Δημήτρης Σταμούλης
Η έλευση της πανδημίας προκάλεσε και συνεχίζει να προκαλεί «τεκτονικές» αλλαγές στην εργασία όπως την ξέραμε προ πανδημίας, στις εργασιακές σχέσεις και τα διάφορα μοντέλα «βέλτιστης» εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης που προτάσσει το κεφάλαιο, ειδικά στους πιο δυναμικούς κλάδους του παγκόσμιου καπιταλισμού. Πολλαπλές μορφές παίρνει η αντίδραση των εργαζομένων, από την αναζήτηση καλύτερων εργασιακών σχέσεων στις ΗΠΑ, την άρνηση νεαρών Κινέζων να ενταφιαστούν στο «996», μέχρι τις πιο συνειδητές τάσεις εργατικής πάλης, όπως οι απεργίες στην Ελλάδα ή και στις ΗΠΑ.
Αντιδραστικές τομές στην εργασία με όχημα την πανδημία
Η πανδημία αποτέλεσε όχημα για ευρύτερες αντιδραστικές ανατροπές στην εργασία όπως την ξέρουμε. Πρόκειται για μια διαδικασία σε πλήρη εξέλιξη σε πολλές χώρες του κόσμου, και ειδικά σε κλάδους αιχμής της τεχνολογίας, που λειτουργούν ως πειραματικό εργαστήρι του σύγχρονου καπιταλισμού. Επιδίωξή τους η πιο αποτελεσματική εκμετάλλευση και υποταγή των εργαζομένων, σε μια εποχή συνεχιζόμενης κρίσης του συστήματος. Μορφές πολλές: Γενίκευση της τηλεργασίας, ειδικά την περίοδο των lockdown, η επέλαση της ελαστικής και ευέλικτης απασχόλησης σε ωράρια, ώρες προσέλευσης, ημέρες απασχόλησης, η ξέφρενη εντατικοποίηση μετά το «άνοιγμα», η επιβολή εργολαβιών και outsourcing υπηρεσιών, το μοντέλο του «συνεργάτη» τύπου eFood στη λεγόμενη gig-economy των πλατφορμών και όχι μόνο.
Στην Ελλάδα, το πλαίσιο που επέβαλε ο νόμος Χατζηδάκη αποτελεί μια τομή στο σύγχρονο εργασιακό μοντέλο και εναρμονίζεται με τις πολιτικές κατευθύνσεις της ΕΕ και τις απαιτήσεις του κεφαλαίου, για «διευθετήσεις» στον χρόνο εργασίας, με ευελιξία ανάλογα με τις απαιτήσεις της «αγοράς» (βλ. εργοδότη).
Το λεγόμενο υβριδικό μοντέλο κερδίζει έδαφος ειδικά στους κλάδους πληροφορικής και επικοινωνίας, συνδυάζοντας εργασία από σπίτι και χώρο δουλειάς. Άνθιση γνωρίζει σε χώρες όπως η Κίνα, το μοντέλο «996»: δουλειά από 9 το πρωί ως 9 το βράδυ, επί έξι ημέρες, πάνω από 70 ώρες την εβδομάδα! Ουσιαστικά το κεφάλαιο στις νέες συνθήκες επιζητεί να αλώσει τον όποιο χρόνο έχει απομείνει στους εργαζόμενους. Να διαχύσει τον εργάσιμο στον ελεύθερο χρόνο. Να μετατρέψει τα σπίτια των εργαζομένων σε χώρους δουλειάς. Να υποτάξει το μυαλό, τη φαντασία, τη δημιουργικότητά τους, ώστε να μεγιστοποιήσει την εκμετάλλευσή τους. Να κατακερματίσει και να αποξενώσει τους εργαζόμενους, να διαλύσει κάθε έννοια συλλογικότητας, αλληλεγγύης, αντίστασης και αγώνα απέναντι στις εργοδοτικές ορέξεις.
Εκμετάλλευση και στο σπίτι και στο γραφείο
«Οι εργαζόμενοι πιθανότατα δεν θα επιστρέψουν στα γραφεία τους με πλήρη απασχόληση, καθώς οι εταιρείες έμαθαν να λειτουργούν με ευελιξία κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορονοϊού», εκτίμησε πρόσφατα η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας Κριστίν Λαγκάρντ, η οποία απεφάνθη τα εξής: «Οδεύουμε προς ένα υβριδικό μοντέλο, όπου ένα μέρος της εβδομάδας θα ξοδεύεται στο γραφείο, έτσι ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να συναντιούνται, να μπορούν να πραγματοποιούν τακτικές συναντήσεις και να έχουν πρόσωπο με πρόσωπο επαφή, αλλά το υπόλοιπο της εβδομάδας πιθανότατα ο εργαζόμενος θα δουλεύει από το σπίτι».
Εκατομμύρια εργαζόμενοι σε όλο τον κόσμο, κυρίως σε δουλειές γραφείου, ειδικά την περίοδο των lockdown, βίωσαν το πρωτόγνωρο καθεστώς της τηλεργασίας, ενώ μια σειρά από εργασίες και υπηρεσίες που σχετίζονται με εξ αποστάσεων παροχή υπηρεσιών, όπως το ηλεκτρονικό εμπόριο, γνώρισαν τεράστια ανάπτυξη. Μπορεί ο ακριβής σχεδιασμός αυτών των νέων ρυθμίσεων στην εργασία να μην έχει ακόμα καθοριστεί, ωστόσο «οι άνθρωποι έχουν μάθει κατά τη διάρκεια της πανδημίας και αυτές οι γνώσεις θα ενσωματωθούν και θα χρησιμοποιηθούν για τον μελλοντικό τρόπο εργασίας», προέβλεψε η Λαγκάρντ.
Σε όλο και περισσότερες έρευνες και σε όλο και περισσότερες πολυεθνικές κυριαρχεί η έννοια του λεγόμενου υβριδικού μοντέλου εργασίας. Αυτό το μοντέλο στόχο έχει να αξιοποιήσει προς όφελος του κεφαλαίου το γεγονός ότι όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι, παρά την πρόθεση αρκετών εταιρειών για επιστροφή στο γραφείο, εξακολουθούν να προτιμούν την τηλεργασία, έστω και για ορισμένες ημέρες της εργασιακής εβδομάδας, λόγω φόβου για την πανδημία, ή λόγω περιορισμού των μετακινήσεων και εξοικονόμησης χρημάτων και χρόνου.
Είναι χαρακτηριστικό ότι πρόσφατη έρευνα του Gallup για την αγορά εργασίας των ΗΠΑ καταδεικνύει ότι το 72% των πλήρης απασχόλησης εργαζομένων «λευκού κολάρου» (εργαζόμενοι που εκτελούν γραπτή ή γραφειακή εργασία) συνεχίζει να τηλεργάζεται, σ’ αντίθεση με το 14% των εργαζόμενων «μπλε κολάρου» (εργαζόμενοι που εκτελούν κυρίως χειρωνακτική εργασία), το οποίο έχει επιστρέψει στον χώρο εργασίας.
Μια άλλη διεθνής έρευνα της IWG (παγκόσμιος πάροχος ευέλικτων χώρων εργασίας, με παρουσία και στην Ελλάδα), δείχνει ότι το 79% των εργαζομένων θα λάβουν υπόψη τους την πολιτική της επιχείρησης για τηλεργασία κατά τη διαδικασία απόφασης για τον νέο εργοδότη και ότι το 72% νιώθει ότι η εργασία από το σπίτι τους κάνει πιο παραγωγικούς. Αλλά και από την πλευρά τους, οι επιχειρήσεις, βλέπουν αύξηση της παραγωγικότητας των εργαζομένων κατά 40%, εφόσον εφαρμοστούν «βέλτιστες πρακτικές» για την εργασία εξ αποστάσεως. Η τηλεργασία λοιπόν αναδεικνύεται σε πολύ χρήσιμο εργαλείο για το κεφάλαιο.
Πολλές μεγάλες πολυεθνικές «πατώντας» σε αυτό το κλίμα ανάμεσα στους εργαζόμενους «χτίζουν» τους όρους του υβριδικού μοντέλου εργασίας που συνδυάζει μερικές ημέρες εργασία από το σπίτι, και μερικές από το γραφείο, το οποίο όμως κι αυτό δεν θα είναι όπως ήταν προ πανδημίας. Για παράδειγμα, η Amazon δίνει στους εργαζομένους της περισσότερη ευελιξία να εργάζονται από το σπίτι ακόμη και μετά την έναρξη λειτουργίας των γραφείων της το επόμενο έτος. Ο κολοσσός του ηλεκτρονικού εμπορίου απασχολεί σήμερα 1,3 εκατομμύρια υπαλλήλους παγκοσμίως με εκατοντάδες χιλιάδες από αυτούς να λειτουργούν σε «συνεργατικούς ρόλους».
Η Microsoft τον Σεπτέμβριο ανέβαλε επ’ αόριστον την επιστροφή στο γραφείο για τους υπαλλήλους τους, ενώ το Facebook και η Google αναμένουν ότι ένα μέρος των υπαλλήλων τους θα συνεχίσουν να εργάζονται από το σπίτι εάν οι εργασίες τους μπορούν να γίνουν από απόσταση. Το Twitter μάλιστα είπε στους υπαλλήλους του πέρυσι ότι μπορούν να εργαστούν από το σπίτι «για πάντα» αν το επιλέξουν. Ωστόσο, οι περισσότερες μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας επιμένουν ότι οι υπάλληλοί τους πρέπει να είναι έτοιμοι να εργαστούν στο γραφείο δύο ή τρεις ημέρες κάθε εβδομάδα μετά το τέλος της πανδημίας.
Το κεφάλαιο μέσω της ευελιξίας στις μορφές εργασίας επιχειρεί να αξιοποιήσει και να εκμεταλλευτεί στο έπακρο κάθε ζωτικότητα και ικμάδα των εργαζομένων
Ζητούμενο από όλα τα παραπάνω για το κεφάλαιο είναι μέσω της ευελιξίας στις μορφές εργασίας να αξιοποιήσει και να εκμεταλλευτεί στο έπακρο κάθε ζωτικότητα και ικμάδα των εργαζομένων, να διαχύσει τον εργάσιμο στον «ελεύθερο» χρόνο μέσω της τηλεργασίας, των κυλιόμενων ή εκ περιτροπής βαρδιών πότε από το σπίτι, πότε από το χώρο εργασίας, αποσαθρώνοντας κάθε έννοια σταθερής οκτάωρης εργασίας. Και παράλληλα να συγκεντρώνει τακτικά στους φυσικούς χώρους εργασίας τους εργαζόμενους καθώς γνωρίζει ότι εκεί μπορούν να ανταλλάσσουν ιδέες και να «γεννούν» καινοτομίες που πιθανότητα δεν θα προέκυπταν εάν εργάζονταν διαρκώς μεμονωμένα.
Όμως το λεγόμενο υβριδικό μοντέλο εργασίας έχει και πολλά πλεονεκτήματα για το κεφάλαιο όσον αφορά στον περιορισμό του κόστους λειτουργίας των εγκαταστάσεών του, τα ακριβά ενοίκια, τα έξοδα συντήρησης κ.α.. Μια αξιοσημείωτη τάση είναι ότι αρκετές μεγάλες επιχειρήσεις και πολυεθνικές, διατηρούν τα κεντρικά γραφεία, αλλά σε μικρότερο χώρο και, ταυτόχρονα, δημιουργούν ευέλικτες εργασιακές ομάδες στα λεγόμενα hubs για να φιλοξενούνται προς εργασία οι εργαζόμενοι. Μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις τα hubs αυτά οργανώνονται κοντά σε αεροδρόμια, εμπορικά κέντρα, συγκοινωνιακούς κόμβους. Όπως για παράδειγμα, συμβαίνει στη μεγαλύτερη ιαπωνική εταιρεία τηλεπικοινωνιών, ΝΤΤ, η οποία επέτρεψε στους 300.000 εργαζομένους της να εργάζονται υβριδικά μέσα σε τέτοιους χώρους εργασίας.
Πόσο μεγάλο είναι το κομμάτι των εργαζομένων που αφορά το ευέλικτο μοντέλο μισοδουλειάς από το σπίτι και από το γραφείο; Η τηλεργασία είναι εφικτή καταρχάς σε τομείς όπως πληροφορική, επικοινωνίες και επιχειρηματικές υπηρεσίες υψηλής έντασης γνώσης. Ας δούμε όμως τι λένε τα στοιχεία για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η πρώτη καταγραφή κατά το αρχικό κύμα της πανδημίας έδειξε ότι πάνω από το 1/3 (37%) των εργαζομένων στην ΕΕ, που προηγουμένως απασχολούνταν δια ζώσης στο χώρο εργασίας τους, εντάχθηκε σε καθεστώς τηλεργασίας λόγω κορονοϊού (Eurofound 2020). Πιο πρόφατες έρευνες δείχνουν ότι περίπου το 25% των απασχολουμένων συνολικά εργάζεται ήδη εξ αποστάσεως σε σχετικά σταθερή βάση. Στην Ελλάδα τα ποσοστά είναι πολύ μικρότερα. Η τηλεργασία δυνητικά μπορεί να εφαρμοστεί ως σχετικά σταθερή/τακτική μορφή εργασίας και με εναλλασσόμενο τρόπο στο 35%-40% του εργατικού δυναμικού στις χώρες της ΕΕ, σε συγκεκριμένους κλάδους και επαγγέλματα τα οποία θεωρούνται ως «teleworkable» και σε συνδυασμό με μια σειρά από παράγοντες. Ειδικότερα για την Ελλάδα, εκτιμάται ότι περίπου το 25% των απασχολουμένων (έως και 500.000 απασχολούμενοι) συνολικά θα μπορούσαν να εργάζονται πλήρως μέσω τηλεργασίας, με ένα πρόσθετο 12% απασχολουμένων να έχει υψηλές δυνατότητες εκ περιτροπής τηλεργασίας.
Το ταξικό εργατικό κίνημα οφείλει από τώρα να προετοιμαστεί να δώσει την δική του απάντηση σε αυταπάτες και μύθους γύρω από το ποιους και γιατί προωθείται το υβριδικό μοντέλο, η τηλεργασία και άλλες ευέλικτες μορφές και πώς υποτάσσονται εν τέλει στις ανάγκες του κεφαλαίου κι όχι των εργαζομένων.
Η Μεγάλη Παραίτηση και ο Striktober
Εκατομμύρια νέοι αναζητούν καλύτερες θέσεις εργασίας και μισθούς
Ένα από τα αξιοσημείωτα φαινόμενα απότοκο της πανδημίας αλλά και της σκληρής εργασιακής εκμετάλλευσης των χρόνων που προηγήθηκαν παρατηρείται στις ΗΠΑ κυρίως, και αποκαλείται κύμα της «Μεγάλης Παραίτησης». Τον Ιούλιο του 2021 παραιτήθηκαν από την εργασία τους 4 εκατομμύρια εργαζόμενοι, τον Αύγουστο 4,27 εκατ. και τον Σεπτέμβριο 4,43 εκατ. Την ίδια στιγμή στα τέλη Σεπτεμβρίου οι προσφερόμενες θέσεις εργασίας ανερχόταν σε 10,4 εκατομμύρια ή στο 6,6%. Πρωταγωνιστές των παραιτήσεων οι λεγόμενες γενιές Ζ και millennials (ηλικίες 26-40 έτη).
Το ενδιαφέρον είναι όμως ότι αυτή η «παραίτηση» αντανακλά σημαντικές αναζητήσεις στους νέους εργαζόμενους των ΗΠΑ. «Ελατήριο» είναι κυρίως η αναζήτηση μιας καλύτερης θέσης εργασίας, λόγω των χαμηλών μισθών, ακόμα και σε εντελώς διαφορετικό αντικείμενο, αλλά και η απαίτηση να γίνονται σεβαστά δικαιώματα και ιδέες πάνω στην εργασία. Επιπλέον, οι νεότεροι ενήλικες, αντιμετώπισαν ζοφερές εργασιακές προοπτικές και δυσανάλογη απώλεια θέσεων εργασίας κατά τη διάρκεια της πανδημίας, επομένως αναζητούν πιο έντονα μια «αλλαγή».
Ενδιαφέρουσα τάση είναι και η αναζωπύρωση των απεργιών –κυρίως σε επιμέρους επαγγέλματα και επιχειρήσεις- με κυρίαρχο αίτημα τις αυξήσεις μισθών, και η για πρώτη φορά τα τελευταία χρόνια, αύξηση της συνδικαλιστικής οργάνωσης. Τα αμερικάνικα ΜΜΕ, όχι τυχαία, λάνσαραν τον όρο «Striktober» (από τις λέξεις «απεργία» και «Οκτώβρης») καθώς τον Οκτώβριο καταγράφηκαν 39 απεργίες στις οποίες συμμετείχαν 25-30 χιλιάδες εργαζόμενοι. Πάνω από 10.000 εργάτες απέργησαν στην John Deere, χιλιάδες νοσοκόμες κατέβηκαν σε απεργία σε μεγάλο ιδιωτικό όμιλο νοσοκομείων, ενώ απεργίες έγιναν σε εργοστάσια της Kelloggs, ανθρακωρυχεία της Αλαμπάμα κ.α.
Η εργασιακή εξουθένωση χτυπά 4 στους 10 εργαζόμενους
Από το φαινόμενο της εργασιακής εξουθένωσης υποφέρουν 4 στους 10 εργαζόμενους σε όλο τον κόσμο όπως προκύπτει από διεθνή έρευνα της Adecco που συμπεριέλαβε και στην Ελλάδα. Τα 2/3 των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι εργάζονταν περισσότερο από 40 ώρες την εβδομάδα, αύξηση 14% σε σχέση με το 2020. Σε ανάλογη έρευνα στις ΗΠΑ, σχεδόν το 80% των εργαζομένων ανησυχούν για την ψυχική τους υγεία. Από αυτούς, το 77% ανέφερε το στρες και την εξουθένωση ως τις μεγαλύτερες προκλήσεις, όταν το ποσοστό αυτό ήταν 55% σε αντίστοιχη έρευνα έξι μήνες πριν. Ο κύριος παράγοντας για την επιδείνωση της κατάστασης είναι ο αυξανόμενος φόρτος εργασίας, αλλά και τα θολά όρια μεταξύ εργασίας και προσωπικής ζωής.
Όλη αυτή η κατάσταση τροφοδοτεί και στάσεις συνολικότερης απέχθειας για την υπερβολική εργασία και την εξάντληση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στις ΗΠΑ είναι το λεγόμενο κίνημα «r/Antiwork» που ενισχύεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και διαδίδει το μάντρα «Ανεργία για όλους, όχι μόνο για τους πλούσιους!» εκφράζοντας χιλιάδες εργαζόμενους που εγκαταλείπουν τις δουλειές τους μετά από άδικη μεταχείριση από τη διοίκηση ή/και τους πελάτες.
Αυθόρμητες αντιδράσεις από τη νέα γενιά εργαζομένων βιώνει και η Κίνα, όπου πολλοί νέοι νιώθουν εξουθενωμένοι από την κουλτούρα της σκληρής δουλειάς όπως το «996», που έχουν επιβάλει οι εργοδότες. Η νέα τάση, γνωστή ως tang ping, περιγράφεται ως αντίδοτο στις πιέσεις προς τη νεολαία να βρει δουλειά και να «αποδώσει καλά». Η ιδέα πίσω από το «tang ping» -όχι υπερβολική εργασία, περισσότερος χρόνος για χαλάρωση- έχει επιδράσει σε ευρεία τμήματα νεολαίας.
