Γιάννης Ελαφρός
Κυβερνήσεις και κεφάλαιο αντιμετωπίζουν και την κλιματική κρίση ως ευκαιρία για να περάσουν αντιδραστικές αστικές αναδιαρθρώσεις και να ρίξουν τα βάρη στους εργαζόμενους και τα φτωχά λαϊκά στρώματα. Θέλουν να διασώσουν τον ένοχο καπιταλισμό και όχι το κλίμα, γι’ αυτό προτάσσουν την προσαρμογή και όχι την αποτροπή της κλιματικής απορρύθμισης. Ο βάρβαρος καπιταλισμός του 21ου αιώνα μασκαρεύεται ως «πράσινος» και «ψηφιακός».
Το κεφάλαιο βάζει «φωτιά» στον πλανήτη
Το 2020 ήταν η πιο θερμή χρονιά στον πλανήτη, μαζί με το 2016. Η διαφορά είναι πως το 2020 υπήρξε επίδραση του ψυχρού φαινομένου La Nina, ενώ το 2016 είχε εμφανιστεί το θερμό El Nino. Με βάση αυτό θα περίμενε κανείς να είναι δροσερότερο το 2020· αλλά δεν ήταν. Το 2020 παρότι έπεσαν σημαντικά οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, λόγω πανδημίας, οι συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα (CO2) στην ατμόσφαιρα έφτασαν σε επίπεδα ρεκόρ, ξεπερνώντας και τα επίπεδα του Πλειόκαινου, πριν από τέσσερα εκατομμύρια χρόνια (Climpact). «Ο ρυθμός αύξησης των θερμοκηπικών αερίων είναι ραγδαίος τα τελευταία 60 χρόνια. Του CO2 είναι 100 φορές πιο ταχύς απ’ ότι στην τελευταία περίοδο αύξησης, λόγω φυσικών διεργασιών, πριν από 10.000 χρόνια προς το τέλος της πιο πρόσφατης εποχής των παγετώνων» (Μ. Πλειώνης). Το 2020 προκλήθηκαν οι μεγαλύτερες πυρκαγιές που έχουν ποτέ καταγραφεί σε Καλιφόρνια, Κολοράντο, ανατολική Αυστραλία κ.α. Στη Σιβηρία η θερμοκρασία έφτασε τους 38 βαθμούς Κελσίου (0C). Η τήξη των πάγων έχει δραματικά αποτελέσματα στην κλιματική ισορροπία και ανατροφοδοτεί την κλιματική αλλαγή. «Ακραία καιρικά φαινόμενα» προκάλεσαν διεθνώς ζημιές άνω των 210 δισεκατομμυρίων δολαρίων, αύξηση 26% σε σχέση με το 2019.
Η κλιματική αλλαγή δεν εξελίσσεται κάπου μακριά μας. Στην Αθήνα η δεκαετία 2011-2020 ήταν η θερμότερη όλων των εποχών. Με μέση θερμοκρασία 19,03 0C στον μετεωρολογικό σταθμό του Αστεροσκοπείου στο Θησείο είναι ήδη κατά 1,5 0C θερμότερη σε σχέση με τη μέση θερμοκρασία της περιόδου 1860-1900! Τα έξι θερμότερα έτη των τελευταίων 160 χρόνων στην Αθήνα σημειώθηκαν μεταξύ 2011-2020. Στην Μεσόγειο τα ύδατα θερμαίνονται τα τελευταία 25 χρόνια με ετήσιο ρυθμό 0,037 0C, έναντι 0,014 0C του παγκόσμιου ωκεανού (Copernicus).
Η κλιματική αλλαγή δεν είναι κάτι που αφορά το μέλλον, είναι ήδη εδώ. Ζούμε εντός της, ζούμε τις συνέπειές της. Έχει ήδη αναπτυχθεί σε κλιματική κρίση. Η πάλη ενάντια στα σχέδια κυβερνήσεων-κεφαλαίου στοχεύει στο να υπάρξει ανάσχεση και συγκράτηση της πορείας της, ώστε να αποφευχθούν βαρύτατες και ανεπίστρεπτες συνέπειες.
Αντιδραστική «πράσινη» αναδιάρθρωση
Οι κυβερνήσεις, ο ΟΗΕ, η Διακυβερνητική Επιτροπή των επιστημόνων (IPCC), οι περισσότερες ΜΚΟ χαρακτηρίζουν «ανθρωπογενή» την υπό εξέλιξη ταχύτατη κλιματική αλλαγή των δύο τελευταίων αιώνων για να δείξουν πως δεν έχει φυσικά αίτια. Με τον όρο αυτό όμως μεταφέρουν συλλήβδην σε όλη την ανθρωπότητα την ευθύνη και κρύβουν τον πραγματικό υπαίτιο: τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Και μόνο το γεγονός πως η κλιματική αλλαγή εξελίσσεται μαζί με την ανάπτυξη του καπιταλισμού είναι αποκαλυπτικό. Τα στοιχεία είναι αδιάσειστα: Μόλις 100 εταιρείες, κυρίως οι ιδιωτικές και κρατικές πολυεθνικές ενέργειας, θεωρούνται υπεύθυνες για το 70% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (ΑτΘ) από το 1988 μέχρι τις ημέρες μας.
Όπως έδειξε και η περίοδος της πανδημίας δεν έχουμε απλώς μια κλιματική κρίση, αλλά μια συνολική περιβαλλοντική κρίση του σύγχρονου καπιταλισμού, όπου η διαταραχή του κλίματος είναι μια πολύ βασική και κρίσιμη πτυχή της.
Δεύτερο, χρησιμοποιούν την κλιματική αλλαγή και την αυξανόμενη ευαισθησία του κόσμου και ειδικά των νέων γι’ αυτή, ως εργαλείο αντιδραστικών αλλαγών για μια συνολική αναδιάρθρωση του καπιταλισμού υπέρ του κεφαλαίου και σε βάρος των εργαζομένων. Παράδειγμα: η δήθεν ευαισθησία για την μείωση των αερίων του θερμοκηπίου οδηγεί στη γοργή ιδιωτικοποίηση της ενέργειας στην Ελλάδα, που μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα παρέχονταν σχεδόν καθολικά από τη δημόσια ΔΕΗ. Με βάση τις οδηγίες της ΕΕ για «απελευθέρωση της ενέργειας» αρχικά απαγόρευσαν στη δεκαετία του ΄90 στη ΔΕΗ να αναπτύξει ανανεώσιμες πηγές, μετατρέποντας τις ΑΠΕ στην πιο εξασφαλισμένη μπίζνα για σπεκουλαδόρους, με εγγυημένες τιμές και τσάμπα δημόσιο χρήμα. Γι’ αυτό από τον περασμένο Δεκέμβριο έχουν κατατεθεί αιτήσεις για νέα έργα ΑΠΕ συνολικής ισχύος 54 GW, όταν οι εθνικοί στόχοι (ΕΣΕΚ) απαιτούν νέα ισχύ 9 GW μέχρι το 2030…
Μετά ακολούθησε η μαζική ανάπτυξη ιδιωτικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής μέσω φυσικού αερίου (που είναι επίσης υδρογονάνθρακας κι εκπέμπει ΑτΘ, ιδίως μεθάνιο, αν και μικρότερες συνολικά ποσότητες από άλλες μορφές), αξιοποιώντας και την πορεία «απολιγνιτοποίησης». Το αποτέλεσμα είναι η κυριαρχία των μεγάλων ιδιωτικών εταιρειών στον κλάδο και της κερδοσκοπικής λογικής συνολικά, κάτι που ήδη φαίνεται στα τιμολόγια του ρεύματος και θα φανεί ακόμα περισσότερο.
Τρίτο, βασική πλευρά αποτελεί η παραπέρα ανάπτυξη της εμπορευματικής παραγωγής μέσω της κατανάλωσης δήθεν «πράσινων προϊόντων». Ενώ η ίδια η καπιταλιστική εμπορευματική παραγωγή και η γιγάντωση της κατανάλωσης πλαστών αναγκών αποτελούν βασικές αιτίες του προβλήματος έρχονται ως «λύσεις» στο πρόβλημα. Η «λύση» είναι πάντα να κινηθεί η καπιταλιστική αγορά. Με τη λογική αυτή ακόμα και τα αέρια του θερμοκηπίου μετατράπηκαν σε εμπόρευμα, όπου αγοράζονται δικαιώματα εκπομπών, φτιάχτηκε μάλιστα και σχετικό χρηματιστήριο! Η εποχή που θα μας πουλάν και τον αέρα που αναπνέουμε δεν είναι μακριά, εάν τους αφήσουμε.
Βασική πλευρά της αστικής στρατηγικής αποτελεί η παραπέρα ανάπτυξη της εμπορευματικής παραγωγής μέσω της κατανάλωσης δήθεν «πράσινων προϊόντων». Έτσι, ακόμα και τα αέρια του θερμοκηπίου μετατράπηκαν σε εμπόρευμα, φτιάχτηκε μάλιστα και σχετικό χρηματιστήριο!
Η αυτοκινητοβιομηχανία είναι ένα παράδειγμα. Αντί για βιώσιμες πόλεις και ενίσχυση των μετακινήσεων με ποιοτικά, δημόσια, δωρεάν μέσα μαζικής μεταφοράς, ποδήλατο ή άλλα μέσα μικρής όχλησης και περπάτημα, ανά τακτά χρονικά διαστήματα προωθείται η αλλαγή του στόλου των ΙΧ αυτοκινήτων, με βαριές συνέπειες για το περιβάλλον. Πριν μερικά χρόνια προωθούνταν τα ντιζελοκίνητα, τα οποία δήθεν είχαν νέα συστήματα και ελάχιστους ρύπους και εκπομπές ΑτΘ. Μετά από μερικά χρόνια έσκασε το σκάνδαλο της Volkswagen: Η εταιρεία είχε εγκαταστήσει παράνομο λογισμικό με το οποίο άλλαζε τα επίπεδα εκπομπών κατά τους ελέγχους. Τα νέα οχήματα ήταν πολύ ρυπογόνα. Η Volkswagen βουτούσε την Τετάρτη στα πανέμορφα νερά της Αστυπάλαιας, συνοδεία του Κ. Μητσοτάκη, υποσχόμενη «πράσινο νησί» για να ξεπλύνει τη βρόμα της ντιζελοαπάτης.
Σήμερα το σύστημα σπρώχνει τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα. Και πάλι κανείς δεν μιλάει για το κόστος των σπάνιων υλικών που απαιτούν οι μπαταρίες και τα συστήματα των ηλεκτρικών ΙΧ (το λίθιο που βγάζουν μικρά παιδιά στην Αφρική σε άθλιες εξορύξεις έχει ακριβύνει φέτος 91%), για την ενέργεια που σπαταλιέται συνολικά σε αυτό το πρόγραμμα. Ενδεικτικό είναι και ένα άλλο φρέσκο στοιχείο από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος: Ενώ η αποδοτικότητα των μηχανών βελτιώνεται, αυξάνεται το μέγεθος των ΙΧ (τώρα είναι τα SUV) με αποτέλεσμα τα τρία τελευταία χρόνια ο μέσος όρος των εκπομπών ΑτΘ των νέων ΙΧ να αυξάνεται. Το 2019 είναι 122,3 γρ. CO2/χλμ με διακηρυγμένο στόχο της ΕΕ για το 2020-24 τα 95 γρ. CO2/χλμ.
Τέταρτο, με βάση αυτή τη λογική το σύστημα αρνείται και αντιπαλεύει εκείνες τις απαντήσεις, που ακόμα και τεχνοκρατικά, είναι οι πλέον χρήσιμες περιβαλλοντικά, κοινωνικά λογικές και σχετικά «φτηνές». Έτσι η λογική της εξοικονόμησης ενέργειας, του περιορισμού και κατάργησης άσκοπων και ρυπογόνων δραστηριοτήτων και προϊόντων δεν ιεραρχείται. Επίσης, το απόλυτο κλιματικό και περιβαλλοντικό υπερόπλο είναι το δέντρο και τα δάση στη στεριά, τα θαλάσσια λιβάδια στους ωκεανούς. Κι όμως αυτά μένουν απροστάτευτα και δεν ανανεώνονται…
Πέμπτο, κρίσιμο είναι το ποιος κερδίζει και ποιος πληρώνει για όλα αυτά. Αφενός, οι κυβερνήσεις προωθούν την επιδότηση του κεφαλαίου με τζάμπα δημόσιο χρήμα για να επιτύχουν (δήθεν) την επείγουσα «πράσινη» μετάλλαξη των επιχειρήσεων (καμία πολυεθνική δεν έχει πληρώσει για τη ζημιά που έχει κάνει στον πλανήτη). Αφετέρου, ρίχνουν το βάρος στα φτωχά λαϊκά στρώματα, είτε μέσω των αυξημένων τιμολογίων ρεύματος, είτε μέσω των κρατικών ελλειμμάτων, είτε των πράσινων φόρων στη βενζίνη (μία από τις αφορμές για τα «κίτρινα γιλέκα»), ενώ η ενεργειακή φτώχεια καλά κρατεί (25% των νοικοκυριών στην Ελλάδα).
Αντικαπιταλιστικοί στόχοι πάλης για το κλίμα
Δημόσια η ενέργεια και τα κοινά αγαθά, όχι στην εμπορευματοποίηση
Οι συστημικές απαντήσεις για το κλίμα και το περιβάλλον εστιάζουν ξανά στην ατομική ευθύνη, κυρίως ως καταναλωτής. Στην πραγματικότητα δεν είναι καθοριστικά όσα μπορεί να κάνει το κάθε άτομο στην καθημερινή του ζωή. Απαιτούνται ριζικές συνολικές αλλαγές στον τρόπο παραγωγής και κατανάλωσης, που πρέπει να γίνουν υπόθεση πάλης του μαζικού κινήματος. Το περιβάλλον είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήσουμε στους πολιτικούς και τις εταιρείες.
Εάν η βασική αιτία της περιβαλλοντικής κρίσης είναι η καπιταλιστική αγορά και η εμπορευματοποίηση των πάντων, οι στόχοι πάλης πρέπει να κτυπούν καταρχάς εκεί, συγκεντρώνοντας τα πυρά εναντίον της λογικής του κέρδους και υπέρ της απο-εμπορευματοποίησης της ενέργειας, των κοινωνικών υπηρεσιών/λειτουργιών και της παραγωγής. Καθώς είναι επιτακτική μια πορεία δραστικής μείωσης των ορυκτών καυσίμων, το κρίσιμο ερώτημα για την ανάπτυξη φιλικών προς το περιβάλλον μορφών ενέργειας είναι πάντα το ποιος, πως, για ποιον. Το ίδιο ισχύει και για την αναγκαία εξοικονόμηση ενέργειας, κυρίως στην καπιταλιστική παραγωγή και τις ανεπτυγμένες χώρες, χωρίς υιοθέτηση της λογικής της αποανάπτυξης.
Άμεσοι τακτικοί αντικαπιταλιστικοί στόχοι είναι το πέρασμα όλου του τομέα ενέργειας στο δημόσιο, με εργατικό και κοινωνικό έλεγχο, συμμετοχή και σχεδιασμό, σε τοπικό και συνολικό επίπεδο, με άμεση εθνικοποίηση χωρίς αποζημίωση του ιδιωτικού τομέα ενέργειας. Στο δημόσιο όλα τα «κοινά αγαθά» μακριά από την αρπαγή του κέρδους (νερό, δάση, θάλασσες, υπέδαφος). Στοπ σε όλες τις εξορύξεις για ενέργεια. Όχι στην πυρηνική ενέργεια. Μεγάλο πρόγραμμα προστασίας των δασών και δασικών εκτάσεων, όλων των ελεύθερων χώρων εντός και εκτός πόλεων, αναδασώσεις όπου είναι απαραίτητο. Προστασία της βιοποικιλότητας και του οικοσυστήματος. Αλλαγή του διατροφικού μοντέλου, ενίσχυση της συνεταιριστικής ποιοτικής καλλιέργειας, με έμφαση στην τοπική παραγωγή και κατανάλωση, χωρίς εντατική τοξική γεωργία, μεταλλαγμένα, βιομηχανοποιημένη κτηνοτροφία. Βιώσιμες μεταφορές κυρίως με δημόσια μέσα σταθερής τροχιάς, κόντρα στα συμφέροντα αυτοκινητοβιομηχανιών, ναυτιλιακών και αεροπορικών μεταφορών. Μαζικά δημόσια προγράμματα αναβάθμισης της λαϊκής στέγης, δωρεάν για τις φτωχές οικογένειες, για εξοικονόμηση ενέργειας και καταπολέμηση της φτώχειας.
Κομμουνιστική απελευθέρωση σε αρμονία με τη φύση
Η βαθιά περιβαλλοντική και κλιματική κρίση που έχει οδηγήσει την ανθρωπότητα ο καπιταλισμός θέτει επικαιροποιημένο το δίλημμα της Ρόζας Λούξεμπουργκ: Καπιταλιστική βαρβαρότητα σε μια κοινωνική και περιβαλλοντική ζούγκλα ή σοσιαλισμός και κομμουνιστική απελευθέρωση; Στις νέες συνθήκες είναι αναγκαίο όχι μόνο να γίνουν αναπόσπαστο τμήμα του εργατικού-λαϊκού κινήματος οι αντικαπιταλιστικοί περιβαλλοντικοί στόχοι, αλλά το σύγχρονο κομμουνιστικό κίνημα να έχει στο DNA του, οργανικά ενταγμένο στο κομμουνιστικό πρόγραμμα της εποχής μας, την επιδίωξη για μια αρμονική σχέση με το περιβάλλον.
Αξιοποιώντας, υπερβαίνοντας και μετατρέποντας σε καθολικούς τους πιο ριζοσπαστικούς και αντικαπιταλιστικούς στόχους και κριτικές θεωρήσεις των περιβαλλοντικών κινημάτων (πέρα από τις λογικές της «πράσινης ανάπτυξης» ή τις διάφορες ρομαντικές προσεγγίσεις επιστροφής σε ένα «καθαρό» παρελθόν) το σύγχρονο κομμουνιστικό κίνημα μπορεί να συγκροτήσει πρόγραμμα «σωτηρίας» του πλανήτη και της εργαζόμενης πλειονότητας, μέσα από την επαναστατική κατάργηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και την κατάκτηση της κομμουνιστικής διεθνιστικής απελευθέρωσης. Σε πλήρη διάκριση με το μοντέλο του «υπαρκτού σοσιαλισμού», που αποθεώνοντας τις παραγωγικές δυνάμεις και συναγωνιζόμενο τον καπιταλισμό στο πεδίο της οικονομικής μεγέθυνσης και της λεηλασίας της φύσης, οδήγησε σε περιβαλλοντικά «Τσερνομπίλ».
Οι κομμουνιστές στην εποχή μας παλεύουν για τομές που «ανοίγουν τον δρόμο για μια αρμονική σχέση ανθρώπου-φύσης και αναγορεύουν την οικολογική ισορροπία απόλυτη αξία της κοινωνίας. Για την κατάργηση των καταστροφικών για το περιβάλλον δραστηριοτήτων, για τον μετασχηματισμό της έννοιας και των σκοπών της ανάπτυξης σε κατευθύνσεις φιλικές προς τη φύση και τους ανθρώπους. Για την προστασία και την αναβάθμιση των φυσικών πόρων, δίνοντας βάρος σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, που, απελευθερωμένες από τη λογική του καπιταλιστικού κέρδους, αξιοποιούνται σε αρμονία με το περιβάλλον. Για την απελευθέρωση της αγροτικής παραγωγής από την κυριαρχία του κεφαλαίου, την καπιταλιστική εμπορία και τον εφιάλτη των γενετικά τροποποιημένων προϊόντων. Για την κατάργηση της εμπορευματοποίησης των φυσικών πόρων, του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος, των ρύπων, για την οικολογική προστασία. Για την κατάργηση της πολεμικής βιομηχανίας καταστροφής ανθρώπου και φύσης, και των καταστροφικών κλάδων της βιοτεχνολογίας» (Προγραμματική Διακήρυξη ΝΑΡ για την Κομμουνιστική Απελευθέρωση).
