασαν τα δύο εκατομμύρια, ενώ όσο περισσότερος κόσμος αντιλαβάνεται τι σημαίνουν αυτά τα αθώα αρχικά, τόσο πιο δύσκολο γίνεται, πολιτικά, να περάσει η ΤΤΙΡ από το ευρωκοινοβούλιο και τα εθνικά κοινοβούλια. Η ιστορία όμως δείχνει ότι αν η διαπραγμάτευση αποτύχει, τότε οι δυνάμεις του ολοκληρωτικού καπιταλισμού που προωθούν την ΤΤΙΡ δεν θα μείνουν με σταυρωμένα χέρια. Θα επανέλθουν, έχοντας ίσως πρώτα φροντίσει να διευκολύνουν την διαπραγμάτευση δημιουργώντας κάποιου είδους καθεστώς εκτάκτου ανάγκης.
Επιδίωξη να εγκριθούν οι συμφωνίες μόνο από τις Βρυξέλες, στο σκοτάδι λαοί και κοινοβούλια
Ποιο είναι το κοινό ανάμεσα στην διατλαντική εμπορική συμφωνία ΤΤΙΡ (Transatlantic Trade and Investment Partnership), στην εμπορική συμφωνία του Ειρηνικού ΤΡΡ (TransPacificPartnership) και στην συμφωνία για το εμπόριο των υπηρεσιών TΙSA (Trade in Services Agreement); Και οι τρεις συμφωνίες που τώρα είναι στα σκαριά συνδέουν τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους, αφήνοντας εκτός τις αναδυόμενες δυνάμεις BRICS, δηλαδή τη Βραζιλία, τη Ρωσία, την Ινδία, την Κίνα και τη Νότια Αφρική. Η «Αγία Τριάδα» των εμπορικών συμφωνιών χρησιμεύει για να διατηρηθεί η παγκόσμια επικυριαρχία των ΗΠΑ, την ίδια στιγμή που το ειδικό βάρος της αμερικανικής οικονομίας διαρκώς μειώνεται εξαιτίας της ανάδυσης των BRICS. Ειδικά η ΤΤΙΡ χαρακτηρίζεται ανοικτά από την αμερικανική πλευρά “οικονομικό ΝΑΤΟ”, ενώ ένας από τους στόχους είναι να ανοίξει ο δρόμος για εισαγωγή στην ΕΕ αμερικανικού σχιστολιθικού αερίου, ώστε να πληγεί η ενεργειακή συνεργασία ΕΕ-Ρωσίας. Οι ΗΠΑ επιδιώκουν να γράψουν τους κανόνες της παγκόσμιας οικονομίας για τις επόμενες δεκαετίες με βάση τις ανάγκες των δικών τους εταιρειών – και μόνο αυτών, όπως δείχνουν οι ευρύτατες διαμαρτυρίες από αμερικανικές συνδικαλιστικές οργανώσεις εναντίον των εμπορικών συμφωνιών.
Το συνδικαλιστικό κίνημα στις ΗΠΑ έχει την εμπειρία 20 χρόνων ισχύος της συμφωνίας NAFTA με το Μεξικό και τον Καναδά, που οδήγησε σε κλείσιμο εργοστασίων και μεταφορά τους στο Μεξικό, χωρίς να απο κομίσουν οι Αμερικανοί εργαζόμενοι το παραμικρό όφελος. Τώρα δεν θέλουν να ξαναδούν το ίδιο έργο με την ΤΡΡ, που θα τους βάλει να ανταγωνιστούν τους μισθούς πείνας του Βιετνάμ και της Μαλαισίας. Η ΤΡΡ (ΗΠΑ, Καναδάς, Περού, Χιλή, Ιαπωνία, Βιετναμ, Μαλαισία κτλ) συναντά και άλλα εμπόδια, όπως την άρνηση της Ιαπωνίας να θυσιάσει τον αγροτικό της κλάδο και την πίεση της κοινωνίας στη Νέα Ζηλανδία για προστασία του δημόσιου συστήματος υγείας. Το νεοζηλανδικό σύστημα πετυχαίνει σημαντικές εκπτώσεις στις τιμές των φαρμάκων, συντονίζοντας τις παραγγελίες όλης της χώρας με βάση ένα μοντέλο που, αντί να διαδοθεί παγκοσμίως, την επόμενη ημέρα υπογραφής της ΤΡΡ μπορεί να προβληθεί ως μη συμβατό με τη συμφωνία.
Η αγωνία των υποστηρικτών των εμπορικών συμφωνιών στην Ουάσιγκτον είναι να κλείσουν τουλάχιστον μία, τη συμφωνία του Ειρηνικού, που είναι πιο προχωρημένη, πριν ξεκινήσει η εκστρατεία για τις προεδρικές εκλογές του Νοεμβρίου του 2016. Εδώ και σχεδόν δύο μήνες, μαίνεται σφοδρή μάχη στο Κογκρέσο προκειμένου να περάσει η νομοθεσία που δίνει όχι μόνο στον Μπαράκ Ομπάμα αλλά και στον επόμενο πρόεδρο, όποιος κι αν είναι, εξουσίες fast-track για την προώθηση εμπορικών συμφωνιών την επόμενη εξαετία. Ολες οι πλευρές έχουν ρίξει τα πιο βαριά όπλα τους στην διαμάχη, με τα συνδικάτα να απειλούν ότι θα υποστηρίξουν αντάρτες υποψηφίους του Δημοκρατικού Κόμματος απέναντι σε όποιον βουλευτή ή γερουσιαστή ψηφίσει το fast-track και τον Μπαράκ Ομπάμα να παρεμβαίνει προσωπικά σε μέλη του Κογκρέσου με πρωτοφανή τρόπο.
Το Κογκρέσο διεκδικεί κάτι που τα κοινοβούλια της Ευρώπης έχουν χάσει από την πρώτη στιγμή που ανέθεσαν την διαπραγμάτευση των εμπορικών συμφωνιών στην γενική διεύθυνση εμπορίου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: την δυνατότητα να ζητά τροποποιήσεις. Εδώ δεν είναι καν δεδομένο ότι σε περίπτωση υπογραφής της ΤΤΙΡ θα ζητηθεί η ψήφος των εθνικών κοινοβουλίων, αφού το ιδανικό για την Κομισιόν θα ήταν να αποφευχθεί ο χαρακτηρισμός της ΤΤΙΡ ως «μεικτής συμφωνίας» (συμφωνίας που απαιτεί επικύρωση και από τις εθνικές αρχές), ώστε να είναι αρκετή για το εταιρικό πραξικόπημα η έγκριση του συμβουλίου αρχηγών κρατών της ΕΕ και η ψήφος του ευρωκοινοβουλίου. Μέχρι τότε υπάρχει αρκετός δρόμος, αφού οι διαπραγματεύσεις δεν έχουν ακόμα προχωρήσει στα πιο ευαίσθητα κεφάλαια. Αντιθέτως, έχουν λήξει οι διαπραγματεύσεις και έχουν μπει οι υπογραφές σε μια άλλη εμπορική συμφωνία ανάμεσα στην ΕΕ και τον Καναδά (CETA). Η CETA περιέχει τις ίδιες καταχρηστικές ρήτρες προστασίας επενδυτών ISDS που περιέχει και η ΤΤΙΡ, με αποτέλεσμα να τίθενται ακριβώς τα ίδια ζητήματα παράκαμψης της δημοκρατίας, απειλής για τα κρατικά ταμεία και εταιρικού εκφοβισμού στους νομοθέτες. Τα δικαιώματα αυτά δεν δίδονται μόνο στις καναδικές εταιρείες (πχ στην Ελντοράντο Γκόλντ) αλλά και στις θυγατρικές πολυεθνικών στον Καναδά, ανοίγοντας την κερκόπορτα για την πλήρη προσαρμογή της νομοθεσίας στην ΕΕ. Η CETA βρίσκεται στο στάδιο της νομικής επεξεργασίας και όποιες κυβερνήσεις προσπαθούν να την υποβαθμίσουν, καλό είναι να θυμούνται ότι οι 2 εκατομμύρια υπογραφές σε όλη την Ευρώπη δεν ζητούν μόνο την κατάργηση της TTIP αλλα και της CETA.
