οδοιπορικό της Λέσχης των Αναιρέσεων στις γειτονιές του κέντρου της Αθήνας, ακολουθώντας τα χνάρια των μικρών και μεγάλων στιγμών του αντιναζιστικού – αντιφασιστικού αγώνα της περιόδου της Κατοχής, 1941 — 44
Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως κάθε γωνιά της Αθήνας έχει μια ιστορία ν’ αφηγηθεί από την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης.
του Γιώργου Μιχαηλίδη
Στα τρία και μισό χρόνια που διήρκησε η γερμανο-ιταλική κατοχή της πόλης, απ’ όταν δηλαδή στις 27 Απριλίου 1941, σε ένα καφενείο στη συμβολή των λεωφόρων Αλεξάνδρας και Κηφισίας η τοπική ηγεσία της πόλης μαζί με τη στρατιωτική ηγεσία παρέδιδαν την εξουσία στον αντισυνταγματάρχη Όττο Φον Σέιμπεν, μέχρι την 12η Οκτωβρίου όταν ο λαός της Αθήνας ξεχύθηκε στους δρόμους για να γιορτάσει την απελευθέρωσή του, ο λαός της Αθήνας βίωσε καταστάσεις που ισοδυναμούσαν με ιστορική εμπειρία δεκαετιών. Ας μην ξεχνάμε ότι ο λαός της Αθήνας βίωσε πρώτος και με σκληρότερο τρόπο τη βία του Β~ Παγκοσμίου Πολέμου. Η μάχη του επισιτισμού κυρίως τα έτη 1941-42, η εμπειρία του να ζεις και να εργάζεσαι σε μια κατεχόμενη πόλη, η συμμετοχή σε αντιστασιακές οργανώσεις κι η βαναυσότητα των κατακτητών και των ντόπιων συνεργατών τους συντέλεσαν ώστε στο τέλος του ’44 η πόλη κι οι κάτοικοί της να είναι πολύ διαφορετικοί απ’ ό,τι προπολεμικά.
Ο αγώνας όμως ενάντια στη λήθη, για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης είναι συνεχής. Οι πόλεις αλλάζουν χαρακτήρα, οι γενιές διαδέχονται η μία την άλλη κι όσο μεγαλώνει η χρονική απόσταση που μας χωρίζει απ’ τα ίδια τα γεγονότα, τόσο πιο εύκολο γίνεται να αλλάξει ή να χαθεί η σημειολογία του χώρου, πολλώ δε μάλλον όταν έχουμε να κάνουμε με γεγονότα τα οποία η εξουσία δεν επιθυμεί να αναδειχθούν. Έτσι την προηγούμενη Κυριακή 16/12, η ομάδα ιστορίας της Λέσχης Θεωρίας και Πολιτισμού Αναιρέσεις πήρε την πρωτοβουλία για έναν ιστορικό περίπατο, ένα οδοιπορικό στην Αθήνα της Κατοχής και της Αντίστασης. Στόχος, η ιστορία της πόλης να μη μείνει απλώς υπόθεση των βιβλίων και των κλειστών συζητήσεων αλλά να ξαναβγεί στους δρόμους. Τα ογδόντα περίπου άτομα όλων των ηλικιών που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα ξεκίνησαν από το κτίριο της Λέσχης στην οδό Ιπποκράτους και μετά από μία τρίωρη περιήγηση σε δεκαπέντε σημεία του κέντρου της Αθήνας, κατέληξαν στην περιοχή Μακρυγιάννη της Ακρόπολης. Στη διάρκεια του οδοιπορικού μοιράζονταν ενημερωτικά κείμενα σε περαστικούς ενώ τοιχοκολλούνταν επί τόπου η ιστορία του κάθε σημείου.
Στις γραμμές που ακολουθούν, θα επιχειρήσουμε να δημιουργήσουμε μια γεωγραφική και χρονική ενότητα που να αναδεικνύει την ιστορία του κέντρου της Αθήνας την περίοδο 1941-’44 βασιζόμενοι στην περιήγηση της περασμένης Κυριακής
Η υποδούλωση της Αθήνας επηρέασε άμεσα την καθημερινότητα των κατοίκων της οι οποίοι βρέθηκαν απέναντι σε καινούργιες συνθήκες κι ένα ευρύ φάσμα νέων προβλημάτων. Από την επίταξη των εργοστασίων από τους ναζί μέχρι την απαγόρευση κυκλοφορίας στους δρόμους, η ζωή στην Αθήνα δεν ήταν εύκολη. Όμως η αληθινή δοκιμασία για τους Αθηναίους ήταν η εύρεση τροφής καθώς τις χρονιές 1941-42 η πείνα αποτέλεσε την πρώτη αιτία θανάτου κοστίζοντας περισσότερες ζωές απ’ ό,τι ο ίδιος ο πόλεμος. Ο Γκαίμπελς έγραφε στο ημερολόγιό του τον Φεβρουάριο του 1942 ότι «οι κάτοικοι των κατεχόμενων περιοχών είναι βουτηγμένοι στις υλικές έγνοιες. Η πείνα και το κρύο είναι στην ημερήσια διάταξη. Άνθρωποι που η μοίρα τους έχει χτυπήσει τόσο σκληρά, σε γενικές γραμμές δεν κάνουν επαναστάσεις». Κι όμως, στην περίπτωση της Αθήνας αυτό δεν ίσχυσε. Η συλλογική μάχη για τη σίτιση του πληθυσμού έτσι όπως δόθηκε κύρια από το ΕΑΜ λειτούργησε ως επιταχυντής για τη ριζοσπαστικοποίηση των μαζών και την ένταξή τους στις οργανώσεις της Αντίστασης. Στις μακριές ουρές του συσσιτίου του πανεπιστημίου Αθηνών που λειτουργούσε πίσω από το ναό του Αγίου Νικολάου στην Ασκληπιού (περιοχή Πευκάκια Νεάπολης) οι νέοι έβρισκαν την ευκαιρία για πολιτικές συζητήσεις, ζύμωση και στρατολόγηση νέων μελών στην Αντίσταση. Πράγματι, η νεολαία πρωταγωνίστησε στην αντιστασιακή δράση του πρώτου διαστήματος. Λίγο παρακάτω, στην οδό Μεθώνης (κατά πάσα πιθανότητα στον αριθμό 66) βρισκόταν το Ε΄ Γυμνάσιο Εξαρχείων, φυτώριο της κομμουνιστικής νεολαίας με πολλούς αγώνες για την εξασφάλιση συσσιτίων για τους 900 μαθητές του. Εκεί φοιτούσε και ο μαθητής Γιάννης Δρακόπουλος που έπεσε νεκρός από ιταλικά πυρά σε αντικατοχική διαδήλωση στο Παγκράτι. Βεβαίως, η πόλωση που με τον καιρό επικρατούσε σε όλη την αθηναϊκή κοινωνία δεν μπορούσε να μην έχει αντανάκλαση και στα σχολεία. Έτσι, στον αντίποδα το Θ΄ Γυμνάσιο Αρρένων στην πλατεία Κουμουνδούρου, όπου επιτρεπόταν η οπλοκατοχή από πλευράς μαθητών, έμεινε γνωστό ως το Γυμνάσιο όπου «θρονιάστηκε η χίτικη ψυχή». Η ίδια κατάσταση επικρατούσε και στα πανεπιστήμια, όμως η ΕΠΟΝ είχε καταφέρει να ελέγχει το Χημείο, τη φοιτητική λέσχη της Ιπποκράτους, το κεντρικό κτίριο του πανεπιστημίου Αθηνών και το Πολυτεχνείο.
Κατηφορίζοντας, φτάνουμε στη συμβολή των οδών Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας, όπου στεγαζόταν το υπουργείο Εργασίας, τόπος κατάληξης πολλών σημαντικών διαδηλώσεων. Εκεί το Δεκέμβριο του 1942 μετά από φήμη ότι η δοσίλογη κυβέρνηση Λογοθετόπουλου ετοιμαζόταν να προβεί σε πολιτική επιστράτευση των εργαζομένων, καταλήγει μια απ’ τις πρώτες απεργιακές πορείες της Κατοχής. Εργαζόμενοι και φοιτητές αφού απωθούν τις πρώτες γραμμές αστυνομικών στο Αρχαιολογικό Μουσείο, συγκρούονται με πέτρες, τούβλα και μάρμαρα με τους άνδρες της Ειδικής Ασφάλειας. Εκεί, στην οδό ΖαÀμη, πέφτει κι ο πρώτος νεκρός του μαζικού αντιστασιακού κινήματος της Αθήνας, ο φοιτητής Μήτσος Κωνσταντινίδης από πυρά Ιταλού καραμπινιέρου. Την επομένη, συνεργεία του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ κατεβάζουν την πινακίδα του δρόμου και μετονομάζουν τον δρόμο σε οδό Δημήτρη Κωνσταντινίδη (αξίζει εδώ να γίνει ο παραλληλισμός με την περίπτωση Γρηγορόπουλου τον Δεκέμβρη του 2008). Παράλληλα, γεμίζουν τους γύρω τοίχος με συνθήματα, ενώ στο οδόστρωμα ένα σύνθημα της ΟΚΝΕ γράφει: «Εδώ δολοφονήθηκε στη διαδήλωση της 22/12/42 ο φοιτητής Μήτσος Κωνσταντινίδης – Μισήστε εκδικηθείτε τους φασίστες».
Η συνέχεια δόθηκε στις 24/2/1943, όταν δημοσιοποιήθηκε το διάταγμα των Αρχών Κατοχής για υποχρεωτική εργασία των αστικών πληθυσμών. Η απεργιακή συγκέντρωση προσέγγισε ξανά την οδό Μπουμπουλίνας όπου δέχθηκε ξανά τα ιταλικά πυρά. Όμως για πρώτη φορά τα πυρά απαντήθηκαν με πυρά από την περιφρούρηση της διαδήλωσης, σηματοδοτώντας το πέρασμα σε μια νέα πιο αποφασιστική φάση της Αντίστασης. Τελικά κάποιοι διαδηλωτές κατάφεραν να εισβάλουν στο κτίριο και να προκαλέσουν φθορές.
Οι κινητοποιήσεις ενάντια στην πολιτική επιστράτευση κορυφώθηκαν στις 5 Μαρτίου 1943, όταν οι διαδηλωτές κατάφεραν να εισβάλουν στο υπουργείο και να κάψουν τις καταστάσεις της επιστράτευσης, ακυρώνοντάς την με αυτόν τον τρόπο. Αυτή όμως ήταν κι η πρώτη διαδήλωση στην οποία έβαλλαν κατά των διαδηλωτών Σώματα Ασφαλείας επανδρωμένα από Έλληνες, ανοίγοντας έτσι τον κύκλο των εμφύλιων συγκρούσεων στην Αθήνα. Τα ελληνικά πυρά άφησαν πίσω τους 13 νεκρούς διαδηλωτές, μεταξύ των οποίων και ο εβραίος φοιτητής του Πολυτχενείου Εδμόνδος Τορόν. Το ίδιο το Πολυτεχνείο είχε μετατραπεί σε ισχυρή εστία αντίστασης, με τους φοιτητές να δίνουν ηρωικό αγώνα με πέτρες και χειροβομβίδες, ενώ το σχόλιο που κυκλοφορούσε ήταν ότι «αυτή η νεολαία δεν διαλύεται ούτε με άρματα μάχης».
Γενικότερα, η περιοχή των Εξαρχείων, λόγω της διαμονής πολλών επαρχιωτών φοιτητών και της γειτνίασής της με τους κέντρικούς δρόμους της Αθήνας, αποτέλεσε πεδίο έντονης αντιστασιακής δράσης. Η ίδια η πλατεία ήταν συχνός τόπος συγκεντρώσεων, ενώ δρόμοι όπως η Σόλωνος, η Κωλέττη, η Διδότου κι η Μαυρομιχάλη αποτέλεσαν συχνές εστίες συγκρούσεων. Μια από τις πιο συγκινητικές ιστορίες αποτελεί ο βομβαρδισμός πολυκατοικίας επί της Μαυρομιχάλη από τους Άγγλους την περίοδο των Δεκεμβριανών. Μέσα βρίσκονταν κλεισμένοι επί ώρες πολεμώντας νέοι του λόχου «Λόρδος Μπάυρον».
Αφήνοντας όμως την περιοχή των Εξαρχείων, βγαίνουμε στην Πατησίων και περπατάμε προς Ομόνοια. Λίγο πριν φτάσουμε, παρατηρούμε ένα μνημείο της αντιστασιακής οργάνωσης ΠΕΑΝ. Εκεί η ΠΕΑΝ, που ως ένα σημείο συνεργαζόταν με το ΕΑΜ όμως αργότερα πήρε αντικομμουνιστικό χαρακτήρα, προέβη στην πρώτη βομβιστική αντιστασιακή ενέργεια της Κατοχής. Στις 20/9/1942 ανατίναξε τα γραφεία της φιλοναζιστικής οργάνωσης ΕΣΠΟ, σκοτώνοντας τον αρχηγό της Σπύρο Στεροδήμο. Η επίδραση αυτής της ενέργειας ήταν σημαντική, καθώς η ίδια η ΕΣΠΟ αυτοδιαλύθηκε, ενώ σταμάτησε και κάθε προσπάθεια στρατολόγησης Ελλήνων για το ανατολικό μέτωπο. Από την άλλη πλευρά, αν και το ΕΑΜ Πειραιά κι η ΟΚΝΕ με ανακοινώσεις τους κατήγγειλαν την ενέργεια ως προβοκατόρικη, με στόχο να ξεκινήσουν οι διώξεις αγωνιστών απ’ την πλευρά των κατοχικών δυνάμεων, προβληματίστηκε από την επιτυχία της και υιοθέτησε τελικά και το ίδιο πιο δυναμικές ενέργειες, καθώς η ως τότε αντιστασιακή του δράση προσανατολιζόταν κυρίως στη συνδικαλιστική οργάνωση των εργαζομένων.
Από την Ομόνοια ανηφορίζουμε προς τα Προπύλαια, τόπο έναρξης πολλών διαδηλώσεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι διαδηλωτές σε αρκετές περιπτώσεις στεφάνωναν τα αγάλματα των αγωνιστών του ’21 που βρίσκονται εκεί, καταδεικνύοντας έτσι την έμπνευση που αντλούσαν απ’ τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα εκείνης της εποχής.
Απέναντι, στον πεζόδρομο της οδού Κοραή βρισκόταν το γερμανικό φρουραρχείο, όπου κρατούνταν σε εγκλεισμό και βασανίζονταν αγωνιστές της Αντίστασης. Αργότερα, μετά την απελευθέρωση, το κτίριο καταλήφθηκε και εκεί στεγάστηκαν τα πρώτα γραφεία του ΕΑΜ. Στην Κοραή είναι τραβηγμένο και το περίφημο βίντεο των Δεκεμβριανών, που απεικονίζει άοπλους ΕΑΜίτες να βγαίνουν απ’ τα γραφεία και να εκτελούνται από οπλισμένουος Βρετανούς. Σήμερα στεγάζεται εκεί επισκέψιμος χώρος ιστορικής μνήμης για την περίοδο 1941-44.
Συνεχίζοντας προς Σύνταγμα, συναντάμε το Οφθαλμιατρείο Αθηνών. Στο τετράγωνο γύρω απ’ το οφθαλμιατρείο κι ιδιαίτερα στην οδό Ομήρου, σημειώθηκε μια απ’ τα πιο αιματηρά επεισόδια καταστολής της κατοχικής περιόδου. Ήταν 22 Ιουλίου 1943 κι ο λαός της Αθήνας διαδήλωνε εναντίον των σχεδίων επέκτασης της βουλγαρικής ζώνης κατοχής στην Κεντρική Μακεδονία. Ξαφνικά, μόλις η κεφαλή της πορείας έφτασε στο κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδος, δέχτηκε καταιγισμό πυρών από γερμανικά πολυβόλα. Εξήντα νεκροί διαδηλωτές και δεκάδες τραυματίες ήταν το τίμημα που πλήρωσε ο λαός της Αθήνας. Τελικά όμως η επέκταση της βουλγαρικής ζώνης αποτράπηκε. Οι Αθηναίοι πληρώνοντας βαρύ φόρο αίματος κατάφερναν να ακυρώνουν το ένα πίσω από τ’ άλλο τα σχέδια των κατακτητών, ένα μάθημα που προφανώς έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην ηρωική μάχη του Δεκέμβρη..
Περιήγηση στην Αθήνα των αγώνων
Αν έπρεπε να συμπυκνώσουμε χωρικά τις συγκρούσεις της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, τότε θα λέγαμε ότι ήταν μια μάχη για τον έλεγχο της πλατείας Συντάγματος. Πράγματι, η πλατεία πάνω απ’ την οποία δεσπόζει το κοινοβούλιο –παλαιότερα τα ανάκτορα– δέχθηκε εκατοντάδες φορές πλήθη διαδηλωτών που επιθυμούσαν να αλλάξουν την πολιτική κατάσταση της χώρας. Αυτό αποτυπώθηκε πιο κρυστάλλινα από ποτέ στα Δεκεμβριανά του ’44. Η δράση του ΕΑΜ στις συνοικίες, οι κατά τόπους μάχες της ΟΠΛΑ αλλά κι όλες οι μάχες που έδωσε ο ΕΛΑΣ ανά την Ελλάδα συμπυκνώθηκαν στη σύγκρουση του Δεκέμβρη για τον έλεγχο της καρδιάς της πρωτεύουσας. Στην πλατεία που σήμερα στήνεται κάθε Δεκέμβριο μια κιτς εμποροπανήγυρη και περιβάλλεται απ’ τα πολυτελή ξενοδοχεία των αστών, δόθηκε και εν πολλοίς κρίθηκε η μάχη για μια άλλη Ελλάδα.
Το πώς ξεκίνησε και πώς κατάληξε η μάχη του Δεκέμβρη είναι λίγο – πολύ γνωστό. Εδώ θα σταθούμε σε δύο σημαντικά στιγμιότυπα. Μερικές εκατοντάδες μέτρα νότια του Συντάγματος, υπό τη σκιά της Ακρόπολης, στην περιοχή Μακρυγιάννη, δόθηκε μια απ’ τις πιο λυσσαλέες και αποφασιστικές μάχες του Δεκέμβρη. Στις 6/12/1944 το 1ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ εξαπέλυσε επίθεση εναντίον του Συντάγματος Χωροφυλακής που στεγαζόταν σε κτίριο όπισθεν του σημερινού μουσείου της Ακροπόλης. Η μάχη διήρκησε μέρες και γινόταν κυριολεκτικά κτίριο – κτίριο, μέτρο – μέτρο. Ταμπουρωμένοι στο κτίριο της χωροφυλακής και τις γύρω πολυκατοικίες, οι δυνάμεις των «εθνικοφρόνων» υποστηριζόμενες από το αγγλικό πυροβολικό που είχε εγκατασταθεί στο λόφο της Ακρόπολης αντιστέκονταν στην πολιορκία των ΕΛΑΣιτών. Η μάχη ήταν κρίσιμη καθώς αν ο ΕΛΑΣ άλωνε το κάστρο του Μακρυγιάννη, θα άνοιγε δίοδο προς το Σύνταγμα στενεύοντας αποφασιστικά τον κλοιό των κυβερνητικών δυνάμεων. Η σύγκρουση διήρκησε ως τα ξημερώματα της 12ης Δεκεμβρίου, χωρίς να κατορθωθεί ο πλήρης έλεγχος της περιοχής. Οι απώλειες και των δυο πλευρών ήταν μεγάλες και μπορούμε να μιλήσουμε για ένα σημείο καμπής στον αγώνα του ΕΛΑΣ.
Δέκα μέρες μετά, στις 22/12/1944 οι μάχες ακόμα μαίνονταν στο κέντρο της Αθήνας όμως η ισορροπία είχε αρχίσει να γέρνει καθαρά προς τη μεριά των αγγλικών και κυβερνητικών δυνάμεων. Τότε, μια ομάδα οργανωμένη από την κομματική οργάνωση Αθήνας του ΚΚΕ με επίλεκτα μέλη του ΕΛΑΣ, ανέλαβε να τοποθετήσει εκρηκτικά στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία», όπου διέμενε ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου και όλη η πολιτική ελίτ της χώρας. Ήταν άλλωστε συνήθης πρακτική των εθνικοφρόνων μεταξύ της απελευθέρωσης και των Δεκεμβριανών να καταλαμβάνουν ξενοδοχεία ώστε να ελέγχουν στο ΕΑΜοκρατούμενο κέντρο της πόλης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ξενοδοχείο «Μητρόπολις» στη συμβολή των οδών Αιόλου και Σταδίου, εκεί ακριβώς όπου υπήρχε το συρματόπλεγμα που χώριζε τους ΕΛΑΣίτες από τις αγγλικές και κυβερνητικές δυνάμεις και το οποίο είχε μεταβληθεί σε άντρο Χιτών. Η επιχείρηση ξεκίνησε με άκρα μυστικότητα υπό την εποπτεία του στελέχους της ΚΟΑ, Σπύρου Καλοδίκη. Με εντολή του 150 άνδρες μπήκαν στον υπόνομο από την οδό Λένορμαν και μετέφεραν έναν τόνο εκρηκτικής ύλης συνδεδεμένο με καλώδια στα θεμέλια του «Μεγάλη Βρετανία». Η ομάδα των ανδρών προχωρώντας σε νερά που έφταναν ως το στήθος, σε διαδρόμους που μετά βίας χωρούσε να περάσει άνθρωπος και παρέα με τους αθηναϊκούς αρουραίους, κατάφερε να φέρει εις πέρας την επιχείρηση παγίδευσης του ξενοδοχείου σε 12 με 15 ώρες, ώστε μεταξύ 23ης και 24ης Δεκεμβρίου να μπορεί η «Μεγάλη Βρετανία» να τιναχτεί εκ θεμελίων. Ενώ όμως αναμενόταν η τελική εντολή, ώστε να τεθεί σε λειτουργία η ηλεκτρογεννήτρια που θα έδινε τον σπινθήρα, κατέφτασε ο Καλοδίκης διατάζοντας: «Σταματήστε, σβήστε τη γεννήτρια αμέσως. Σταματήστε! Η ανατίναξη δεν θα γίνει. Ήρθε ο Τσόρτσιλ στη “Μεγάλη Βρετανία”. Σταματήστε!».
Πράγματι, η ηγεσία του ΕΑΜ επέλεξε να συναντηθεί με τον Τσόρτσιλ την επόμενη ημέρα για διαπραγματεύσεις. Η επιχείρηση ακυρώθηκε και λίγο μετά οι άνδρες της βρετανικής ασφάλειας ανακάλυψαν την εγκατάσταση. Δεν ξέρουμε τι εξελίξεις θα έφερνε αυτή η ενέργεια, ήταν όμως η τελευταία οργανωμένη απόπειρα του ΕΛΑΣ να αλλάξει τους συσχετισμούς της δεκεμβριανής μάχης υπέρ του. Αν κάποιος επιλέξει να περπατήσει τη διαδρομή Μακρυγιάννη – Σύνταγμα, απέναντι απ’ τους στύλους του Ολυμπίου Διός, μπορεί να παρατηρήσει ίχνη από σφαίρες στην πρόσοψη κτιρίου επί της Αμαλίας. Είναι ίσως τα τελευταία εμφανή σημάδια στο σώμα της Αθήνας από την εποχή του Δεκέμβρη.
