Παναγιώτης Ξοπλίδης
Η Ρωσία αποτελεί έναν αναμφισβήτητα υπολογίσιμο «παίκτη» στην πυραμίδα του σύγχρονου ολοκληρωτικού καπιταλισμού, παρά τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά του οικονομικού της μοντέλου και της αστικής της τάξης. Σε απόλυτους αριθμούς είναι μια μεσαία οικονομική δύναμη, ωστόσο αποδεικνύεται εξαιρετικά επιθετική στις περιοχές που θεωρεί μέρος της ζώνης επιρροής της.
Οριστικό «διαζύγιο» από την επαναστατική κληρονομιά
Η επέτειος της 9ης Μάη έδωσε την ευκαιρία στο καθεστώς Πούτιν να προβάλλει μια διαστρεβλωμένη εικόνα της Μεγάλης Αντιφασιστικής Νίκης. Δεν παρουσιάζεται πλέον ως συνέχεια μιας επανάστασης που προσπάθησε να απελευθερώσει συνολικά όλη την ανθρωπότητα από την εκμετάλλευση. Για τη σημερινή Ρωσία, η 9η Μάη είναι ενταγμένη στο αφήγημα της εθνικής ιστορίας της. Από αυτήν απουσιάζουν εντελώς η επανάσταση των Μπολσεβίκων, που σφυρηλατήθηκε μέσα από τη λενινιστική γραμμή ενάντια στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Ο ίδιος ο Πούτιν σε κάθε λόγο του για τον πόλεμο στην Ουκρανία αφιερώνει ένα μεγάλο μέρος στην αποκήρυξη του Λένιν, ενώ η ΕΣΣΔ και ο Κόκκινος Στρατός εμφανίζονται ως «συνέχεια του κράτους». Το σφυροδρέπανο είναι «εθνικό σύμβολο», που τιμάται παράλληλα με εκείνα του τσαρισμού και της Μεγάλης Ρωσίας.
Από τη σοβιετική εποχή υπάρχει μια επιλεκτική χρήση σήμερα. Έχουν διαγραφεί από τη συλλογική μνήμη οι κοινωνικές κατακτήσεις και προβάλλονται μόνο οι στρατιωτικές νίκες, η κατάκτηση του διαστήματος, τα τεχνολογικά επιτεύγματα. Όχι ως προϊόν μιας επαναστατικής διαδικασίας χειραφέτησης των λαών, αλλά ως «ένδοξες στιγμές της ρωσικής ιστορίας».
Σε δεκανίκι του Πούτιν έχει μετατραπεί το Κομμουνιστικό Κόμμα Ρωσικής Ομοσπονδίας, πλήρως υποταγμένο στην εθνική γραμμή. Στο πρόσφατο Διεθνές Αντιφασιστικό Φόρουμ που διοργάνωσε στη Μόσχα, απουσίαζε πλήρως ο λενινισμός, ήταν όμως παρών ο Πούτιν, ο οποίος, σε χαιρετισμό του, ανέφερε την «παγιωμένη πατριωτική στάση όλων των κοινοβουλευτικών κομμάτων». Για το ΚΚΡΟ και τους συνοδοιπόρους του στη διεθνή αριστερά, η Ρωσία κρίνεται με όρους που δεν την εντάσσουν στην κατηγορία των ιμπεριαλιστικών χωρών, ενώ ο πολεμικός της ανταγωνισμός με τη Δύση θεωρείται ακόμα και αντιφασιστικός!
Η «ταυτότητα» της Ρωσίας του Πούτιν
Βασική θέση όσων δεν χαρακτηρίζουν την Ρωσία ως ιμπεριαλιστική χώρα είναι η δογματική χρήση της ανάλυσης του Λένιν για τα πέντε χαρακτηριστικά του ιμπεριαλισμού. Υποστηρίζεται ότι η Ρωσία δεν τα κατέχει όλα, και επομένως δεν μπορεί να οριστεί ως τέτοια. Μεταξύ εκείνων που λείπουν αναφέρεται το γεγονός ότι εξάγει κυρίως πρώτες ύλες, πετρέλαιο, φυσικό αέριο, αγροτικά προϊόντα και εισάγει μηχανήματα, καθώς και ότι έχει χαμηλές εξαγωγές κεφαλαίων. Ο ίδιος ο Λένιν, βέβαια, δεν είχε διστάσει να χαρακτηρίσει τη Ρωσία του 1916 ως ιμπεριαλιστική, όταν ήταν μια εξαιρετικά καθυστερημένη χώρα, πλήρως εξαρτημένη χρηματοπιστωτικά από Βρετανία και Γαλλία.
Αναφέρεται, επίσης, ότι ο ρόλος του κράτους στην οικονομία και η ισχυρή παρουσία του κρατικού κεφαλαίου στη Ρωσία την καθιστούν «διαφορετική» από την Δύση. Συμπεραίνοντας ότι έχει ιστορικά κληρονομήσει τον ρόλο του «βασικού εχθρού του ιμπεριαλιστικού κόσμου».
Επικίνδυνη διαστρέβλωση συνιστά η άποψη ότι έχει κληρονομήσει τον ρόλο του «βασικού εχθρού του (δυτικού) ιμπεριαλιστικού κόσμου»
Σε αυτό το φόντο, είναι απαραίτητη η μελέτη της κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης στη σημερινή Ρωσία για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι το 93% του πληθυσμού είναι μισθωτοί, μόνο το 5% είναι αυτοαπασχολούμενοι και το 1,5% επιχειρηματίες. Έχει ένα επίπεδο προλεταριοποίησης από τα υψηλότερα στον κόσμο, με μικρό μέγεθος μεσαίων στρωμάτων και μικροαστών. Μόνο το 45,7% του εθνικού εισοδήματος κατευθύνεται στους εργαζόμενους, ενώ το υπόλοιπο 54,3% πηγαίνει σε μεγάλο βαθμό στο ένα εκατομμύριο καπιταλιστές και κυρίως στους μεγαλύτερους από αυτούς, τους λεγόμενους «ολιγάρχες», που αποτελούν το βασικό στήριγμα του καθεστώτος Πούτιν. Το μερίδιο δε αυτό είναι υψηλότερο απ’ ό,τι στις δυτικές καπιταλιστικές χώρες, υποδηλώνοντας υψηλότερο ποσοστό εκμετάλλευσης και χαμηλότερη διαπραγματευτική δύναμη των εργαζομένων.
Από τη διάλυση της ΕΣΣΔ, το 1991-’92, η αναλογία των βιομηχανικών εργαζομένων επί του συνόλου μειώθηκαν από έναν στους τρεις σε έναν στους επτά (από 34% σε 14%). Ταυτόχρονα, το βάρος των υπηρεσιών έχει αυξηθεί πάρα πολύ, απασχολεί 41 εκατομμύρια ανθρώπους (58% του εργατικού δυναμικού). Την ίδια στιγμή, λιγότεροι από 4,8 εκατομμύρια παραμένουν στη γεωργία (6,7% από 14% το 1991). Στη σημερινή Ρωσία, όμως, η εκβιομηχάνιση της γεωργίας πραγματοποιείται από το μεγάλο ιδιωτικό κεφάλαιο, καθιστώντας την έναν από τους κορυφαίους εξαγωγείς γεωργικών προϊόντων στον κόσμο. Η γεωργική οικονομία δεν αφορά ένα «καθυστερημένο» τομέα, αλλά περιλαμβάνει κολοσσούς του ρωσικού καπιταλισμού, χωρίς καμιά κρατική συμμετοχή. Ολιγάρχες ελέγχουν εταιρίες όπως οι Agrokultura, Miratorg, Rusagro (με έδρα την Κύπρο), Agrocomplex, Volgo-Don Agroinvest κ.α. με εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόμενους και τεράστια κέρδη. Επίσης, πάνω από ένα εκατομμύριο άτομα εργάζονται στον τομέα της εξόρυξης – το 1,6% των εργαζομένων. Η εργασία τους παράγει υψηλότερο ακαθάριστο κέρδος από το σύνολο της μεταποιητικής βιομηχανίας, όπου εργάζονται σχεδόν 10 εκατομμύρια άνθρωποι. Τα υψηλά υπερκέρδη των εξορυκτικών επιχειρήσεων είναι η κύρια πηγή χρηματοδότησης για το ρωσικό κράτος. Οι εργαζόμενοι εκεί μοιράζονται κάποια ψίχουλα, αν και οι μισθοί τους είναι διπλάσιοι από τη βιομηχανία.
Οι εισοδηματικές διαφορές είναι τεράστιες στη Ρωσία. Το μέσο ωρομίσθιο το 2017 ήταν 222 ρούβλια (περίπου 6,85 ευρώ). Ο μέσος μηνιαίος μισθός είναι 26.000 ρούβλια στην κλωστοϋφαντουργία, 28.000 στον τουρισμό και την εστίαση, 32.000 στη γεωργία, 37.000 στην εκπαίδευση, 44.000 στη μεταποίηση, 51.000 στις μεταφορές, 82.000 στον χρηματοπιστωτικό τομέα, 82.000 στη βιομηχανία, 135.000 στην εξόρυξη πετρελαίου και φυσικού αερίου.
Η αύξηση του μέσου μισθού κρύβει μια απότομη αύξηση της ανισότητας, που είχε ως αποτέλεσμα επιδείνωση για το μισό πληθυσμό. Το πλουσιότερο 10% έχει δει τα εισοδήματά του να αυξάνονται κατά 171%, το ενδιάμεσο 40% του πληθυσμού κατά 15%, ενώ το χαμηλότερο 50% έχει δει το εισόδημά του να πέφτει κατά 20%! Η ιδιωτικοποίηση έχει περιορίσει την παρουσία του κρατικού κεφαλαίου. Οι κρατικές επιχειρήσεις το 1992 απασχολούσαν το 69% του εργατικού δυναμικού, το 2000 το 47% και το 2019 το 39%.
Την ίδια στιγμή, μία από τις πρώτες «μεταρρυθμίσεις» του Πούτιν ήταν η καθιέρωση του ενιαίου φόρου 13% επί του εισοδήματος το 2001, κάτι που επέτρεψε στους Ρώσους καπιταλιστές να πληρώνουν τους ίδιους φορολογικούς συντελεστές με τους εργαζόμενους! Ο αριθμός των εκατομμυριούχων με ρωσική υπηκοότητα εκτινάχθηκε από 12.000 σε 246.000 και η συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια μεγάλων εταιρειών σε βάρος των μικρομεσαίων επιχειρήσεων έχει κάνει άλματα.
Η σημερινή Ρωσία δεν είναι μια μεγάλη, αλλά μια μεσαία οικονομική δύναμη, ωστόσο η δομή της οικονομίας την κάνει επιθετική. Εξάγει κυρίως πρώτες ύλες, πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Είναι επίσης ο δεύτερος μεγαλύτερος εξαγωγέας όπλων στον κόσμο, με κορυφαία αεροδιαστημική βιομηχανία. Διαθέτει τον δεύτερο ισχυρότερο στρατό και το μεγαλύτερο πυρηνικό οπλοστάσιο.
Η είσοδος σε μια νέα εποχή πολέμων αναδεικνύει ξανά την σημασία που έχει η παραγωγική ικανότητα και επομένως η ικανότητα για πόλεμο. Η Ρωσία έχει σε πολλά σημεία πλεονεκτήματα έναντι των ανταγωνιστών της. Το 2014, εφαρμόστηκαν οι πρώτες μεγάλες κυρώσεις εναντίον της, αλλά έκτοτε αύξησε την παραγωγή σίτου, από 40 σε 90 εκατομμύρια τόνους το 2020. Αντίθετα, η αμερικανική παραγωγή σιταριού, μεταξύ 1980 και 2020, μειώθηκε από 80 σε 40 εκατομμύρια τόνους. Η Ρωσία έχει γίνει επίσης ο κορυφαίος εξαγωγέας πυρηνικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής. Έχει αναπτύξει μια πραγματική ικανότητα προσαρμογής με εξειδίκευση στην παραγωγή όπλων και στη διαστημική βιομηχανία.
Η Ρωσία δεν φαίνεται να είναι ισχυρός εξαγωγέας κεφαλαίων. Η θέση της είναι στο ένα τέταρτο της Γαλλίας, της Βρετανίας και της Ελβετίας, αν και τα στοιχεία είναι πιθανώς υποτιμημένα επειδή ένα μεγάλο μέρος εξαγωγών κεφαλαίων των καπιταλιστών της πραγματοποιούνται μέσω υπεράκτιων εταιρειών και φορολογικών παραδείσων, όπως η Κύπρος. Τα τελευταία χρόνια έχει αυξήσει σημαντικά τις επενδύσεις της στις «αναδυόμενες χώρες». Τουλάχιστον 30 μεγάλες ρωσικές εταιρείες, μονοπωλιακές ή ολιγοπωλιακές στην εγχώρια αγορά, έχουν ουσιαστικά μετατραπεί σε διεθνικές (Gazprom, Lukoil, TMK, Severstal κ.α.)
Η στρατιωτική παρουσία της Ρωσίας στο εξωτερικό είναι σημαντική με στρατιωτικές βάσεις σε Αρμενία, Λευκορωσία, Αμπχαζία και Νότια Οσετία (Γεωργία), Καζακστάν, Κιργιστάν, Τατζικιστάν, Υπερδνειστερία (Μολδαβία), Συρία, σημαντική παρουσία στρατευμάτων στη Λιβύη, το Μάλι, την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία. Υπάρχει επίσης παρουσία «συμβούλων» στο Βιετνάμ, την Ερυθραία, τη Βενεζουέλα και συμφωνίες κοινής χρήσης βάσεων με την Αίγυπτο και το Σουδάν. Μια στρατιωτική παρουσία που σίγουρα δεν αντέχει σε σύγκριση με την αμερικανική υπερδύναμη, αλλά είναι πλέον ανώτερη από παραδοσιακές ιμπεριαλιστικές χώρες, όπως Βρετανία και Γαλλία. Η πιο πρόσφατη διείσδυση στην Αφρική είναι εντυπωσιακή με στόχο να βάλει το χέρι της σε πρώτες ύλες όπως το ουράνιο, ο βωξίτης, οι υδρογονάνθρακες, και σίγουρα όχι για να υποστηρίξει τους αγώνες εθνικής ανεξαρτησίας ενάντια στην δυτική νέο-αποικιοκρατία.
Οι φτωχοί κρέας για τα κανόνια
Πώς το καθεστώς εκμεταλλεύεται τις τεράστιες ανισότητες
Καθώς οι περιφερειακές διαφορές είναι σημαντικές στη Ρωσία, οι φτωχοί και οι εθνικές μειονότητες μετατρέπονται σε κρέας για τα κανόνια στο σφαγείο της Ουκρανίας. Ο μέσος ακαθάριστος μισθός στη Μόσχα είναι 94.000 ρούβλια, διπλάσιος από τον μέσο όρο της Ρωσικής Ομοσπονδίας αλλά στην επαρχία του Ιβάνοβο είναι μόνο 27.000 ρούβλια. Οι φτωχότερες περιοχές έχουν το ένα τρίτο ή λιγότερο του εισοδήματος της Μόσχας, σε περιοχές του Βόλγα και του Καυκάσου αρκετές περιφέρειες έχουν κάτω από 20.000 ρούβλια. Ο πληθυσμός κάτω από το ελάχιστο όριο διαβίωσης (12,3% σε εθνικό επίπεδο, 7,3% στη Μόσχα και 6,5% στην Αγία Πετρούπολη) αυξάνεται στο 34% στη δημοκρατία της Τούβα και στο 30% στην Ινγκουσετία. Το ποσοστό φτώχειας ξεπερνά το 20% σε αρκετές άλλες περιοχές του Βόρειου Καυκάσου, στο Βόλγα, στη Σιβηρία και στην Άπω Ανατολή, σε περιοχές που ζουν εθνικές μειονότητες.
Κυρίως από αυτές τις φτωχές περιοχές στρατολογούνται οι στρατιώτες που στέλνονται για σφαγή στην Ουκρανία. Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, ο μισθός του ρωσικού στρατού αυξήθηκε σε 160.000 ρούβλια, 2.700 δολάρια με την τρέχουσα συναλλαγματική ισοτιμία, στα οποία με διάταγμα του Πούτιν στις αρχές Νοεμβρίου 2022 προστέθηκαν εφάπαξ 195.000 ρούβλια (3.200 δολάρια) για όσους υπηρετούν στην Ουκρανία. Ο μισθός του στρατιώτη είναι επομένως 3,5 φορές ο μέσος μισθός της Ρωσίας και πάνω από 6 φορές από αυτόν των φτωχότερων περιοχών. Παράλληλα, χιλιάδες ποινικοί κρατούμενοι, πολλοί προερχόμενοι επίσης από τις φτωχές και μειονοτικές περιφέρειες γίνονται εξαρτήματα της πολεμικής μηχανής μετά από χάρη που τους δίνεται με την προϋπόθεση να καταταγούν στον στρατό ή να γίνουν μισθοφόροι σε πολυάριθμους ιδιωτικούς στρατούς που συνδέονται και με επιδιώξεις κεφαλαιοκρατών.
Στρατιές «σκλάβων», ακροδεξιό «φυτώριο»
Όπως και σε κάθε καπιταλιστική χώρα, τα υπερκέρδη βασίζονται και στην άγρια εκμετάλλευση των μεταναστών. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου έξι εκατομμύρια σήμερα στη Ρωσία, η συντριπτική πλειοψηφία από τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας – Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν, Κιργιστάν – λαών που ήταν συμμέτοχοι στη Μεγάλη Αντιφασιστική Νίκη, αλλά σήμερα υπολογίζονται μόνο ως τροφοδότης φθηνής εργασίας.
Η μέγιστη περίοδος νόμιμης παραμονής στη Ρωσία είναι ένα έτος. Πολλοί μένουν στην πραγματικότητα παράνομα και πρέπει να αποδεχτούν συνθήκες που μοιάζουν με σκλαβιά. Λιγότεροι από ένας στους τέσσερις έχουν άδεια εργασίας, λιγότεροι από ένας στους πέντε έχουν γραπτή σύμβαση εργασίας και τρεις στους τέσσερις φέρονται να λαμβάνουν τους μισθούς τους «μαύρα». Το 62% εξ’ αυτών αναγκάστηκαν να δουλέψουν απλήρωτες υπερωρίες, 39% παραπονέθηκαν για καθυστερήσεις στην πληρωμή μισθών, 38% αναγκάστηκαν να εκτελέσουν μη συμφωνηθείσα εργασία, 22% αναγκάστηκαν να εκτελέσουν σεξουαλικές υπηρεσίες, 21% υποβλήθηκαν σε μορφές βίας και περισσότερο από το 20% γνώρισε αφαίρεση του διαβατηρίου του από το αφεντικό του. Μόνο το 37% δήλωσε ότι ήταν ελεύθερο να φύγει από τον εργοδότη.
Αυτές είναι συνθήκες που αποκαλύπτουν μια κοινωνία άκρως διεφθαρμένη από τον καπιταλισμό, όπου ο μεγαλορωσικός εθνικισμός, αναζωογονημένος από τον Πούτιν, δημιουργεί ένα περιβάλλον εύφορο για την απεριόριστη εκμετάλλευση και ταπείνωση εκατομμυρίων μεταναστών. Ο ρατσισμός και η ξενοφοβία είναι ευρέως διαδεδομένες αντιλήψεις στη Ρωσία, υποκινούμενες από τις εθνικισμό του καθεστώτος. Πλήθος ακροδεξιών, φασιστικών και νεοναζιστικών ομάδων δρουν με την κάλυψη του κράτους ως μακρύ χέρι του ρωσικού κεφαλαίου για τη διασφάλιση υπερκερδών από τη φθηνή εργασία μεταναστών.
