Δανάη Μαραγκουδάκη
Σε ποιον ανήκουν τα ΜΜΕ;
Σε γενικές γραμμές η απάντηση είναι εύκολη. Τα πιο μεγάλα ΜΜΕ στην Ελλάδα ανήκουν σε μερικούς ολιγάρχες ή αλλιώς σε κάποιες οικογένειες με πολιτικές διασυνδέσεις και συμφέροντα σε βασικούς τομείς της οικονομίας, που συχνά εξαρτώνται από δημόσιες συμβάσεις και την κυβέρνηση. Στην Ελλάδα, οι εφοπλιστές αποτελούν την κυρίαρχη δύναμη στην ιδιοκτησία των μέσων ενημέρωσης, αν και οι ιδιοκτήτες αυτοί έχουν επίσης και πολλά ακόμα περιουσιακά στοιχεία σε διάφορους τομείς της οικονομίας.
Την ίδια στιγμή, τα Μέσα Ενημέρωσης ορίζουν τον τρόπο με τον οποίο τα γεγονότα προβάλλονται και συζητούνται —ή δεν προβάλλονται και δεν συζητούνται— σε μια κοινωνία, προτεραιοποιούν ειδήσεις, και θέτουν άλλες εκτός κάδρου, λέγοντας στους πολίτες όχι μόνο τι συνέβη αλλά και πώς θα πρέπει να νιώσουν γι’ αυτό. Κι ενώ αποστολή της δημοσιογραφίας είναι να ρίχνει φως στις πτυχές της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής, στην Ελλάδα μεγάλοι όμιλοι, που κατέχουν δημοφιλή Μέσα Ενημέρωσης, λειτουργούν επί χρόνια δίχως να είναι ξεκάθαρο το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς.
Η έρευνα του Solomon “Who owns the media” («Σε ποιον ανήκουν τα ΜΜΕ») αποτελεί την πρώτη συστηματική προσπάθεια καταγραφής των συμφερόντων των κορυφαίων επιχειρηματιών πίσω από τους κυρίαρχους μιντιακούς ομίλους στη χώρα. Μέσα από την έρευνα χιλιάδων ισολογισμών, εταιρικών ανακοινώσεων, δικαστικών αποφάσεων σε εμπορικά μητρώα περισσότερων από 30 χωρών, η ομάδα εντόπισε εταιρείες που ανήκουν σε μια σειρά από επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα.
Στόχος ήταν να βρεθούν οι ιδιοκτήτριες εταιρείες, οι μέτοχοι και οι πραγματικοί δικαιούχοι όχι μόνο των ΜΜΕ αλλά και κάθε άλλης εταιρείας που τους ανήκει. Εντοπίσαμε σχεδόν 800 εταιρείες σε τομείς όπως η ναυτιλία, ο αθλητισμός και το real-estate, σε χώρες όπως η Κύπρος, τα Νησιά Μάρσαλ και η Λιβερία.
Γιάννης και Θεμιστοκλής Αλαφούζος, Βαρδής Βαρδινογιάννης, Δημήτρης Γιαννακόπουλος, Δημήτρης Μπάκος, Γιάννης Καϋμενάκης και Αλέξανδρος Εξάρχου, Θόδωρος Κυριακού, Βαγγέλης Μαρινάκης, Δημήτρης Μελισσανίδης, Βίκτωρ Ρέστης, και Ιβάν Σαββίδης είναι οι επιχειρηματίες που ερευνήσαμε.
Η έρευνα του Solomon είναι διαθέσιμη στο whoownsthemedia.gr. Την έρευνα πραγματοποίησαν οι δημοσιογράφοι Δανάη Μαραγκουδάκη, Ελίζα Τριανταφύλλου, Κορίνα Πετρίδη.
Διαπλοκή: Σχέση αλληλεξάρτησης ολιγαρχών και πολιτικού προσωπικού
Τι εννοούμε όταν μιλάμε για «διαπλοκή» στην Ελλάδα; Ουσιαστικά περιγράφουμε ένα φαινόμενο όπου πολιτικοί, επιχειρηματίες και ΜΜΕ συνδέονται με αδιαφανείς τρόπους για την εξυπηρέτηση αμοιβαίων συμφερόντων. Τα τελευταία δέκα χρόνια, σε πολλές χώρες της Ευρώπης, η ανεξάρτητη δημοσιογραφία και η ελευθερία του Τύπου έχουν δεχτεί μεγάλο πλήγμα καθώς αυξάνονται ολοένα και πιο πολύ οι πιέσεις στα μέσα ενημέρωσης. Αυτό το φαινόμενο του ελέγχου των ΜΜΕ (media capture) περιλαμβάνει την εξαγορά και συχνά και τη συγκέντρωση μέσων ενημέρωσης από πολιτικά ή επιχειρηματικά συμφέροντα, τα οποία συνεργάζονται όχι μόνο για να ελέγξουν το αφήγημα αλλά και για να εξυπηρετήσουν τους δικούς τους πολιτικούς και οικονομικούς σκοπούς. Σε αυτήν τη σχέση αλληλεξάρτησης, οι μιντιάρχες προχωρούν στην αγορά μέσων ενημέρωσης προκειμένου να ακούν επιρροή και να κερδίζουν την εύνοια της κυβέρνησης, ενώ παράλληλα η κυβέρνηση επωφελείται από τη θετική κάλυψη με αντάλλαγμα την έμμεση επιδότηση με τη μορφή κρατικών επιχορηγήσεων και κερδοφόρων συμβάσεων σε άλλους τομείς.
Στο μιντιακό τοπίο της χώρας κυριαρχούν οι παραδοσιακές οικογένειες, όπως οι όμιλοι των οικογενειών Βαρδινογιάννη και Κυριακού, τα αδέρφια Γιάννης και Θεμιστοκλής Αλαφούζος, ενώ τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανιστεί και νέοι ιδιοκτήτες, συνήθως αγοράζοντας χρεωκοπημένους ομίλους και μέσα.
Οι νέοι ιδιοκτήτες μέσων ενημέρωσης – ακριβώς επειδή λειτουργούν σε ένα πλαίσιο έντονου ανταγωνισμού, κατακερματισμένου κοινού, κρίσης νομιμότητας και κενών στα ρυθμιστικά πλαίσια – εκμεταλλεύονται επιθετικά τα μέσα ενημέρωσης. Η δημοσίευση «αποκαλυπτικών ρεπορτάζ» για να πλήξουν ανταγωνιστικά συμφέροντα είναι συχνή. Ακόμη, κεντρικό ρόλο στο νέο επιχειρηματικό μοντέλο, είναι οι ιδιοκτήτες μέσων ενημέρωσης να συνδέονται όλο και περισσότερο με αθλητικές ομάδες, ιδίως ποδοσφαιρικές.
Στην Ελλάδα ο πρώτος που ακολούθησε αυτό το μοντέλο ήταν ο Γιάννης Αλαφούζος με τον ΣΚΑΪκαι τον Παναθηναϊκό. Ο ορισμός, όμως, αυτής της τριπλέτας αποτυπώνεται στο πρόσωπο του Βαγγέλη Μαρινάκη που πέραν της ναυτιλιακής -η οποία είναι και εισηγμένη στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης – έχει τον ποδοσφαιρικό Ολυμπιακό, την Νότιγχαμ Φόρεστ στην Αγγλία, τη Ρίο Άβε στην Πορτογαλία αλλά και την Alter Ego, η οποία έχει έναν τηλεοπτικό σταθμό (MEGA), δύο εφημερίδες (Τα Νέα, Το Βήμα), οκτώ ιστοσελίδες, τέσσερα περιοδικά και έναν ραδιοφωνικό σταθμό (My Radio 104,6). Επίσης, πρόσφατα ο επιχειρηματίας πλειοδότησε για τους τίτλους της Ελευθεροτυπίας.
Δεύτερο παράδειγμα αποτελεί ο επιχειρηματίας Δημήτρης Μελισσανίδης. Γνωστός ως ιδιοκτήτης της ελληνικής πετρελαϊκής Aegean Oil και της ΑΕΚ (που πρόσφατα πούλησε στον Μάριο Ηλιόπουλο της Seajets), μετράει επίσης χρόνια στη ναυτιλία αλλά και το ποδόσφαιρο. Στον τομέα των μέσων ενημέρωσης, ο Μελισσανίδης και ο γιος του αποφάσισαν να μπουν το 2021 αποκτώντας την εφημερίδα Ναυτεμπορική, την ιστοσελίδα naftemporiki.gr και το τυπογραφείο της εφημερίδας. Το 2022 άρχισε να εκπέμπει και το Naftemporiki TV διαδικτυακά και μέσω της Nova και της Cosmote TV.
Νέα ονόματα στον χώρο των μίντια είναι οι επιχειρηματίες Δημήτρης Μπάκος, Γιάννης Καϋμενάκης και Αλέξανδρος Εξάρχου. Επί δεκαετίες στον χώρο της ναυτιλίας με έδρα τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα απόκτησαν τον Αστέρα Τρίπολης το 2003 και τα τελευταία χρόνια μπήκαν στα ΜΜΕ αγοράζοντας τα περιφερειακά κανάλια Action 24 και Attica TV, αλλά και την ιστοσελίδα flash.gr. Παράλληλα, συμμετέχουν στην Attica Bank και την Παγκρήτια Τράπεζα που μόλις συγχωνεύτηκαν για να δημιουργήσουν τον «πέμπτο τραπεζικό πυλώνα». Ακόμη, συμμετέχουν στην κατασκευαστική Intrakat και την εταιρεία ενέργειας Volton.
Τα παραπάνω αποτελούν μόλις μερικά παραδείγματα της ευρύτητας των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων μερικών από τους πιο μεγάλους επιχειρηματίες στη χώρα.
Οι δυσκολίες στην έρευνα – Διαφάνεια και εταιρείες offshore
Στην έρευνα το πιο δύσκολο κομμάτι ήταν η αναζήτηση και εύρεση των μετοχικών συνθέσεων των εταιρειών. Προφανώς είναι αλλιώς να λέμε ότι η Χ εταιρεία είναι του τάδε και αλλιώς να μπορούμε να το αποδείξουμε με στοιχεία. Ακριβώς γι’ αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία το ζήτημα της διαφάνειας και της πρόσβασης στην πληροφορία.
Δυστυχώς, ένα από τα πιο σημαντικά εργαλεία που θα μπορούσαμε να έχουμε στη διάθεσή μας, το Μητρώο Πραγματικών Δικαιούχων, στην Ελλάδα έχει δημιουργηθεί και λειτουργεί, αλλά δεν είναι προσβάσιμο στο κοινό. Το υπουργείο Οικονομικών, παρότι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο προβλέπει ρητή εξαίρεση των δημοσιογράφων από τον αποκλεισμό πρόσβασης, εξακολουθεί να μη δίνει το ελεύθερο. Τι είναι αυτό το μητρώο; Ένα ψηφιακό, κεντρικό μητρώο όπου καταγράφονται υποχρεωτικά οι πραγματικοί δικαιούχοι των εταιρειών καθώς και σχετικές μεταβολές. Στο μητρώο έχουν πρόσβαση οι αρμόδιες ελεγκτικές αρχές και βασικός στόχος του είναι η καταπολέμηση/ πρόληψη του οικονομικού εγκλήματος. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, υπολογίζεται ότι στο 70% των περιπτώσεων διαφθοράς γίνεται χρήση ανωνύμων εταιρειών.
Για την έρευνα εμείς αναζητήσαμε πληροφορίες, μεταξύ άλλων, στα μητρώα επιχειρήσεων σε Κύπρο, Νορβηγία, Λουξεμβούργο, Ηνωμένο Βασίλειο, Ρουμανία και αλλού. Κάποια απ’ αυτά τα μητρώα είναι προσβάσιμα (π.χ. Ελλάδα, Κύπρος) κάποια άλλα όχι (π.χ. Λιβερία, Νησιά Μάρσαλ, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα). Αυτό ήταν και το πιο απαιτητικό κομμάτι της έρευνας, καθώς υπάρχει το εξής -σύνηθες- φαινόμενο:
Ως μέτοχος της εταιρείας Χ εμφανίζεται η εταιρεία Ψ (αντί κάποιου φυσικού προσώπου),
ως μέτοχος της εταιρείας Ψ εμφανίζεται η εταιρεία Ζ, ως μέτοχος της εταιρείας Ζ μια άλλη εταιρείακ.ο.κ.
Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, οι περίπλοκες εταιρικές δομές δυσκολεύουν την εύρεση του τελικού προσώπου που είναι ιδιοκτήτης μιας εταιρείας. Σε συνδυασμό με το παραπάνω γίνεται και η χρήση των offshore εταιρειών. Το σύστημα των offshore αποτελεί βασικό τμήμα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Οι offshore συχνά χρησιμοποιούνται προκειμένου ο ιδιοκτήτης ή ο δικαιούχος να κρύψει συγκεκριμένα οικονομικά έσοδα/κέρδη, για διάφορους λόγους (όπως η ανακύκλωση βρώμικου χρήματος ή η απόκρυψη της ιδιοκτησίας). Επί δεκαετίες, χιλιάδες δικηγόροι, λογιστές και σύμβουλοι βοήθησαν ανθρώπους με μεγάλο πλούτο ανά τον κόσμο να κρύψουν τα χρήματά τους σε δικαιοδοσίες με χαμηλή φορολογία και αδιαφανείς νόμους.
Ο Γκάμπριελ Ζούκμαν, επικεφαλής του Φορολογικού Παρατηρητηρίου στην ΕΕ, εκτιμά πως ο υπεράκτιος πλούτος Ελλήνων επιχειρηματιών αντιστοιχεί στο 64% του εθνικού ΑΕΠ, καθώς πολλοί πλούσιοι Έλληνες είναι ιδιοκτήτες offshore χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων και ακινήτων σε πολλά παγκόσμια οικονομικά κέντρα, όπως την Ελβετία, το Ντουμπάι, το Λονδίνο και το Παρίσι. Ο παγκόσμιος μέσος όρος υπεράκτιου πλούτου ανέρχεται στο 12%.
Στα 350 εκατ. ευρώ ο τραπεζικός δανεισμός των καναλιών
Πριν από οκτώ χρόνια, στην Εξεταστική Επιτροπή για τη δανειοδότηση κοµµάτων και ΜΜΕ, ο Φώτης Μπόμπολας από την Πήγασος Εκδοτική (Έθνος, Ημερησία, συμμετοχή MEGA) είχε πει πως «παλιότερα οι τράπεζες έδιναν λεφτά χωρίς καλύψεις, χωρίς εγγυήσεις. Ο Πήγασος είχε διμερές δάνειο 69 εκατ. ευρώ ακάλυπτο χωρίς να δοθούν προσωπικές εγγυήσεις». Ο Σταύρος Ψυχάρης είχε λάβει δάνειο ύψους 58 εκατ. ευρώ από την Alpha Bank, τα οποία μετέφερε σε προσωπική εταιρεία με μοναδικό μέτοχο τον ίδιο. Στη συνέχεια, συγχώνευσε την εταιρεία με τον ΔΟΛ μεταφέροντας στον όμιλο το δάνειο, με αποτέλεσμα οφειλέτης του δανείου να καθίσταται ο ΔΟΛ. Ο ίδιος ο Ψυχάρης στην Εξεταστική είχε δηλώσει πως «πήρε δάνειο μόνο με την υπογραφή του, χωρίς να βάλει χρήματα εγγύηση, αλλά με αέρα». Με βάση τα έγγραφα που προσκομίστηκαν στην Εξεταστική Επιτροπή, το 2016, τα μεγαλύτερα ΜΜΕ χρωστούσαν περίπου 1,3 δισ. ευρώ στις τράπεζες.
Σήμερα, το μιντιακό τοπίο έχει αλλάξει αρκετά. Οι παραδοσιακοί όμιλοι κατέρρευσαν, αλλά αυτοί που παραμένουν ίδιοι εξακολουθούν να έχουν υπέρογκα δάνεια προς τις τράπεζες.
Το Solomon ανέλυσε τους ισολογισμούς των εταιρειών που ελέγχουν τους μεγαλύτερους τηλεοπτικούς σταθμούς (ΣΚΑΪ, MEGA, OPEN, ALPHA TV, Star Channel, ΑΝΤ1, NICKELODEON, RISE TV, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ TV, ACTION 24) αναζητώντας στοιχεία για τη σημερινή κατάσταση των τραπεζικών τους δανείων.
Ο συνολικός δανεισμός τους υπολογίζεται στα 350 εκατ. ευρώ. Τον μεγαλύτερο δανεισμό με διαφορά έχει ο ΑΝΤ1 με περίπου 170 εκατ. χρέη, ενώ ακολουθεί η εταιρεία Νέα Τηλεόραση ΑΕ (Star Channel) του ομίλου Βαρδινογιάννη με σχεδόν 56 εκατ. ευρώ χρέη προς τις τράπεζες. Στην τρίτη θέση βρίσκουμε τον Alpha (όπου επίσης συμμετέχει η οικογένεια Βαρδινογιάννη) με τραπεζικές υποχρεώσεις ύψους περίπου 47 εκατ. ευρώ. Έπεται η Ειδήσεις Ντοτ Κομ του Γιάννη Αλαφούζου (ιδιοκτήτρια εταιρεία του ΣΚΑΪ και άλλων μέσων) με τραπεζικές υποχρεώσεις που αγγίζουν τα 45 εκατ. ευρώ. Τέλος, η Alter Ego του Βαγγέλη Μαρινάκη (MEGA και άλλα ΜΜΕ) με υποχρεώσεις ύψους 31,7 εκατ. ευρώ.
Το «χαμηλό» ποσό των τραπεζικών δανείων της Alter Ego εξηγείται από τη συμφωνία που έκανε ο Βαγγέλης Μαρινάκης όταν αγόρασε τον ΔΟΛ. Μετά την οικονομική κατάρρευση του Δημοσιογραφικού Οργανισμού Λαμπράκη (ΔΟΛ) οι τράπεζες προχώρησαν σε αναδιάρθρωση των δανείων του ομίλου σε μια προσπάθεια να εξασφαλίσουν τα συμφέροντά τους. Όταν το 2018 η Alter Ego πήρε εξολοκλήρου τον ΔΟΛ, τα χρέη του οργανισμού δεν της μεταβιβάστηκαν πλήρως. Αντίθετα, η Alter Ego ανέλαβε ορισμένες υποχρεώσεις και χρέη, ενώ άλλα ρυθμίστηκαν ή διαγράφηκαν μέσω της διαδικασίας πτώχευσης. Στην αντίθετη πλευρά, με μηδενικό δανεισμό, βρίσκεται το περιφερειακής εμβέλειας κανάλι Action 24 των Δ. Μπάκου, Γ. Καϋμενάκη και Αλ. Εξάρχου, το οποίο αγοράστηκε το 2023, και οι επιχειρηματίες εξόφλησαν τις οφειλές του.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πριν (21.9.24)
