Μπάμπης Συριόπουλος
Ο όρος «woke» (αφυπνισμένος) από σύνθημα των μαύρων αγωνιστών στην αντιρατσιστική πάλη συνδέθηκε στη σημερινή του σημασία με την πολιτική των ταυτοτήτων και την πολιτική ορθότητα, καταντώντας έτσι σημαία ευκαιρίας του αστικού φιλελεύθερου ρεύματος σε αντίθεση με το ακροδεξιό-νεοσυντηρητικό ρεύμα. Η αριστερά ταλαντεύεται ακολουθώντας το ένα ή το άλλο αστικό ρεύμα.
«Woke ατζέντα» και περί τυραννίας λόγος
Τελευταία, ο δημόσιος διάλογος εμπλουτίστηκε και «παγκοσμιοποιήθηκε». Οι όροι woke κουλτούρα ή woke ατζέντα ήταν γνωστοί από καιρό, αλλά η χρήση τους απευθυνόταν σε -μικρούς ή μεγαλύτερους- κύκλους μυημένων, στα ΜΚΔ ή σε κάποια άρθρα στον τύπο. Μετά την εκλογές στις ΗΠΑ και τη νίκη Τραμπ, η woke ατζέντα ανέβηκε στα πρωτοσέλιδα εφημερίδων μαζί με τον δικαιωματισμό, ο Κ. Μητσοτάκης κάνει δηλώσεις για αυτό το θέμα, συγκροτείται η ακροδεξιά ως αντι-woke και πολλοί και πολλές αισθάνονται υποχρεωμένοι, αφού η ακροδεξιά τοποθετείται έτσι, να αυτοπροσδιοριστούν ως αντι-αντι-woke άρα woke, καθώς -σύμφωνα με την τυπική λογική που πιστά ακολουθούν- η διπλή άρνηση ισοδυναμεί με κατάφαση.
Σύμφωνα με τον πρωθυπουργό (συνέντευξη 14/11) «στην αποκαλούμενη woke κουλτούρα στις ΗΠΑ […] ομάδες επιδιώκουν να προωθήσουν τη διχόνοια, τον θυμό και τη σύγκρουση» συμπληρώνοντας ότι σήμερα «έχουμε την τυραννία των μειοψηφιών, οι οποίες δεν επιτρέπουν σε οποιονδήποτε να αμφισβητήσει την άποψή τους». Η ΠτΔ Κ. Σακελλαροπούλου παλιότερα (Εφσυν, 2/1/2021) μιλούσε για την «περιεκτική αντίληψη για τη δημοκρατία» όπου «οι μειοψηφίες θωρακίζονται απέναντι στην τυραννία της πλειοψηφίας, ενώ τα θεσμικά αντίβαρα, η διάκριση των εξουσιών και ο έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων, θέτουν όρια στη λαϊκή κυριαρχία και την κρατική εξουσία». Η δημοκρατία σήμερα κινδυνεύει είτε από την «τυραννία της πλειοψηφίας» και τη «λαϊκή κυριαρχία», είτε από την «τυραννία των μειοψηφιών», διαλέγετε και παίρνετε. Οπωσδήποτε δεν κινδυνεύει από πανίσχυρες εταιρίες και μεγιστάνες που ελέγχουν την πληροφόρηση, ούτε από τα σύγχρονα κοινοβουλευτικά πραξικοπήματα, ούτε από υπερεθνικούς δυνάστες όπως η ΕΕ.
Ο όρος woke προέρχεται από τον προηγούμενο αιώνα και σημαίνει στην αφροαμερικανική ιδιόλεκτο αφυπνισμένος/η. Ο όρος αναφερόταν από τη δεκαετία του 1930 στην αφύπνιση σε ζητήματα φυλετικών διακρίσεων και συνδεόταν με τους αγώνες της μαύρης κοινότητας στις ΗΠΑ για πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα ενάντια στον κρατικό ρατσισμό. «Stay woke» (μείνε «ξύπνιος») ήταν ένα δημοφιλές σύνθημα εκείνης της περιόδου ανάμεσα στους μαύρους αγωνιστές. Στις μέρες μας μάλλον σημαίνει την αφύπνιση πάνω σε ζητήματα «φυλής» αλλά και φύλου και σεξουαλικότητας, μιαν αφύπνιση όμως που τείνει να αναλύσει τον κόσμο αποκλειστικά και μόνο κάτω από το πρίσμα των φυλετικών (αλλά και άλλων) διακρίσεων. Όπως γράφει η Anne de Guigne στο βιβλίο της Ο woke καπιταλισμός «απαντώντας στο ρατσισμό, οι διανοούμενοι του woke προτείνουν την τμηματοποίηση της κοινωνίας σε φυλετική βάση, που θα περικλείει, εκ των πραγμάτων, τον καθένα στο χρώμα του, προκειμένου από τη μια πλευρά να εκπαιδεύσει εκ νέου τους λευκούς και από την άλλη να προστατεύσει τους έγχρωμους». Έτσι από τον αντιρατσιστικό αγώνα έγινε η διολίσθηση στη σύγχρονη «πολιτική των ταυτοτήτων» (identity politics), όπου κάθε φυλετική, εθνοτική, θρησκευτική, έμφυλη κτλ. ταυτότητα παλεύει για τον εαυτό της ενάντια σε άλλες. Ο Χιούι Νιούτον, από τους ιδρυτές και ηγέτες των Μαύρων Πανθήρων είπε σε συνέντευξή του το 1968 περιφρονητικά για τους μαύρους «πολιτισμικούς εθνικιστές» της εποχής του ότι «τους απασχολεί να γυρίσουν στην παλιά αφρικανική κουλτούρα και με αυτόν τον τρόπο να ανακτήσουν την ταυτότητα και την ελευθερία τους».
Εκτός από τον ταυτοτικό εγκλεισμό, η αποσύνδεση αυτής της εκδοχής της αφύπνισης από την πάλη για το «κοινωνικό ζήτημα», για μείωση και κατάργηση της εκμετάλλευσης από το κεφάλαιο, για πραγματική βελτίωση της ζωής των εκμεταλλευόμενων και καταπιεσμένων, καταλήγει να περιορίζεται στην πάλη για τις λέξεις, τις διατυπώσεις, τη γραμματική και την ορθογραφία, συνδεόμενη με την «πολιτική ορθότητα».
Μετά απ’ όλα αυτά εύλογα μπορεί κανείς να αναρωτηθεί αν ένας όρος που παίρνει το νόημά του ανάλογα με το ποιος τον χρησιμοποιεί, έχει άραγε νόημα η διαμάχη των υπέρμαχων και των πολέμιών του ή είναι απλά μια σκιαμαχία; Στις Θέσεις και Προγραμματικές αρχές της Πρωτοβουλίας για ένα Σύγχρονο Κομμουνιστικό Πρόγραμμα και Κόμμα γράφεται: «Εντός της αστικής πολιτικής σήμερα διακρίνονται τρία κύρια ρεύματα: Ένα ρεύμα με κύριο στοιχείο την προώθηση αντεργατικών αναδιαρθρώσεων με νεοφιλελεύθερη αφετηρία, με έμφαση στην πλήρη ελευθερία των αγορών, στα «ατομικά δικαιώματα» (και την «ατομική ευθύνη»), στον κοσμοπολιτισμό, στον επιστημονισμό, στις διακηρύξεις κατά των διακρίσεων και στη «συμπερίληψη». Ένα-δεύτερο- ακροδεξιό νεοσυντηρητικό ρεύμα, με έμφαση στις «παραδοσιακές αξίες», στον εθνικισμό/ρατσισμό, στο μισογυνισμό και στον ανορθολογισμό, ή και τον καλυμμένο ή ακόμα και ανοιχτό νεοφασισμό. Και τρίτο, ένα ρεύμα της αστικά μεταλλαγμένης σοσιαλδημοκρατίας. Τα ρεύματα αυτά δεν χωρίζονται σινικά τείχη. Κατ’ αρχήν όλα υπηρετούν τις αξίες του κέρδους, της ιδιοκτησίας και της εκμετάλλευσης, παρά τις δευτερεύουσες διαφορές τους, που σε σημεία είναι σημαντικές».
Τα δύο πρώτα ρεύματα της αστικής πολιτικής -με το τρίτο να συντάσσεται πρακτικά με το πρώτο εξ αυτών- απευθύνονται σε διαφορετικές κατηγορίες της εργατικής τάξης και των μεσαίων στρωμάτων. Το (νεο)φιλελεύθερο ρεύμα απευθύνεται στα μορφωμένα τμήματα της εργατικής τάξης και των μισθωτών μεσαίων στρωμάτων και σε μειονότητες στη βάση της υπεράσπισης της ιδιαίτερης ταυτότητάς τους, το δεξιό-ακροδεξιό ρεύμα απευθύνεται στα τμήματα της βιομηχανικής εργατικής τάξης, των παραδοσιακών μεσαίων στρωμάτων των μικροϊδιοκτητών και των αγροτών. Το πρώτο υπόσχεται μερίδιο της πίτας από την «τριτογενοποίηση» της οικονομίας, την κοινωνία της γνώσης και την ελεύθερη αγορά προτάσσοντας ταυτόχρονα επιστήμη, πρόοδο, πλουραλισμό και «αυτοπροσδιορισμό», ενώ το δεύτερο υπόσχεται προστατευτισμό από την παγκόσμια αγορά και «προστασία» από τους μετανάστες προβάλλοντας ταυτόχρονα χαμένους πατριαρχικούς παραδείσους υποταγής και θαλπωρής όπου «ο καθένας ήξερε τη θέση του».
Είναι γνωστό πόσο σημαντικό και συχνά αποφασιστικό είναι το πεδίο μιας μάχης για την έκβασή της. Η αδυναμία της εργατικής πολιτικής, η ήττα του κομμουνιστικού κινήματος και η υποχώρηση της ταξικής συνείδησης προσφέρουν την ευχέρεια στην αστική τάξη να καθορίζει αυτή το πεδίο μάχης όπως ο Δαρείος, ο βασιλιάς της Περσίας, ισοπέδωσε την πεδιάδα στα Γαυγάμηλα πριν τη μάχη για να περάσουν τα δρεπανηφόρα άρματα. Οι διαφορές ανάμεσα στα αστικά κόμματα αντανακλούν και διαφορετικές μερίδες του κεφαλαίου, ωστόσο δεν είναι μόνο αυτό. Επιδιώκουν όχι μόνο να πείθουν όσο μπορούν για την αιωνιότητα του καπιταλισμού αλλά αφήνουν και διεξόδους εκτόνωσης για την εργαζόμενη πλειονότητα, στόχους και ζητήματα όσο γίνεται πιο ανώδυνα και αδιέξοδα για το κεφάλαιο και την εξουσία του. Η αστική πολιτική καθορίζει το πεδίο για μάχες ακόμα και για νίκες με καθόλου ή και ελάχιστο κόστος για την ιδιοκτησία και την εξουσία του κεφαλαίου. Η κυρίαρχη αριστερά συνήθως διαλέγει στρατόπεδο στο κατασκευασμένο από την αστική πολιτική πεδίο μάχης ακολουθώντας -ρητά ή υπόρρητα- το ένα ή το άλλο αστικό ιδεολογικό ρεύμα.
Στο όνομα της πάλης κατά του σκοταδιστικού ανορθολογισμού (πχ για τον εμβολιασμό), υποτάσσεται στον τεχνοκρατικό ορθολογισμό, στο όνομα της πάλης ενάντια στην ακροδεξιά προτάσσει τη δημιουργία «δημοκρατικών μετώπων» υπεράσπισης του σημερινού κοινοβουλευτικού ολοκληρωτισμού, στο όνομα της αντιμετώπισης του ρατσισμού και του σεξισμού ενσωματώνεται στη λογική των ταυτοτήτων και της πολιτικής ορθότητας.
Από την άλλη υπάρχουν και οι τάσεις στην αριστερά που στη βάση της αντίθεσης στο (νεο)φιλελεύθερο ρεύμα φλερτάρουν με την επιστροφή στις «παραδοσιακές αξίες» της αστικής ιδεολογίας και όχι του εργατικού κινήματος και των επαναστάσεων, απέναντι στη διεθνοποίηση του κεφαλαίου που προωθείται από τα εθνικά κράτη, προσχωρούν στον «πατριωτισμό» και όχι τον εργατικό διεθνισμό, προβάλλοντας τα αστικά «κυριαρχικά δικαιώματα».
Έτσι η αριστερά λειτουργεί με εξαρτημένα αντανακλαστικά σαν τα σκυλιά του Παβλόφ. Αφού η ακροδεξιά και η ακροδεξιά επιτίθεται στην πολιτική ορθότητα και δηλώνει αντι-woke γιατί απλά είναι ρατσιστική και δεν φοβάται να το πει, η κυρίαρχη μερίδα της αριστεράς αισθάνεται υποχρεωμένη να υποστηρίξει αυτή την επιλεκτική, μερική και τελικά αστική «αφύπνιση». Καθώς η ΕΕ και το ΝΑΤΟ στην παγκόσμια αντιπαράθεσή τους με το διαμορφωνόμενο μπλοκ Ρωσίας – Κίνας – Ιράν προβάλλουν τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων, το ΚΚΕ αρνήθηκε με διάφορα προσχήματα την ψήφιση του γάμου των ομόφυλων ζευγαριών. Επειδή το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ υποστηρίζουν υποκριτικά την ελευθερία των γυναικών στο Ιράν -όπως υποστήριζαν και τα δικαιώματα των γυναικών στο Αφγανιστάν βομβαρδίζοντάς τες- μία μερίδα της αριστεράς αρνείται να δει το ζήτημα αυτό στην πραγματική του διάσταση βλέποντας μόνο δυτική και ισραηλινή προπαγάνδα.
Τα δικαιώματα και ο «δικαιωματισμός»
Αστική τάξη, κοινωνικά και ατομικά δικαιώματα
Στο κατασκευασμένο από την αστική πολιτική πεδίο μάχης εξέχουσα θέση έχει ο δικαιωματισμός και ο αντιδικαιωματισμός. Τα ανθρώπινα, πολιτικά, ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα είναι συστατικό στοιχείο -με τριβές και εντάσεις- του διαφωτισμού, της νεωτερικότητας και της αστικής υλικής πραγματικότητας. Βέβαια τα πολιτικά δικαιώματα όπως η καθολική ψηφοφορία άργησαν να καθιερωθούν και ήταν αποτέλεσμα κοινωνικών αγώνων και όχι εθελοντικής παραχώρησης.
Πάντα υπήρχαν διαφορές ανάμεσα στα ατομικά και στα κοινωνικά δικαιώματα. Η καθιέρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων στο Σύνταγμα κατά κανόνα δεν «θεμελιώνει δικαστικώς επιδιώξιμη αξίωση» (σε αντίθεση με τα ατομικά). Δεν μπορεί να διεκδικήσει κανείς δουλειά δικαστικά επειδή το Σύνταγμα στο άρθρο 22 αναφέρει ότι «η εργασία απoτελεί δικαίωμα και πρoστατεύεται από τo Kράτoς». Το «άσυλο της κατοικίας» προστατεύεται ρητά από το Σύνταγμα (άρθρο 9), αλλά κανείς δεν μπορεί να ζητήσει από το «Κράτος» να τον προστατεύσει από πλειστηριασμό ή έξωση επειδή δεν μπορεί να πληρώσει το νοίκι. Αντίθετα το «Κράτος» τον πετάει έξω.
Ο νεοφιλευθερισμός σαν αντίληψη και πρακτική απεχθάνεται τα καθολικά κοινωνικά δικαιώματα καθώς κοστίζουν, τις οριζόντιες παροχές όπως λέγονται, προτιμώντας την «επιλεκτική γενναιοδωρία», την ενίσχυση σε ευάλωτες ομάδες, τα διάφορα pass. Στις ΗΠΑ δεν υπάρχει δωρεάν δημόσια παιδεία, αντίθετα υπάρχουν υποτροφίες για διάφορες μειονεκτούντες ομάδες του πληθυσμού, μειονότητες κτλ. Εκεί δε που η αστική τάξη -ιδίως η φιλελεύθερη εκδοχή της- είναι ακόμα πιο ευνοϊκή είναι στα ατομικά δικαιώματα, ιδίως τα θεσμικά και συμβολικά που δεν κοστίζουν τίποτα. Ο ακροδεξιός αντιδικαιωματισμός με πρόσχημα τα ατομικά και συμβολικά δικαιώματα επιτίθεται συνολικά στα κοινωνικά τέτοια όπως και στις λαϊκές ελευθερίες της απεργίας, του «συνέρχεσθαι». Ποια πρέπει να είναι η στάση της επαναστατικής αριστεράς;
Φουκό, επιλεκτική αφύπνιση και καθολική απελευθέρωση
Η «αφύπνιση» στα συγκεκριμένα ζητήματα δεν είναι κάτι καινούριο. Έγραφε ο Φουκό: : «Πράγματι, γνωρίζουμε από την εμπειρία μας ότι η προσπάθεια να ξεφύγουμε από το σύστημα της σύγχρονης πραγματικότητας, έτσι ώστε να παραγάγουμε τα ολικά προγράμματα μιας άλλης κοινωνίας, ενός άλλου τρόπου σκέπτεσθαι, μιας άλλης κουλτούρας, μιας άλλης θέασης του κόσμου, έχει οδηγήσει μόνον στην επαναφορά των πιο επικίνδυνων παραδόσεων. Προτιμώ τους πολύ συγκεκριμένους μετασχηματισμούς που αποδείχθηκαν δυνατοί κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια σε έναν ορισμένο αριθμό περιοχών που αφορούν τους τρόπους μας να υπάρχουμε και να σκεπτόμαστε, τις σχέσεις προς την εξουσία, τις σχέσεις μεταξύ των φύλων, τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την τρέλα ή την αρρώστια, […] από τα προγράμματα για έναν καινούριο άνθρωπο που έχουν διατυπώσει τα χειρότερα πολιτικά συστήματα, καθ’ όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα».
Η επαναστατική αριστερά διαλέγει ή ίδια το πεδίο μάχης και δεν ταλαντεύεται ανάμεσα σε αστικούς πόλους, προωθεί την ανεξαρτησία της εργατικής πολιτικής, είναι αφυπνισμένη ενάντια στην εκμετάλλευση, στους πολέμους του κεφαλαίου, τη φτώχια και την ανισότητα, έχει κέντρο την εργατική τάξη. Οι σκοποί της ενώνουν την εργαζόμενη πλειονότητα και δεν τη διασπούν σε ταυτότητες, παλεύει για να αλλάξει τα πράγματα και όχι τις λέξεις, για τα δημοκρατικά και κοινωνικά δικαιώματα, πρωτίστως τα συλλογικά, και εντός αυτής της προοπτικής για τα δικαιώματα κάθε ανθρώπου ανεξάρτητα από χρώμα, καταγωγή και εθνότητα, φύλο και σεξουαλικό προσανατολισμό. Πάνω απ’ όλα διεκδικεί το επαναστατικό δικαίωμα για συνολική ανατροπή της καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πριν (23.11.24)
