Μιχάλης Κατσιγιάννης
Πώς ένα περιστατικό που συνέβη σε ένα σχολείο του Πειραιά μπορεί να μας κάνει να δούμε έμπρακτα και βιωματικά τι θα πει αλληλεξάρτηση; Πώς η νεοφιλελεύθερη πολιτική της αξιολόγησης συνδέεται με την επισφάλεια; Και πώς μπορούμε να δράσουμε έτσι ώστε να αποφευχθεί η – από τα πάνω κατανομή – της επισφάλειας στο χώρο της εκπαίδευσης; Σε αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσω να δώσω ορισμένες απαντήσεις, αναλύοντας την έννοια της αλληλεξάρτησης και συνδέοντάς τη με ένα αναπάντεχα θετικό σχολικό συμβάν που μας δείχνει – και μας θυμίζει – ότι μια μικρή νίκη της αλληλεξάρτησης έναντι της αξιολόγησης, μπορεί να αποτελέσει το έναυσμα για άλλες, ακόμη μεγαλύτερες νίκες.
Περί αλληλεξάρτησης
Οι ζωές των ανθρώπων δεν είναι απομονωμένες, διακριτές και ξεκομμένες η μία από την άλλη. Η δράση της ζωής ενός/μιας εκάστου/ης δεν είναι ξέχωρη από τη δράση της ζωής των άλλων: «δεν είμαστε ταυτισμένοι δια παντός, με τον εαυτό αλλά μας, αλλά είμαστε διαμορφώσιμοι, εκτεθειμένοι στους άλλους με τρόπους που δεν μπορούμε να προβλέψουμε ή να ελέγξουμε πλήρως» (Κακολύρης, 2024: 736). Οι ζωές όλων μας βασίζονται σε μια σχεσιακότητα, είναι δηλαδή «αλληλένδετες και αλληλεξαρτώμενες» (Κακολύρης, 2021α: 172). Κάνουμε λόγο λοιπόν για την «αναπόδραστη σχεσιακότητα της ύπαρξής μας» (Κακολύρης, 2021α: 178). Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, όταν κλονίζεται αυτή η σχεσιακότητα, η ζωή περιορίζεται, εξουθενώνεται, περιθωριοποιείται και κατακλύζεται από ανομία (Αθανασίου, 2007̇ Butler, 2004, 2017, 2022):
αυτό που διακρίνει το σύνολο των έμβιων όντων, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, είναι ο σχεσιακός και αλληλεξαρτώμενος χαρακτήρας της ύπαρξής τους. Κανένα έμβιο ον δεν είναι αύταρκες ή αυτοσυντηρούμενο. Όλοι ανεξαιρέτως εξαρτιόμαστε από τους άλλους, τόσο για την επιβίωσή μας όσο και για την ευζωία μας (Κακολύρης, 2021α: 171).
Η αλληλεξάρτηση, είναι ο συνδετικός αόρατος – πολύ συχνά και ορατός – κρίκος, όπως θα δούμε στη συνέχεια, που συνδέει τους ανθρώπους και κινεί τη ζωή τους. Αποτελεί δηλαδή τη βάση της ύπαρξης της ζωής (μας), την απαραίτητη προϋπόθεση για τη βιωσιμότητά της, είναι «ζωτικής σημασίας», και «καθιστά τον καθένα μας πάντα ήδη υπεύθυνο για τη ζωή του άλλου» (Κακολύρης, 2021α: 178).
η ζωή δεν μπορεί να διατηρηθεί από μόνη της […] απαιτεί την ικανοποίηση διαφόρων κοινωνικών και οικονομικών προϋποθέσεων προκειμένου να διατηρηθεί ως ζωή. Η ζωή του καθενός μας είναι πάντα κατά κάποιον τρόπο στα χέρια των άλλων. Η κάθε επιμέρους ζωή προϋποθέτει την εξάρτησή της από άλλους ανθρώπους, οι περισσότεροι από τους οποίους παραμένουν ανώνυμοι (Κακολύρης, 2021α: 173).
Η έννοια της αλληλεξάρτησης συνδέεται με αυτή της επισφάλειας (Butler, 2004, 2017, 2022). Η επισφάλεια μπορούμε να πούμε ότι είναι δύο ειδών. Από τη μία, επισφάλεια σημαίνει εγγενής οντολογική τρωτότητα:
όλες και όλοι μοιραζόμαστε ένα κοινό χαρακτηριστικό: το επισφαλές των ζωών μας. Ο επισφαλής χαρακτήρας των ζωών μας έγκειται στο ότι μπορεί να αφανιστούν ανά πάσα στιγμή ή να καταστούν οδυνηρά αβίωτες. Ως τέτοια, η επισφάλεια δεν είναι κάτι που μπορεί ποτέ να εκλείψει από τις ζωές μας (Κακολύρης, 2021β: 204).
Βέβαια εδώ εισέρχεται η πολιτική της επισφάλειας, που σημαίνει ότι «ενώ όλες οι ζωές, συμπεριλαμβανομένων και των μη ανθρώπινων, χαρακτηρίζονται από επισφάλεια, αυτή δεν επιμερίζεται και άρα δεν βιώνεται από όλους και όλες κατά τον ίδιο τρόπο» (Κακολύρης, 2021β: 204):
αυτό που χαρακτηρίζει την πολιτική διαχείριση της επισφάλειας είναι η άνιση κατανομή της (π.χ. βάσει του φύλου, της σεξουαλικότητας, της εθνικότητας ή της τάξης), έτσι που κάποια σώματα να καθίστανται περισσότερο τρωτά και να είναι περισσότερο εκτεθειμένα στη βία σε σχέση με κάποια άλλα (Κακολύρης, 2021β: 204).
Κατ’ αυτόν τον τρόπο απορρέει η «ηθική ευθύνη» (Butler, 2004, 2017, 2022̇ Κακολύρης, 2021α, 2021β) όλων μας απέναντι σε όλους/ες ώστε να καταστεί κάθε ζωή βιώσιμη και άξια σημασίας. Ωστόσο, απαραίτητη διευκρίνηση είναι ότι αυτός ο αγώνας υπέρ της βιώσιμης ζωής δεν συμβαίνει – και δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτός με αυτόν τον τρόπο – «εκκινώντας από ένα απομονωμένο, αυθύπαρκτο «εγώ», το οποίο οφείλει ή δεν οφείλει να είναι υπεύθυνο για τους άλλους» (Κακολύρης, 2021β: 207). Το ακριβώς αντίθετο: «αν το «εγώ» είναι υπεύθυνο για τους άλλους, είναι επειδή συνδέεται μαζί τους μέσω αναγκαίων, αναπόφευκτων τρόπων» (Κακολύρης, 2021β: 207). Με άλλα λόγια, το όποιο «εγώ», ο όποιος εαυτός, δεν υπάρχει ανεξάρτητα από «τον κόσμο των άλλων. Αν ως «εγώ» είμαι ήδη πάντοτε υπεύθυνος για τους άλλους ανθρώπους, αυτό συμβαίνει επειδή είμαι, τουλάχιστον εν μέρει, ένα «εμείς» (Κακολύρης, 2021β: 207):
από τη στιγμή που η δυνατότητα μιας βιώσιμης ζωής για κάποιους ανθρώπους προϋποθέτει την ενεργή παρέμβαση κάποιων άλλων, τότε αυτοί οι άλλοι έχουν την ηθική υποχρέωση να παρέμβουν για τη διασφάλιση των προϋποθέσεων εκείνων που θα επιτρέπουν κάτι τέτοιο. Αν δεν το κάνουν, τότε θα έχουν συμβάλει, μέσω της αδιαφορίας τους, στο να οδηγηθεί μια ζωή στην επισφάλεια ή στο να μην καταφέρει να ξεφύγει από αυτή […] σε περίπτωση που εμείς, δηλαδή όλοι εκείνοι από τους οποίους εξαρτάται μια ανθρώπινη ζωή ή ένα σύνολο από ανθρώπινες ζωές, αδιαφορήσουμε γι’ αυτές, τότε παύουν πλέον να είναι βιώσιμες ή δεν καθίστανται ποτέ βιώσιμες (Κακολύρης, 2021β: 206).
Βιώνοντας την αλληλεξάρτηση σε ένα σχολείο του Πειραιά
Όλα όσα ειπώθηκαν ως τώρα για την έννοια της αλληλεξάρτησης, μπορεί κανείς/καμιά να τα διαπιστώσει, θα μπορούσαμε να πούμε, σε ένα περιστατικό που συνέβη σε ένα λύκειο που βρίσκεται στον Πειραιά. Το εν λόγω περιστατικό έχει ως εξής: ήρθε στον χώρο του σχολείου ένας σύμβουλος εκπαίδευσης-αξιολογητής για να εφαρμόσει την αντιεκπαιδευτική πολιτική πρακτική της αξιολόγησης, που η νεοφιλελεύθερη κυβέρνηση της δεξιάς διαλαλάει ότι αν επιτύχει, θα αναβαθμίσει συθέμελα ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα.[1] Και τότε συνέβη κάτι θετικά απρόοπτο. Οι μαθητές/τριες κάλεσαν σε αποχή και την πραγματοποίησαν εν τέλει, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα τον διωγμό του επιθεωρητή. Οι εκπαιδευτικοί του σχολείου συνέδραμαν τους/τις μαθητές/τριες στο έργο τους. [2]
Παραβλέποντας το τραγελαφικό της όλης κατάστασης, δηλαδή τη σινεματική γελοιοποίηση της καταστολής – και των πρόθυμων οργάνων της – που στοχεύει την εκπαίδευση, αυτόματα γίνεται η σύνδεση με την έννοια της αλληλεξάρτησης, έτσι όπως την περιγράψαμε παραπάνω. Η (κρατική εξουσία της) αξιολόγηση(ς) βάλει ευθέως κατά της εκπαίδευσης αλλά και κατά των ίδιων των εκπαιδευτικών. Διαταράσσει το εκπαιδευτικό έργο και απορρυθμίζει τις όποιες παιδαγωγικές προοπτικές έχουν απομείνει όρθιες, επιθυμώντας να τις συντρίψει. Επομένως, η αξιολόγηση, τόσο ως διαδικασία όσο και ως αποτέλεσμα, καθιστά τους/τις εκπαιδευτικούς επισφαλείς – και κατ’ επέκταση ολόκληρη την σχολική κοινότητα.
Στην προκειμένη περίπτωση, η πολιτική της αξιολόγησης ταυτίζεται με την πολιτική της επισφάλειας, ή για την ακρίβεια η αξιολόγηση λειτουργεί ως το μέσο εκείνο που κατανέμει την επισφάλεια στο χώρο της εκπαίδευσης. Η αξιολόγηση είναι μέσο επιβολής, έλεγχου και επιτήρησης του κράτους στους/στις λειτουργούς της εκπαιδευτικής κοινότητας, με σκοπό τη χειραγώγησή τους, την επαγγελματική κι ψυχοκοινωνική εξαθλίωσή τους και, τέλος, τον στιγματισμό και την περιθωριοποίηση όλων εκείνων που αντιστέκονται με κόστος απέναντι στα – εκτός κάθε παιδαγωγικής κατεύθυνσης – σχέδια που απεργάζεται η νεοφιλελεύθερη πολιτική των τεχνοκρατών και των επιχειρηματιών.
Η αξιολόγηση είναι ένα από τα κατεξοχήν εργαλεία άσκησης πολιτικής του νεοφιλελευθερισμού. Αφετηριακά, η έννοια και το έργο της αξιολόγησης «του εκπαιδευτικού έργου συνιστά» υποτίθεται «μία σημαντική διεργασία με πολλαπλά οφέλη για την σχολική κοινότητα και την επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτικών». Θα πρέπει όμως «να εντάσσεται» πάντα «σε μία διαδικασία κατά την οποία» λαμβάνονται «υπόψη» οι φωνές των εκπαιδευτικών. «Προϋπόθεση αυτής της προσέγγισης είναι η συναίνεση των εμπλεκόμενων, το δημοκρατικό κλίμα […] και οι σχέσεις εμπιστοσύνης μέσα στην εκπαιδευτική ιεραρχία» (Ψήφισμα μελών της Σχολής Επιστημών της Αγωγής του ΕΚΠΑ σχετικά με τη διαδικασία υλοποίησης της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών, 2024: 144).
Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο επιτελείται η αξιολόγηση είναι πέρα για πέρα προβληματικός για την εκπαίδευση και προσβλητικός για τους/τις εκπαιδευτικούς. Η αξιολόγηση για την οποία ακούμε, υποδύεται μια ορθολογική ηθική ρητορική περί αξιοκρατίας, υγιούς ανταγωνισμού, αυτοελέγχου κλπ., αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για την επιβολή της ατομικής ευθύνης, της εγκαθίδρυσης μιας business λογικής στην εκπαίδευση, την προώθηση μιας γραφειοκρατικής οργάνωσης και λειτουργίας των σχολικών δομών κι εν τέλει την εξάλειψη της πραγματικής έννοιας που χαρακτηρίζει την εκπαίδευση, τη μάθηση και τη γνώση: την (καλλιέργεια της) κριτική(ς) (Φρέιρε, 1974, 1977). «[Η] διαδικασία αξιολόγησης που ακολουθείται ενισχύει τη γραφειοκρατία, αποδυναμώνει τη συνεργασία των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας και υιοθετεί αυταρχικές πρακτικές απέναντι στους εκπαιδευτικούς» (Ψήφισμα μελών της Σχολής Επιστημών της Αγωγής του ΕΚΠΑ σχετικά με τη διαδικασία υλοποίησης της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών, 2024: 144).
Οι μαθητές/τριες όμως, μπροστά στη νεοφιλελεύθερη, συντηρητική και αυταρχική λαίλαπα που απειλεί τη σχολική κοινότητα, έδειξαν έμπρακτα και ηθελημένα ότι τόσο η ηθική ευθύνη όλων μας όσο και τα αποτελέσματα που διατείνεται ότι μπορεί να καταφέρει δεν είναι καθόλου ουτοπικά. Η στάση των μαθητών/τριων απέναντι στον αξιολογητή και στους/στις εκπαιδευτικούς έδειξε ότι όταν αντιλαμβανόμαστε αυτή την «αναπόδραστη σχεσιακότητα της ύπαρξής μας» (Κακολύρης, 2021α: 178), για την οποία κάναμε λόγο παραπάνω, όταν η δράση μας συνίσταται στο εμείς και όχι στο εγώ, μπορούμε να δημιουργήσουμε ρωγμές στην κατεστημένη κοινωνία και να – αποπειραθούμε έστω να – χαλάσουμε τα σχέδια που δρομολογεί εναντίον όλων μας.
Αντί επιλόγου
Τι περαιτέρω συμπεράσματα μπορούμε να εξάγουμε από το παραπάνω περιστατικό; Θα έλεγα το εξής: η αντιστασιακή πρωτοβουλία των μαθητών/τριών του συγκεκριμένου σχολείου και η μετέπειτα συλλογική τους δράση με τους/τις εκπαιδευτικούς, μαρτυρούν την ιδέα της κοινότητας. Μια ιδέα που η παρουσία της λείπει από τη σημερινή νεοφιλελεύθερη κοινωνία που κυριαρχείται από ατομικότητα, αδράνεια και ένα όλο και πιο πολύ αυξανόμενο αίσθημα ανομίας. Τέτοια παραδείγματα μπορούν να αναδείξουν την ανάγκη που υπάρχει για ριζοσπαστικές αλλαγές και να διευρύνουν όσο γίνεται περισσότερο την απήχηση αυτής της ανάγκης. Τέλος, συμβάντα σαν αυτό, αναδεικνύουν ότι η ατομικότητα, η αποξένωση και η αλλοτρίωση δε θα καταφέρουν ποτέ να αντικαταστήσουν την ιδέα της κοινότητας. Η εμπορευματοποίηση της παιδείας δε θα καταφέρει ποτέ – ή τουλάχιστον όχι τόσο εύκολα όσο ενδεχομένως ευελπιστεί – να αντικαταστήσει την αληθινή μάθηση και τις ουσιαστικές παιδαγωγικές σχέσεις. Ο αυταρχισμός και η καταστολή δε θα καταφέρουν ποτέ να κάνουν όλους/ες όσους/ες διαμαρτύρονται και αντιστέκονται, να σωπάσουν και να συμβιβαστούν.
Βιβλιογραφία
Αθανασίου, Α. (2007). Ζωή στο όριο: Δοκίμια για το σώμα, τι φύλο και τη βιοπολιτική. Αθήνα: Εκκρεμές.
Alfavita Newsroom (2024). Σχολείο στον Πειραιά: Στην «επίσκεψη» αξιολογητή οι μαθητές έκαναν αποχή και τον ανάγκασαν να φύγει. Alfa Vita. Ανακτήθηκε 28 Απριλίου 2025, από: https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/441713_sholeio-peiraia-stin-episkepsi-axiologiti-oi-mathites-ekanan-apohi-kai-ton.
Butler, J. (2004). Precarious life. The Powers of Mourning and Violence. New York: Verso.
Butler, J. (2017). Σημειώσεις για μια επιτελεστική θεωρία της συνάθροισης (Μ. Λαλιώτης, Μτφρ., Ρ. Σινοπούλου, Επιμ.). Αθήνα: Angelus Novus.
Butler, J. (2022). Η δύναμη της μη βίας: Ένας ηθικοπολιτικός δεσμός (Γ. Θ. Καράμπελας, Μτφρ., Χ. Σπυροπούλου, Επιμ.). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Κακολύρης, Γ. (2021α). Αλληλεξάρτηση και ηθική ευθύνη. Στο Πικραλίδες (Επιμ.), Συναντήσεις στην αυλή της RosaNera: Αποσπάσματα από τη σπορά της κατάληψης Μαύρο Ρόδο (σσ. 171-186). Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις των ξένων.
Κακολύρης, Γ. (2021β). Judith Butler: Αλληλεξάρτηση, επισφάλεια και ηθική ευθύνη. Σύγχρονα Θέματα 150-152, 203-210.
Κακολύρης, Γ. (2024). Ανάγνωση και αλληλεξάρτηση. Στο Καρπούζου, Π., Αγγελάτος, Δ., Καραβία, Τ., Ντουνιά Χ., (Επιμ.), Ο περίπλους της θεωρίας της λογοτεχνίας. Τιμητικός τόμος για την Άννα Τζούμα (σσ. 732-747). Αθήνα: Gutenberg.
Μακρής, Β., Μαριόλης, Δ. (2025). Ο πρωθυπουργός κήρυξε τον πόλεμο στους εκπαιδευτικούς – η ζωντανή εκπαίδευση δεν υποτάσσεται!. Εκπαιδευτική Λέσχη. Ανακτήθηκε 28 Απριλίου 2025, από: https://www.e-lesxi.gr/%ce%bf-%cf%80%cf%81%cf%89%ce%b8%cf%85%cf%80%ce%bf%cf%85%cf%81%ce%b3%cf%8c%cf%82-%ce%ba%ce%ae%cf%81%cf%85%ce%be%ce%b5-%cf%84%ce%bf%ce%bd-%cf%80%cf%8c%ce%bb%ce%b5%ce%bc%ce%bf-%cf%83%cf%84%ce%bf%cf%85/.
Σκάβδης, Τ. (2025). Η παραπληροφόρηση για την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών. Alfa Vita. Ανακτήθηκε 28 Απριλίου 2025, από: https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/476096_i-parapliroforisi-gia-tin-axiologisi-ton-ekpaideytikon.
Σούνογλου, Μ. (2023). Αξιολόγηση του έργου των εκπαιδευτικών και πολιτικός λόγος τη μεταμνημονιακή περίοδο. Κριτική Εκπαίδευση 4, 95-115.
Συντακτική Επιτροπή (2025). Για τις δηλώσεις του Κ. Μητσοτάκη: Οι απειλές μετά την παραδοχή της ήττας δε θα μας υποτάξουν!. Σελιδοδείκτης. Ανακτήθηκε 28 Απριλίου 2025, από: https://selidodeiktis.edu.gr/2025/04/25/%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b9%cf%82-%ce%b4%ce%b7%ce%bb%cf%8e%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%ba-%ce%bc%ce%b7%cf%84%cf%83%ce%bf%cf%84%ce%ac%ce%ba%ce%b7-%ce%bf%ce%b9-%ce%b1%cf%80/.
Φρέιρε, Π. (1974). Η αγωγή του καταπιεζόμενου (Γ. Κρητικός, Μτφρ.). Αθήνα: Ράππα.
Φρέϊρε, Π. (1977). Πολιτιστική Δράση για την Κατάκτηση της Ελευθερίας (Σ. Τσάμης, Μτφρ.). Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτης.
Ψήφισμα μελών της Σχολής Επιστημών της Αγωγής του ΕΚΠΑ σχετικά με τη διαδικασία υλοποίησης της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών. (2024). Κριτική Εκπαίδευση 5, 144-146.
[1] Περισσότερα για το θέμα της αξιολόγησης βλ.: Σούνογλου, Μ. (2023). Αξιολόγηση του έργου των εκπαιδευτικών και πολιτικός λόγος τη μεταμνημονιακή περίοδο. Κριτική Εκπαίδευση 4, 95-115., Σκάβδης, Τ. (2025). Η παραπληροφόρηση για την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών. Alfa Vita. Ανακτήθηκε 28 Απριλίου 2025, από: https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/476096_i-parapliroforisi-gia-tin-axiologisi-ton-ekpaideytikon, Μ, Μακρής, Β., Μαριόλης, Δ. (2025). Ο πρωθυπουργός κήρυξε τον πόλεμο στους εκπαιδευτικούς – η ζωντανή εκπαίδευση δεν υποτάσσεται!. Εκπαιδευτική Λέσχη. Ανακτήθηκε 28 Απριλίου 2025, από: https://www.e-lesxi.gr/%ce%bf-%cf%80%cf%81%cf%89%ce%b8%cf%85%cf%80%ce%bf%cf%85%cf%81%ce%b3%cf%8c%cf%82-%ce%ba%ce%ae%cf%81%cf%85%ce%be%ce%b5-%cf%84%ce%bf%ce%bd-%cf%80%cf%8c%ce%bb%ce%b5%ce%bc%ce%bf-%cf%83%cf%84%ce%bf%cf%85/, Συντακτική Επιτροπή (2025). Για τις δηλώσεις του Κ. Μητσοτάκη: Οι απειλές μετά την παραδοχή της ήττας δε θα μας υποτάξουν!. Σελιδοδείκτης. Ανακτήθηκε 28 Απριλίου 2025, από: https://selidodeiktis.edu.gr/2025/04/25/%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b9%cf%82-%ce%b4%ce%b7%ce%bb%cf%8e%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%ba-%ce%bc%ce%b7%cf%84%cf%83%ce%bf%cf%84%ce%ac%ce%ba%ce%b7-%ce%bf%ce%b9-%ce%b1%cf%80/
[2]Για αναλυτική παρουσίαση του περιστατικού, βλ.: https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/441713_sholeio-peiraia-stin-episkepsi-axiologiti-oi-mathites-ekanan-apohi-kai-ton.
