Μάνουελ Γαρθία: Στη Χιλή, ένα τραγούδι μπορεί πραγματικά να αλλάξει τη ζωή σας

Μετάφραση – Επιμέλεια: Λίτσα Φρυδά, αναδημοσίευση από τον Σελιδοδείχτη 

Από το 2019, το στρατευμένο τραγούδι συνοδεύει την κοινωνική έκρηξη στη Χιλή. Συμμετείχε επίσης στη νίκη του Γκάμπριελ Μπόριτς (Gabriel Boric) στις προεδρικές εκλογές της 19ης Δεκεμβρίου. Ο Μάνουελ Γαρθία (Manuel García), τραγουδιστής-ποιητής που βρίσκεται κοντά στο Κομμουνιστικό Κόμμα, πάει πίσω σε εκείνους τους μήνες όπου τα τραγούδια της Λαϊκής Ενότητας έγιναν “πιο επίκαιρα από ποτέ”.

Συνέντευξη στον Ματιέ Ντεγιάν (ιστότοπος Μέντιαπαρ)

Σαντιάγκο (Χιλή)– Ανακουφισμένος, αλλά ακόμα ανήσυχος για το μέλλον. Στις 21 Δεκεμβρίου, δύο ημέρες μετά τη νίκη του νεαρού αριστερού υποψηφίου Γκάμπριελ Μπόριτς στις προεδρικές εκλογές της Χιλής, έναντι του νοσταλγού του Πινοτσέτ, Χοσέ Αντόνιο Καστ, ο τραγουδιστής-ποιητής Μάνουελ Γαρθία μας δίνει μια συνέντευξη στον αστερισμό της επαγρύπνησης στο Σαντιάγο.

Συνοδοιπόρος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Χιλής, ο 51χρονος κιθαρίστας, με καταγωγή από την πόλη Αρίκα (Arica), στο βόρειο τμήμα της χώρας, ακολουθεί τα βήματα των – επίσης κόκκινων – ηρώων της χιλιανής λαϊκής μουσικής: της Βιολέτα Πάρρα (Violeta Parra) (1917-1967), του Βίκτωρ Χάρα (Víctor Jara) (1932-1973), του Χόρχε Γονθάλεθ (Jorge González) (ηγέτη της χιλιανής ροκ μπάντας της δεκαετίας του 1980 Λος Πρισιονέρος (Los Prisioneros), πολέμιων της δικτατορίας του Πινοσέτ).

Τα τραγούδια τους έκαναν πάλι την εμφάνισή τους στους δρόμους της χώρας τον Οκτώβρη του 2019 και τους μήνες που ακολούθησαν, αντιπαραθέτοντας τα αναλλοίωτα λόγια τους («Το δικαίωμα να ζεις ειρηνικά», «Ο Χορός των Αποφάσεών»…) στη σφοδρή καταστολή της κοινωνικής έκρηξης, η οποία τελικά πέτυχε τη θέσπιση της Συνταγματικής Σύμβασης, και είχε ως αποτέλεσμα την εκλογή, την περασμένη Κυριακή, του Γκάμπριελ Μπόριτς.

Ο φίλος του Κουβανού τραγουδιστή Σίλβιο Ροδρίγε (Silvio Rodríguez) συγκρίνει τη σύγχρονη Χιλή με τη Ρωσία του Ντοστογιέφσκι, μια χώρα “στα πρόθυρα της υπαρξιακής κρίσης”. Πίνοντας ένα φρέσκο χυμό τσιριμόγια, φρούτο των Άνδεων που οι Χιλιανοί αγαπούν πολύ σε αυτή την περίοδο καύσωνα, εξηγεί από πού προέρχεται “η δύναμη της παράδοσης της προφορικής αφήγησης” στη Χιλή. Και γιατί θα πρέπει να συνεχίσουμε να υπολογίζουμε σε αυτήν τους επόμενους μήνες. 

▶ Πώς βιώσατε αυτή την ιστορική εκλογική εκστρατεία στη Χιλή;

Μάνουελ Γαρθία: Με μια αίσθηση αβεβαιότητας. Πρώτον, υπήρχε το παράδοξο ότι μετά από μια διαδικασία μετασχηματισμού δεκαετιών στη Χιλή, η ακροδεξιά αποτέλεσε προεδρική επιλογή. Πώς είναι δυνατόν; Από την άλλη, υπάρχει αβεβαιότητα σχετικά με το γεγονός αν αυτό που τώρα ονομάζεται αριστερά κατέχει πραγματικά μια σαφή φιλοσοφική αντίληψη, ικανή να δείξει τον δρόμο όχι μόνο σε σχέση με αυτό που πρέπει να γίνει στο άμεσο μέλλον στη Χιλή, αλλά και ένα πνευματικό μονοπάτι, μια βαθιά σκέψη της κοινωνίας. Πιστεύω πως, παρά το γεγονός ότι βγήκαμε νικητές αυτή τη φορά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένας από τους τροχούς της άμαξάς μας τρίζει. Παρά τον θρίαμβο, νιώθει κανείς αυτήν την αδυναμία, που θα πρέπει να την καλύψουμε όλοι μαζί.  

▶ Η προσέλευση στο δεύτερο γύρο (55%) ήταν ιστορική και η διαφορά σε ψήφους ανάμεσα στον Μπόριτς και τον Καστ είναι ξεκάθαρη (55,9% έναντι 44,13%). Δεν σε καθησυχάζει αυτό;

Με καθησυχάζει. Ο Μπόριτς έχει καταφέρει να συσπειρώσει φωνές που αντιπροσωπεύουν αρκετά καλά τον κοινωνικό ιστό της χώρας, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ιστορία μας. Αυτό που με καθησυχάζει επίσης είναι ότι στη Χιλή, προς το παρόν, δεν υπάρχει μόνο η εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας. Υπάρχει ένα πολύ σημαντικό και συμπληρωματικό αντίβαρο: αυτό της Συντακτικής Συνέλευσης, η οποία βρίσκεται στη διαδικασία σύνταξης ενός νέου Συντάγματος, το οποίο ο Μπόριτς θα υποστηρίξει. Αν κέρδιζε η ακροδεξιά, αυτό το σημείο θα το χάναμε.

▶ Στην Αρίκα, τη συνοριακή πόλη της βόρειας Χιλής, από όπου κατάγεστε, ο Μπόριτς κέρδισε με μικρή διαφορά, ενώ στον πρώτο γύρο είχε έλθει τρίτος. Δεν αποτελεί η διαπολιτισμική κουλτούρα των Άνδεων το αντίδοτο στον φόβο του ξένου που διεισδύει στην περιοχή;

Τι υπέροχα λόγια. Νομίζω ότι ο πολιτισμός των Άνδεων είναι το αντίδοτο σε όλους τους φόβους του Βορρά. Είναι ένας πολιτισμός που μας συνδέει με τις κοινές ρίζες που μοιραζόμαστε με την υπόλοιπη Λατινική Αμερική, ξεκινώντας από τα σύνορά μας με το Περού, τη Βολιβία και την Αργεντινή, αυτό το τριμερές Αλτιπλάνο (υψίπεδο). Αλλά η πόλη, εξαιτίας αυτών των συνόρων, βίωσε για πολλά χρόνια μια ενισχυμένη παρουσία του στρατού, που συσχετίζεται με τη δικτατορία του Πινοτσέτ, ο οποίος θεωρείται ως εκείνος ο μεγάλος γενικός μεταρρυθμιστής των δημοκρατιών. Περιλαμβάνει επίσης ένα τμήμα της κοινωνίας που σχετίζεται με τη διοίκηση, τις επιχειρήσεις, τις λιμενικές δραστηριότητες. Αλλά έχει επίσης θύλακες – τον ακαδημαϊκό της κόσμο, τις οργανώσεις της στις εργατικές συνοικίες, τον ακτιβισμό της νεολαίας και την τέχνη και τις παραδόσεις των Άνδεων – που αποτελούν το αντίδοτο. Αυτή είναι μια ιστορική σύγκρουση. Παρ’ όλα αυτά, η Αρίκα κατάφερε να κάνει τον Μπόριτς να κερδίσει, κάτι που είναι αξιοσημείωτο.

▶ Η μουσική έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια της κοινωνικής έκρηξης τον Οκτώβρη του 2019. Είναι μια εξέγερση της οποίας το σάουντρακ ήταν ο Πατρίτσιο Μανς, ο Βίκτωρ Χάρα, οι Λος Πρισιονέρος… Πώς εξηγείτε τη βαρύτητα που έχει η στρατευμένη μουσική και ποίηση στη Χιλή;

Αυτό συνδέεται με τη δύναμη της παράδοσης της προφορικής αφήγησης στα χωριά μας. Μερικές φορές αυτή η αφήγηση παρουσιάζεται σε μια ταινία, ένα βιβλίο, ένα δίσκο ή ένα ποίημα, αλλά είναι παρούσα κυρίως στον δρόμο και στα σπίτια. Είναι όλα αυτά που σου διηγούνται οι παππούδες σου, είναι η παράδοση των κοινών γευμάτων, αυτό που ψιθυρίζει ο λαός, ανάμεσα στις γραμμές. Δεν είναι απαραίτητα κάτι που ορίζεται από τους θεσμούς, είναι η ψυχή των χωριών.

Το τραγούδι, το οποίο ανήκει σε αυτή τη μεγάλη προφορική αφήγηση, είχε πάντα κάτι να πει για την κατασκευή της ταυτότητάς μας. Δεν είναι απλά μια ανθρωπολογική πολιτιστική προσφορά που παρακολουθείς, και μετά η ζωή σου συνεχίζεται. Ένα τραγούδι, ένα ποίημα, στη γη μας, μπορεί πραγματικά να αλλάξει τη ζωή σου. Είναι μέρος των συζητήσεων όπου σφυρηλατούνται πράγματα που γίνονται συγκεκριμένα στο χρόνο και τον χώρο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η δεξιά σκέψη απαγορεύει και λογοκρίνει αυτές τις αφηγήσεις. Φοβάται την τέχνη.

Ζούμε σε μια χώρα της οποίας τα μέσα ενημέρωσης, που έχουν μια πολύ ιδεολογική συντακτική γραμμή, ευνοούν τον αμερικανικό πολιτισμό, περισσότερο από τον δικό μας πολιτισμό. Στο ραδιόφωνο, περισσότερο από το 90% της μουσικής που ακούγεται είναι στα αγγλικά, σε μια χώρα όπου δεν μιλάμε αγγλικά. Ωστόσο, τι τραγουδά ο λαός όταν πρέπει να διεκδικήσει και να εκφραστεί στους δρόμους; Παλιά τραγούδια που τραγουδούν οι παππούδες μας.

Ο Πατρίτσιο Μανς μοιάζει λίγο με τον παππού του σύγχρονου τραγουδιού, όπως ο Βίκτωρ Χάρα ή η Βιολέτα Πάρρα. Αυτές οι φωνές είναι σημαντικές. Το ίδιο και η ακατέργαστη φωνή του Χόρχε Γονθάλεθ, που διαπέρασε πολλές γενιές, επειδή είναι η πιο ωμή και άμεση αστική φωνή.

▶ Από το 2019, αισθανόμαστε ότι η ανατρεπτική δύναμη αυτών των κομματιών των ετών 1960-1970 είναι πιο επίκαιρη από ποτέ, ότι δεν έχουν πια αυτό το νοσταλγικό χρώμα που είχαν κάποτε.

Για ένα μεγάλο διάστημα, έγινε προσπάθεια να γελοιοποιήσουν αυτά τα κομμάτια, να κάνουν τους ανθρώπους να πιστέψουν ότι αυτά τα κοινωνικά τραγούδια, το «νέο χιλιανό τραγούδι», ήταν ξεπερασμένα, ότι ήταν μέρος της νοσταλγίας για ένα πολιτικό παρελθόν που δεν θα επέστρεφε ποτέ. Αλλά οι άνθρωποι χρειάζονται αυτά τα τραγούδια, ακριβώς όπως χρειάζονται εκπαίδευση, υγεία, αξιοπρεπείς συντάξεις, ισότητα. Αυτά είναι ζητήματα καθημερινά. Η πείνα δεν έχει χρόνο ή ώρα.

Είτε παλιοί είτε σύγχρονοι, εκείνοι που έβλεπαν αυτή την ευάλωτη Χιλή με αγάπη και που τόνιζαν αυτό που μας έλειπε για να μας κάνουν να αναπτυχθούμε ως λαός, είναι πιο επίκαιροι από ποτέ. Αυτό που κάποτε μπορεί να ήταν νοσταλγία τώρα είναι μια καυτή επικαιρότητα.

Σου μιλούσα στην αρχή της συνέντευξης για τη σαφή φιλοσοφική αντίληψη που χρειάζεται η Αριστερά για το πολιτικό και κοινωνικό έργο που την περιμένει. Νομίζω ότι μέρος αυτής της αντίληψης βρίσκεται στην τέχνη, όπως και στην εκπαίδευση, ή στη δράση του άνδρα ή της γυναίκας που εργάζεται χειρωνακτικά, και που γνωρίζει τι θα ήθελε να ζήσει ως άνθρωπος.

▶ Πέρα από αυτή την κληρονομιά, σύγχρονοι Χιλιανοί καλλιτέχνες, πολύ νέοι και δημοφιλείς, όπως ο Πάβλο Τσιλ-Ε (Pablo Chill-E), συμμετέχουν και αυτοί σε αυτόν τον κριτικό προβληματισμό, σε αυτή την προφορική αφήγηση;

Ναι, εδώ και κάμποσο καιρό υπάρχουν καλλιτέχνες χιπ-χοπ, όπως η Άννα Τιχούξ (Ana Tijoux), και άλλοι, πολύ συνδεδεμένοι με τις γειτονιές τους, οι οποίοι δημιουργούν πολύ γρήγορες εικόνες της πραγματικότητάς τους. Τα τραγούδια που με ενδιαφέρουν περισσότερο σε σχέση με το κοινωνικό κίνημα σχετίζονται με αυτή τη καινούργια και νεανική φόρμα να εκφράζει κανείς πράγματα. Δίνω ιδιαίτερη προσοχή στους νέους που ζωγραφίζουν γκράφιτι ακούγοντας μουσική και προβάλλουν έτσι πολλαπλές εικόνες της πολιτικής και κοινωνικής τους πραγματικότητας.

Θεωρώ πως οι σημαίες, ο τόπος της αξιοπρέπειας, η ίδια η λέξη «αξιοπρέπεια», είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Πρέπει να πας βαθύτερα για να νιώσεις πραγματικά μέσα από την ποίηση και το τραγούδι αυτό που μας συμβαίνει. Πρέπει να ρισκάρεις να βυθιστείς στο σκοτάδι. Τα τελευταία χρόνια, έχουμε μάθει να ζούμε με το σκοτάδι. Αυτό είναι ήδη ένα μεγάλο βήμα. Τώρα [αυτό το βήμα] πρέπει να καθοριστεί, να γίνει κατανοητό και να ξεπεραστεί. Δεν μπορείς να ζεις μ’ αυτόν τον φόβο για πάντα.

▶ Στο τραγούδι “La nueva canción de la trova”, (Το νέο τραγούδι της τρόβα¹) αποτίετε φόρο τιμής στους Κουβανούς μουσικούς Σίλβιο Ροδρίγε, Πάβλο Μιλάνες, Νοέλ Νικόλα και στον Βισέντε Φελιού, που πέθανε πρόσφατα. Τι τους οφείλετε;

Η συμβολή αυτών των καλλιτεχνών, από τα νιάτα τους μέχρι σήμερα, δεν έχει κανένα τίμημα στην ιστορία της λατινοαμερικάνικης τέχνης και στη σκέψη των λαών να πορευθούν προς την αλλαγή. Στην αρχή της κουβανικής επανάστασης, ήταν είκοσι ετών και αναρωτιόντουσαν πώς να τραγουδήσουν, πότε, πού και γιατί; Έθεσαν ως στόχο να κάνουν την ποίηση, τη μουσική, την κιθάρα και τον ιστορικό προβληματισμό πυλώνες της δημιουργίας. Και τα κατάφεραν.

Γέμισαν ολόκληρα στάδια με απλές κιθάρες. Κατάφεραν, ακόμα και αν δεν είναι όλοι γνωστοί, να σφυρηλατήσουν αυτή τη συζήτηση που γέννησε μια μορφή τραγουδιού που σηματοδοτεί το αποκορύφωμα της ιστορίας της τέχνης και της μουσικής στη Λατινική Αμερική. Πιστεύω ότι αυτό είναι ένα φαινόμενο στο οποίο πρέπει πάντα να εστιάζουμε την προσοχή μας και το οποίο πρέπει να εκμεταλλευτούμε, διότι είχε επιγόνους.

Δυστυχώς στη Χιλή, δεν τους γνωρίζουμε καθόλου, ή ελάχιστα. Κανένα τηλεοπτικό κανάλι στη Χιλή δεν έχει αποτίσει φόρο τιμής στη μορφή του Βισέντε Φελιού. Ωστόσο, οι λεγόμενοι “Χιλιανοί τροβαδούροι”, στους οποίους συμμετέχω, δεν θα υπήρχαν χωρίς τους Βισέντε Φελιού, Σαντιάγο Φελιού, Νόελ Νικολά, Πάβλο Μιλάνες και Σίλβιο Ροδρίγε. Αυτό λέει πολλά για τη Χιλή, αυτή την απομονωμένη χώρα, η οποία θέλει να αναπτυχθεί αλλά δεν τα καταφέρνει, η οποία κοιτάζει τον εαυτό της και μαγεύεται, και η οποία δεν σφυρηλατεί ερωτικούς δεσμούς με άλλους πολιτισμούς. Δίχως να το θέλουμε, έχουμε γίνει ξένοι στα μάτια των άλλων, επειδή δεν αναγνωρίζουμε κανέναν.

Αυτό περιμένω και από τον Μπόριτς: να ανοίξει η Χιλή στους πολιτισμούς του κόσμου, να καταλάβουμε ότι δεν είμαστε μόνοι, ότι πρέπει να δημιουργήσουμε γέφυρες και δεσμούς με τα παιδιά της χιλιανής εξορίας, που σκέφτονται τη Χιλή από το εξωτερικό.

▶ Πώς βλέπετε τη γενιά του Γκάμπριελ Μπόριτς;

Έχω μεγάλο σεβασμό, θαυμασμό και αγάπη γι’ αυτούς. Ανήκοντας σε μια παλαιότερη γενιά, έχω επίσης πατερναλιστικά συναισθήματα. Όταν ο Μπόριτς ήταν φοιτητής, πήγα να τον στηρίξω στην Πούντα Αρένας και τον κατηγόρησα ότι ήθελε να φαίνεται γέρος, ενώ η γοητεία του είναι ακριβώς ότι εκπροσωπεί τη γενιά του. Διορθώθηκε κάπως (γέλια). Τις Κάρολ Καριόλα (Karol Cariola)² και Καμίλα Βαγιέχο (Camila Vallejo)³, τις είδα να μεγαλώνουν, πάντα τις υποστήριζα, και όταν είχα να τους κάνω κριτική την εξέφραζα. Τις ακούω πολύ. Και είμαι περήφανος γι’ αυτές.

▶ Οι δύο τελευταίοι θα έχουν αναμφίβολα ρόλο στην επόμενη κυβέρνηση. Δραστηριοποιούνται στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Χιλής (ΚΚΧ), το οποίο αναδεικνύεται ενισχυμένο από το εκλογικό αποτέλεσμα. Ο Βίκτωρ Χάρα και η Βιολέτα Πάρρα ήταν κοντά τους.

Το ΚΚΧ είναι θύμα μιας από τις ιστορικές αντιφάσεις του λαού μας. Δεν είχε ποτέ την ευκαιρία, είχε ευκαιρίες. Η πιο σημαντική περίπτωση, μεταφορικά, είναι η Γκλάντυς Μαρίν [γενική γραμματέας του ΚΚΧ από το 1994 έως το 2002, η οποία απεβίωσε το 2005 – σημείωμα του συντάκτη]. Όταν έθεσε υποψηφιότητα για πρόεδρος, πήρε το 5%, αλλά είχε την πιο μαζική κηδεία στην ιστορία της Χιλής. Όλοι την αγαπούσαν, την σέβονταν, ακολούθησαν τα βήματά της – οι αλλαγές που ζήσαμε οφείλονται κατά πολύ σε αυτήν. Αισθάνεσαι ήσυχος, ως ηλικιωμένος, όταν βλέπεις στο δρόμο μια γιγαντιαία τοιχογραφία που λέει: “Lucha como Gladys” [“Αγωνίσου όπως η Γκλάντυς” – σημείωμα του συντάκτη].

Το τραγούδι μου “El Viejo comunista” (Ο παλιός κομμουνιστής) είναι ένας διάλογος με ένα τραγούδι του Σίλβιο Ροδρίγε, “Reino de todavia”. («Βασίλειο του ακόμα») Σε αυτό το τραγούδι, λέει: «Κανείς δεν ξέρει τι είναι ο κομμουνισμός και μπορεί να τροφοδοτήσει τη λογοκρισία / Κανείς δεν ξέρει τι είναι ο κομμουνισμός και μπορεί να τροφοδοτήσει την ευτυχία». Κυκλοφόρησε στα χρόνια που έπεσε το Τείχος του Βερολίνου. Η ιδέα του τι ήταν ο κομμουνισμός άρχισε να αλλάζει σε όλο τον κόσμο. Υπήρχαν συζητήσεις γύρω από αυτό, και μια μετατόπιση – κάθε τι παραβατικό ήταν κομμουνιστικό. Το ένιωσα εδώ, φτάνοντας στο Σαντιάγκο. Ο κόσμος ήταν χαμένος. Οι άνθρωποι που είχαν τότε τη σημερινή μου ηλικία, οι διανοούμενοι, ήταν μπερδεμένοι. Αλλά ο χιλιανός κομμουνισμός δεν είχε ποτέ την ευκαιρία.

▶ Έχετε την αίσθηση ότι ζείτε σε μια ιστορική εποχή;

Ένα σταυροδρόμι, ναι. Η Χιλή, πριν από αυτή τη συγκυρία, ήταν μια συγκεχυμένη εμπειρία, με μεγάλους διχασμούς και πολλά υπαρξιακά, οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά ναυάγια. Επιτέλους έχουμε μια πορεία για να κατευθύνουμε το καράβι μας. Ένα καράβι ταπεινό, μπαλωμένο, με σχισμένα πανιά, αλλά που έχει ρότα. Δεν είχαμε ποτέ αυτή την ευκαιρία ως λαός. Τούτη η στιγμή είναι θεμελιώδης. Γεννήθηκα σε μια Χιλή αιχμάλωτη ιστορικών ωμοτήτων, και θα πεθάνω σε μια Χιλή που αγωνίζεται για την ελευθερία της.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Η τρόβα αποτελεί μια από τις σημαντικές ρίζες της λαϊκής κουβανέζικης μουσικής. Μουσικό ιδίωμα χωρίς σαφή τεχνικά χαρακτηριστικά και συγκεκριμένο χαρακτήρα, η έννοια της τρόβα επεξηγείται μέσα από το νοηματικό σύνολο «άτομο – κιθάρα – ποίηση – λαϊκότητα». Εγείρεται μέσα από μοναχικούς τραγουδοποιούς, κατά τεκμήριο χαμηλής κοινωνικής τάξης, που με μοναδικά εργαλεία μία κιθάρα, απλές μελωδίες και στίχους με στοιχειωδώς ποιητικό περιεχόμενο γεννούν έναν τύπο «κουβανικού νεορομαντισμού», μποέμικου και λαϊκού, σε μία εποχή (τέλη του 19ου αιώνα) όπου η κυρίαρχη μουσική παίζεται από μεγάλες ορχήστρες και διατηρεί ακόμα πολλά από τα παλιότερα ευρωπαϊκά, αποικιακά χαρακτηριστικά, όπως σημειώνει ο κουβανός μουσικός Νοέλ Νικόλα.