Δημήτρης Κοιλάκος, Δρ. Γεωλογίας-Υδρογεωλογίας στην Ελληνική Αρχή Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΕΑΓΜΕ)
Καθώς τα ορυκτά καύσιμα πρέπει να ξεπεραστούν οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας γνώρισαν μια δυναμική ανάπτυξη, έγιναν ένα «πράσινο» Ελντοράντο μεγάλων κερδών, με επιδοτήσεις, εγγυημένες τιμές και πελατεία. Καθώς η ενέργεια στον καπιταλισμό είναι εμπόρευμα κυριάρχησε η λογική της ανεξέλεγκτης επέκτασης των ΑΠΕ, χωρίς μέριμνα για τις περιβαλλοντικές συνέπειες, τη σταθερότητα των δικτύων (όπως έδειξε και το blackout της Ιβηρικής) και το κόστος της ενέργειας.
Η «πράσινη μετάβαση» έχει αποτελέσει κορυφαίο ζήτημα στη σύγχρονη πολιτική και ιδεολογική διαπάλη. Μεγάλη μερίδα του κεφαλαίου (και κατ’ επέκταση πολλές χώρες) επενδύουν σε αυτές για να πάρουν το πάνω χέρι στον ανταγωνισμό που αφορά τον στρατηγικό τομέα της ενέργειας. Σε αντίθεση με αυτές, οι δυνάμεις του αμερικάνικου κεφαλαίου (που εκφράζει ο Τραμπ) «επιστρέφουν» στα ορυκτά καύσιμα: Γεωτρήσεις στον Κόλπο του Μεξικού –sorry Αμερικής– και ορυκτοί φυσικοί πόροι από Γροιλανδία τώρα που έλιωσαν οι πάγοι.
Όμως το θέμα δεν περιορίζεται σε μια ενδοαστική διαμάχη. Αντίθετα είναι ζήτημα που ενδιαφέρει ισχυρά την εργατική τάξη και τους λαούς. Κατ’ αρχάς γιατί συνδέεται με την επιβίωση του πλανήτη και επιπλέον γιατί γίνεται το μέσο για την ιδιωτικοποίηση-εμπορευματοποίηση της ενέργειας και τη νέα ενεργειακή φτώχεια, ενώ παράλληλα προκύπτουν νέοι κίνδυνοι για το περιβάλλον.
Ποια θα έπρεπε λοιπόν να είναι η στάση του εργατικού κινήματος και της κομμουνιστικής αριστεράς στο ενεργειακό ζήτημα;
Ας δούμε το θέμα από την αρχή…
Τα ορυκτά καύσιμα
Στα ορυκτά καύσιμα περιλαμβάνονται τα στερεά καύσιμα (λιγνίτης, άνθρακας), τα υγρά καύσιμα (πετρέλαιο, βενζίνη), τα αέρια καύσιμα (φυσικό αέριο). Οι ΑΠΕ αντίστοιχα περιλαμβάνουν μορφές ενέργειας όπως η ηλιακή, η αιολική, η υδατική, η ενέργεια των κυμάτων, η βιομάζα, η γεωθερμία. Πλάι τους υπάρχει πάντα ο «ελέφαντας στο δωμάτιο» της πυρηνικής ενέργειας.
Η κάθε μία από αυτές τις μορφές προσφέρει πλεονεκτήματα στην παραγωγή και έχει ένα συγκεκριμένο «οικολογικό αποτύπωμα». Πρακτικά δεν υπάρχει καμιά μορφή παραγωγής ενέργειας που να έχει μην έχει επίπτωση στο περιβάλλον.
Τα ορυκτά καύσιμα έλυσαν πάρα πολλά προβλήματα του ανθρώπου δημιούργησαν όμως ένα πολύ σοβαρότερο. Καθώς στηρίζονται στην καύση του άνθρακα το κύριο προϊόν της καύσης είναι το διοξείδιο του άνθρακα. Η αυξανόμενη και αλόγιστη χρήση του άνθρακα, συσσώρευσε τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Έτσι αναπτύχθηκε το φαινόμενο του θερμοκηπίου και η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας.
Στη σύγχρονη εκδοχή τους εκφράζονται με ακραία καιρικά φαινόμενα, παρατεταμένες περιόδους λειψυδρίας και τήξη των πάγων στους πόλους που συνδυάζεται με παγκόσμια αύξηση της στάθμης της θάλασσας. Ταυτόχρονα σύμφωνα με τον παγκόσμιο μετεωρολογικό οργανισμό το 2020 οι συγκεντρώσεις αερίων του θερμοκηπίου έφθασαν σε νέα υψηλά. Τα επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα (CO2 ), μεθανίου (CH4 ) και οξειδίου του αζώτου (N2O) ήταν αντίστοιχα, 149%, 262% και 123% συγκριτικά με τα προβιομηχανικά (1850) επίπεδα. Η αύξηση συνεχίστηκε και το 2021.
Επί του παρόντος, η ανθρωπογενής υπερθέρμανση του πλανήτη αυξάνεται με ρυθμό 0,2 °C ανά δεκαετία. Όλα δείχνουν ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη πρόκειται να ξεπεράσει τον 1,5ºC τις επόμενες δύο δεκαετίες.
Επιπλέον σε πολλές πόλεις του κόσμου (Νέα Υόρκη, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Αθήνα…) εμφανίστηκε φωτοχημικό νέφος από τα προϊόντα της καύσης των πετρελαιοειδών. Ο αέρας στις πόλεις μολύνθηκε και αυξήθηκαν τα προβλήματα υγείας των κατοίκων τους. Ταυτόχρονα η βιομηχανική δραστηριότητα, έδωσε μεγάλο αριθμό αποβλήτων που κατέληξαν ανεξέλεγκτα στο νερό και το έδαφος.
Η πυρηνική ενέργεια
Ο Δημόκριτος όρισε το άτομο ως «το ελάχιστο σωματίδιο της ύλης το οποίο δεν μπορεί πλέον να τμηθεί». Αυτό ετμήθει… Η πυρηνική ενέργεια απελευθερώνεται όταν διασπώνται οι πυρήνες του ατόμου. Είναι επομένως η ενέργεια που είναι εγκλωβισμένη στους πυρήνες των ατόμων λόγω της αλληλεπίδρασης των σωματιδίων που τα συγκροτούν. Η πυρηνική ενέργεια εμφανίζεται ως μια «εναλλακτική λύση χαμηλών εκπομπών άνθρακα αντί για τα ορυκτά καύσιμα». Εγείρει όμως πολύ σοβαρά ερωτήματα: Όπως ότι η χρήση της συνδέεται άμεσα με πολεμικούς σκοπούς, ότι η παραγωγή και διάθεση πυρηνικών αποβλήτων είναι καταστροφική για το περιβάλλον και μάλιστα σε βάθος χιλιετιών, ενώ η διαφυγή πυρηνικής ενέργειας από ανθρώπινο λάθος δημιουργεί αντικειμενικά λόγω της φύσης της καταστάσεις τύπου Τσέρνομπιλ, Φουκουσίμα, ή Θρι Μάιλς Άιλαντ.
Χαρακτηριστική περίπτωση οι ΗΠΑ που κατάφεραν κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου να κατασκευάσουν ατομική βόμβα (αντίστοιχες έρευνες γίνονταν σε Γερμανία και ΕΣΣΔ). Ο αμερικανικός στρατός τον Αύγουστο του 1945 έριξε σε δυο πόλεις της Ιαπωνίας (Χιροσίμα και Ναγκασάκι) ατομική βόμβα. Μπροστά στην ανατριχιαστική ισχύ του νέου υπερ-όπλου η Ιαπωνία παραδόθηκε άνευ όρων στις ΗΠΑ. Η συγκεκριμένη ενέργεια θεωρείται έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, αφενός γιατί ο πόλεμος είχε ήδη κριθεί με την πτώση του Βερολίνου τον Απρίλιο του 1945 κι αφετέρου επειδή χτύπησε άμαχο πληθυσμό.
Τις επόμενες δεκαετίες, πυρηνικά όπλα απέκτησαν η Βρετανία, η Γαλλία και η Σοβιετική Ένωση. Ο κόσμος στηρίχθηκε σε μια ισορροπία τρόμου που μπορούσε να ανατραπεί ανά πάσα στιγμή (και μπορεί ακόμη…).
Για όλους αυτούς τους λόγους είμαστε ριζικά αντίθετοι με την χρήση της πυρηνικής ενέργειας τόσο για πολεμικούς σκοπούς όσο και για την παραγωγή ενέργειας. Σημειώνεται ότι η ΕΕ πρόσφατα κατέταξε την πυρηνική ενέργεια στις πράσινες μορφές, με κριτήριο ότι δεν παράγει CO2 (τα πυρηνικά απόβλητα δεν την πειράζουν, άλλωστε θάβονται στην Αφρική δίνοντας κάτι και για τα μεταφορικά…).
Οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας
Τα φωτοβολταϊκά συστήματα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τον ήλιο είναι ιδανικά για την τροφοδοσία του ηλεκτρικού δικτύου και είναι πολύ ευέλικτα. Επίσης, είτε αυτόνομα είτε με άλλες ΑΠΕ (υβριδικά συστήματα, π.χ. ανεμογεννήτριες) μπορεί να εξυπηρετήσουν ανάγκες σε απομακρυσμένες από το δίκτυο περιοχές. Η απόδοση των φωτοβολταϊκών αυξάνει με τα χρόνια και το κόστος τους συνεχίζει να μειώνεται.
Παρόλα αυτά έχουν περιβαλλοντικές επιπτώσεις: Τα φωτοβολταϊκά πάρκα σκιάζουν τη φυτική βλάστηση και τελικά απορροφάται λιγότερο διοξείδιο του άνθρακα. Επιπλέον τα φωτοβολταϊκά πάνελ αποτελούνται από κράματα βαρέων μετάλλων που μπορούν να εκπλυθούν στο έδαφος και το υπόγειο νερό, ενώ σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον υπάρχουν από τις διαδικασίες εξόρυξης τους.
Η αιολική ενέργεια άρχισε να χρησιμοποιείται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, αν και ώθηση στη χρήση της έδωσε η πετρελαϊκή κρίση του 1973. Τα αιολικά πάρκα έχουν πολύ χαμηλό κόστος κατασκευής και συντήρησης.
Έχουν «κλειδώσει» σταθερές και σχετικά χαμηλές τιμές αμοιβής με μακροχρόνια συμβόλαια που έχουν συνάψει με το δημόσιο. Στο σχήμα 1 φαίνεται ότι η τιμή με την οποία πουλάει το Αιολικό πάρκο (μπλε γραμμή) είναι σταθερή και σχετικά χαμηλή (95 ευρώ/ΜWh). Αυτό δίνει στην αγορά το πλεονέκτημα της οικονομικής σταθερότητας αφενός και της μεγάλης απόδοσης αφετέρου. Η κόκκινη γραμμή δείχνει την τιμή με την οποία οι εταιρίες ενέργειας πουλάνε τη MWh. Βλέπουμε ότι ενώ αγοράζουν με 95 ευρώ τη MWh μπορούν να φτάσουν να την πουλάνε και 300% ή και 400% πάνω! Ο παράδεισος του επενδυτή, που σημειωτέο είναι συνήθως ο ίδιος όμιλος με τον παραγωγό. Αυτό γίνεται μέσω του τρόπου που καθορίζεται η χονδρεμπορική τιμή στο χρηματιστήριο ενέργειας (καθορισμός της τιμής των ΑΠΕ με βάση το ακριβό φυσικό αέριο).
Οι εγκαταστάσεις ΑΠΕ έχουν κι αυτές περιβαλλοντικές επιπτώσεις
Η αιολική ενέργεια δεν έχει εκπομπές όπως τα ορυκτά καύσιμα, ούτε κινδυνεύει να καταστρέψει τη μισή Ευρώπη σε ένα πυρηνικό ατύχημα. Δεν είναι όμως χωρίς καθόλου επιπτώσεις, ειδικά τα μεγάλα αιολικά πάρκα (ΒΑΠΕ).
Για την εγκατάσταση μόνο μιας βάσης, απαιτείται μεγάλος όγκος οπλισμένου σκυροδέματος περίπου 700 κυβικά, όσο χρειάζεται για την ανέγερση μίας οικοδομής έξι ορόφων 200 τετραγωνικών. Επομένως για την εγκατάστασή τους σπέρνουμε τα βουνά με εκατομμύρια τόνους μπετό. Για να φτάσουν τα εργοταξιακά μηχανήματα και τα τεράστια μέρη των ανεμογεννητριών απαιτείται η εκχέρσωση δασών και η διάνοιξη νέων δασικών δρόμων έως και δεκαπέντε μέτρων πλάτος. Ως επακόλουθο έχουμε την τσιμεντοποίηση των κορυφογραμμών, με αποτέλεσμα την ανεξέλεγκτη διάβρωση του εδάφους με πιθανές κατολισθήσεις και υποβάθμιση των εδαφών και του φυσικού τοπίου. Η μέγιστη αρνητική επίπτωση στο περιβάλλον είναι η διαρροή λιπαντικών λαδιών η οποία μπορεί να προκαλέσει ρύπανση στο υπόγειο νερό.
Μια άλλη διαδεδομένη μορφή παραγωγής ενέργειας είναι η υδροηλεκτρική. Τα φράγματα ελέγχουν τις πλημμύρες, παράγουν ηλεκτρική ενέργεια και μειώνουν την εξάρτηση από το πετρέλαιο. Υδρεύουν με νερό καλής ποιότητας τους οικισμούς και τις πόλεις, ενώ αυξάνουν το παραγόμενο γεωργικό προϊόν λόγω της δυνατότητας άρδευσης γεωργικών εκτάσεων.
Ωστόσο, έχουν και αυτά περιβαλλοντικές επιπτώσεις όπως: την συγκράτηση φερτών και θρεπτικών υλικών, με συνέπεια την αφαίρεσή τους από την κατάντη λεκάνη απορροής ή από την ακτή. Τη διακοπή της ροής του ποταμού που οδηγεί πρακτικά στην υποβάθμιση των υγροτόπων κατάντι του φράγματος. Η κλιματική αλλαγή και η επέκταση των περιόδων και των περιοχών λειψυδρίας και ερημοποίησης τα καθιστούν προβληματικά ως προς τη βιωσιμότητά τους.
Επιπλέον η κατασκευή φραγμάτων δεν εγείρει διενέξεις μόνο ως προς την περιβαλλοντική βιωσιμότητά τους ή όχι. Πολλές φορές προκύπτουν και γεωπολιτικά θέματα μεταξύ χώρων. Για παράδειγμα, το φράγμα του Ασουάν ευεργέτησε την Αίγυπτο, αλλά έφερε δυστυχία για το Σουδάν, που μάταια διαμαρτυρήθηκε για τις αρνητικές συνέπειες της εκτροπής των υδάτων του Νείλου από τα εδάφη του, τα οποία απέσπασε η Αίγυπτος με την στρατιωτική της ισχύ.
Οι τάσεις της παραγωγής ενέργειας στο μέλλον
Στην ετήσια ενεργειακή επιθεώρησή της για το 2018 η εταιρία διαχείρισης ενέργειας DNV GL δίνει μία εικόνα της αλλαγής του ενεργειακού μίγματος. Προβλέπει ενεργειακή μετάβαση από τον άνθρακα, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο στις ΑΠΕ. Οι ανάγκες θα αυξηθούν κατά 170% από 21 PWh/έτος (2016) στις 57 PWh/έτος (2050). Η τάση δείχνει ότι η ενέργεια που στηρίζεται στον άνθρακα θα αρχίσει να φθίνει από το 2030 και μετά. Η ηλιακή ενέργεια και η αιολική φαίνεται να προηγούνται στην κούρσα των ΑΠΕ. Βασικό αίτιο είναι το χαμηλό κόστος που απαιτείται για την χρησιμοποίηση τους. Η υδροηλεκτρική ενέργεια, η ενέργεια βιομάζας και η γεωθερμική ενέργεια προβλέπεται να ακολουθήσουν την τάση του άνθρακα.
Βέβαια, η έκθεση δεν έχει λάβει υπόψη της τον κ. Τραμπ ο οποίος φαίνεται να προτίμα τα ορυκτά καύσιμα όχι μόνο για τη χώρα του αλλά και για τις υπόλοιπες (και είναι έτοιμος να υπογράψει εμπορικές συμφωνίες με την ΕΕ, τη Ρωσία ή όποιον άλλο πληρώσει).
Η απάντηση μας στη νέα πραγματικότητα
Κάθε ανθρωπογενής δραστηριότητα έχει επίπτωση. Το γεγονός αυτό καθιστά τον έλεγχο των περιβαλλοντικών επιπτώσεων επιτακτική ανάγκη. Η λαϊκή κατακραυγή και η πίεση της κοινής γνώμης μπροστά σε αναρίθμητα περιβαλλοντικά εγκλήματα, οδήγησε τη σύγχρονη περιβαλλοντική νομοθεσία στο να επιβάλλει πολύ αυστηρούς περιβαλλοντικούς όρους. Παρόλα αυτά μένει ανεφάρμοστη, καθώς η τάση του κεφαλαίου για κερδοφορία υποβαθμίζει τον «κοστοβόρο» παράγοντα της προστασίας του περιβάλλοντος και δίνει έμφαση στην γρήγορη απόσβεση των επενδύσεων και τη μέγιστη οικονομική απόδοση.
Ταυτόχρονα η αναγκαία σταδιακή εγκατάλειψη των μορφών ενέργειας που στηρίζονται στον άνθρακα έχει επιπτώσεις στους ίδιους τους εργαζομένους, όπως για παράδειγμα στη Μεγαλόπολη και την Κοζάνη με το κλείσιμο λιγνιτικών μονάδων. Τη ίδια στιγμή, οι ΑΠΕ αναπτύσσονται με ανορθολογικό τρόπο, χωρίς κανένα σεβασμό στα τοπικά οικοσυστήματα και τελικά επίσης με καταστροφικές για το περιβάλλον επιπτώσεις, γι αυτό και αναπτύσσονται μαζικά κινήματα ενάντια στην καταστροφή βουνοκορφών και θαλασσών από δάση ανεμογεννητριών.
Αναγκαία η απελευθέρωση από τις καπιταλιστικές σχέσεις που βλέπουν τον άνθρωπο και τη φύση σαν κέρδος
Τελικά η λύση δεν βρίσκεται στο ενεργειακό μίγμα ή στη βέλτιστη λύση παραγωγής ενέργειας, καθώς πάντα θα προτάσσεται ένας σύγχρονος τρόπος έναντι ενός παλιού. Η απάντηση βρίσκεται στις κοινωνικές σχέσεις και τις ταξικές αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν την κάθε εποχή. Το περιβάλλον αφορά την ποιότητα ζωής στο τώρα και στο μέλλον και αποτελεί σοβαρό πεδίο διεκδίκησης και αγώνα για όλους, είναι αναπόσπαστο πεδίο της ταξικής πάλης. Μόνο η απελευθέρωση από τις καπιταλιστικές σχέσεις που βλέπουν τον άνθρωπο και τη φύση σαν κέρδος θα οδηγήσει σε μια βιώσιμη περιβαλλοντική πολιτική με γνώμονα τις ανάγκες και το όφελος της κοινωνίας.
