ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΛΟΥΚΗΣ
Η Οκτωβριανή επανάσταση έγινε σε μεγάλο βαθμό αποδεκτή στην Ελλάδα μέσα από το πρίσμα του μεγάλου πολέμου και εν μέσω του Εθνικού Διχασμού. Η νέα κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1917 μόλις είχε αντικαταστήσει την Κυβέρνηση Αλέξανδρου Ζαΐμη 1917. Το Κίνημα της Εθνικής Αμύνης προσλαμβανόταν από τους πιο ριζοσπαστικούς οπαδούς του ως μία μορφή δημοκρατικής επανάστασης με σκοπό την εκδίωξη του Κωνσταντίνου και την εγκαθίδρυση αβασίλευτης δημοκρατίας. Ο ίδιος ο Μεγάλος Πόλεμος επίσης προσλαμβάνεται από τους περισσότερους ριζοσπάστες δημοκράτες ως μία μορφή σύγκρουσης ανάμεσα στη δημοκρατία και την απολυταρχία. Μέσα από αυτό το πρίσμα, η επανάσταση του Φλεβάρη είχε γίνει αποδεκτή ως ένα θετικό γεγονός και είχε χαιρετιστεί από τις δημοκρατικές και αριστερές εφημερίδες της Παλαιάς Ελλάδας καθώς, με αυτόν τον τρόπο, είχε θεωρητικά ενισχυθεί ο δημοκρατικός χαρακτήρας του πολέμου. Εντελώς, αντίθετα λοιπόν η επανάσταση του Οκτώβρη αντιμετωπίστηκε εχθρικά.
Οι ελληνικές εφημερίδες μεταγράφουν ή δημοσιεύουν αυτούσια από την δυτικοευρωπαϊκή αρθρογραφία κάθε νέο που αφορά την επαναστατημένη Ρωσία, το Μπολσεβίκικο Κόμμα και τους μαξιμαλιστές ηγέτες τους, όπως τους χαρακτηρίζουν. Σύμφωνα με τον Βίκτορ Σερζ ο τύπος της Αντάντ υποδέχτηκε τη ρωσική επανάσταση με μια εκστρατεία δυσφήμισης και ύβρεων, που η βιαιότητα και η προκατάληψή της μπορούν να συγκριθούν μόνο με τις παρανοϊκές επιθέσεις εναντίον της γαλλικής επανάστασης. Η πιο διαδεδομένη γνώμη ήταν ότι οι μπολσεβίκοι ήταν μια παρέα δογματικών που ήρθαν στην εξουσία λόγω των τυχαίων συνθηκών που προκλήθηκαν από κάποιες ταραχές και ότι θα έχουν εξαφανιστεί μέσα σε τρεις εβδομάδες που μετά έγιναν τρεις ή έξι μήνες. Στην Ελλάδα, τις ημέρες της επανάστασης κυκλοφορεί μόνο ο αυστηρά φιλοκυβερνητικός τύπος, συνεπώς δεν έχουμε αποτυπώσεις των αντιδράσεων από τον αντιβενιζελικό κόσμο. Στο παρόν σημείωμα παρακολουθούμε συνοπτικά τις εξελίξεις όπως αποτυπώθηκαν στα άρθρα των εφημερίδων Εμπρός της Αθήνας, Μακεδονία της Θεσσαλονίκης και Ριζοσπάστης.
“Η Αναρχία εν Ρωσσία”
Η εφημερίδα Εμπρός μεταγράφει τις ειδήσεις από την παριζιάνικη εφημερίδα Le Temps. Οι αναγνώστες της εφημερίδας ενημερώνονται για πρώτη φορά για τις εξελίξεις στη Ρωσία στις 11 Νοεμβρίου, όταν η αμερικανική κυβέρνηση κατήγγειλε όλες τις ρωσικές συνθήκες μέχρι να αποκατασταθεί κανονική κυβέρνηση. Τα μέλη της αγγλικής πρεσβείας, που κατέφυγαν από την Πετρούπολη στη Σουηδία, αναφέρουν ότι κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς συμβαίνει στη Ρωσία. Πάντως επικρατεί απόλυτη ησυχία στην Πετρούπολη. Στις 12/11 η εφημερίδα αφιερώνει ένα μεγάλο άρθρο στην πρώτη σελίδα με τίτλο: “Η Αναρχία εν Ρωσσία”. Ουσιαστικά, πρόκειται για ανακοίνωση της ρωσικής πρεσβείας. Το ανακοινωθέν δεν αναγνωρίζει τη νομιμότητα του “Σοβιέτ των αντιπροσώπων του Λαού” ως κυβέρνηση της χώρας και το δικαίωμά του να ξεκινήσει διαπραγματεύσεις για ανακωχή. Τονίζει πως “δύναται να διαπράξη βιαιότητας και πράξεις προδοσίας και δειλίας”, αλλά εν τέλει δεν θα τα καταφέρει να κυβερνήσει. Θεωρεί ότι η διαταγή περί ανακωχής απευθύνεται κυρίως στο “απαίδευτο τμήμα του στρατού” με σκοπό να επαυξήσει την αναρχία παρά να συνάψει ανακωχή. Για αυτό το λόγο δεν την αναγνωρίζει ως κυβερνητική πράξη, αλλά προδοτική και αντιπατριωτική. Ωστόσο, παραδέχεται την επιτυχία των μαξιμαλιστών στις δύο πρωτεύουσες, έστω και ως πρόσκαιρη. Καταγγέλλει την ηθική αποσύνθεση και την παράλυση που έχει επιφέρει, ενώ τέλος αναγγέλλει τη συσπείρωση “υγιών δυνάμεων” στις βόρειες και τις νότιες επαρχίες της χώρας οι οποίες θα επιφέρουν την αναγέννηση της Ρωσίας.
Ουσιαστικά, όμως μόνο στις 13/11 η εφημερίδα ήταν σε θέση να παρουσιάσει ειδήσεις για τι συνέβη στις 7/11 με το νέο ημερολόγιο. Το άρθρο έχει τίτλο: “Αι ταραχαί εις την Πετρούπολιν”: “Όθεν την στιγμή καθ ήν σταματούν αι πληροφορίαι ημών, υπήρχον εν Πετρουπόλει δύο εξουσίαι αντίθετοι: η του Σοβιέτ ήτις ήτο η επικρατεστέρα και η της Κυβερνήσεως της οποίας δεν είχεν εισέτι αναγγελθή ούτε η αναχώρησις ούτε η συνθηκολόγησις. […] Οι Μαξιμαλισταί κατείχον ούτω σπουδαία σημεία εις αυτό το κέντρον της πρωτευούσης και φαίνεται δύσκολον να αντιστή η Κυβέρνησις εκτός εάν δύναται να υπολογίζη επί βοηθείας ελθούσης έξωθεν”. Στην πράξη ο τίτλος του άρθρου δικαιώνεται μόνο με κάποιες αναφορές για αναταραχές που έγιναν σε επαρχιακές πόλεις της Ρωσίας, οι οποίες όμως κατεστάλησαν. Στην τελευταία σελίδα οι ειδήσεις παρουσιάζουν την κυβέρνηση των αναρχικών στοιχείων να ασκούν επιρροή μόνο στην Πετρούπολη και τη Μόσχα, ενώ οι στρατηγοί που ελέγχουν την επαρχία συγκεντρώνουν στρατό. Πλήρης περιγραφή των γεγονότων θα δημοσιευτεί μόλις στις 18/11. Τις επόμενες ημέρες η εφημερίδα απλώς αναπαράγει το φόβο των αντατικών κυβερνήσεων για τη σύναψη ειρήνης ανάμεσα στους μαξιμαλιστές και τη Γερμανία. Μεγάλη βαρύτητα δόθηκε στην κοινοποίηση της πρότασης του Τρότσκι προς όλους τους εμπολέμους για άμεση ειρήνευση. Στις 22/11 αναφέρει τη διακοπή των γερμανο-ρωσικών διαπραγματεύσεων επιρρίπτοντας την ευθύνη στους Γερμανούς και έμμεσα προβάλλοντας με θετικό τρόπο τις προτάσεις του Τρότσκι.
Πιο κατηγορηματικά εχθρική απέναντι στην επανάσταση ήταν η εφημερίδα Μακεδονία. Στις 13/11, το άρθρο γνώμης με τίτλο «το ρωσικό δράμα, αναφέρεται στο μυστήριο που παρακολουθεί όλη η ανθρωπότητα, δηλαδή τη «φοβερά πάλη μεταξύ των συνωμοτών του Λένιν και των ρώσων πατριωτών, οίτινες υπερασπίζονται ακλόνητοι την ελευθερίαν και την τιμήν της Ρωσσίας». Ο Λένιν χαρακτηρίζεται Λερναία Ύδρα και αναρχικός, η ρωσική δημοκρατία πιστή στο συμμαχικό αγώνα (ενώ ο συνωμότης Λένιν όργανο της γερμανικής προπαγάνδας) και ρητά δηλώνει την ευχή της επικράτησης του Κερένσκι και των άλλων που πολεμούν τη συμμορία των μαξιμαλιστών. Στις 21/11, παρουσιάζει τα επιχειρήματα των αντιμπολσεβίκων της Συντακτικής Συνέλευσης, ότι δηλαδή οι εκλογές απέδειξαν την υποστήριξη του ρωσικού λαού κατά του αυταρχικού καθεστώτος των Λένιν και Τρότσκι, παρότι δεν παίρνει τα όπλα εναντίον τους. Στις 23/11 αναφέρει την ήττα και τη συνθηκολόγηση του στρατού των Κερένσκι και Κρόσνωφ. Ταυτόχρονα, αναφέρεται στη ρήξη των διαπραγματεύσεων των μπολσεβίκων με τους Γερμανούς. Μάλιστα, στις 29/11 παρουσιάζει την ανακοίνωση του «περίφημου Τρότσκι». Ωστόσο, δεν σχολιάζει θετικά αυτή την εξέλιξη. Οι μπολσεβίκοι παραμένουν ένας μεγάλος εχθρός.
Ο δημοκρατικός και φιλοαντατικός Ριζοσπάστης της εποχής Πετσόπουλου – Γιαννιού διάκειται αρχικά εχθρικά στους μπολσεβίκους. Η βασική άποψη ήταν ότι είχε συγκροτηθεί ένα αντιμοναρχικό-δημοκρατικό μέτωπο στην Αντάντ που πολεμούσε τις αυταρχικές κεντρικές αυτοκρατορίες. Στόχος του πολέμου ήταν η ήττα και ο εκδημοκρατισμός της Γερμανίας. Στις 7/10, η εφημερίδα παρουσίαζε τους μαξιμαλιστές ως ανθρώπους των Γερμανών καθώς υποστηρίζει πως ένα μεγάλο ποσό από τα ταμεία του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γερμανίας πρέπει να δόθηκε στον Λένιν. Ωστόσο, τις ημέρες της επανάστασης η εφημερίδα δεν κυκλοφορούσε εξαιτίας της λογοκρισίας και συνεπώς δε διαθέτουμε εικόνα των άμεσων αντιδράσεων. Με την επανακυκλοφορία της στις αρχές του 1918, αποφεύγει να διατυπώσει κάποια επίσημη θέση. Ωστόσο, φαίνεται να διάκειται θετικά απέναντι στην προσπάθεια των μπολσεβίκων για ειρήνη προσπαθώντας να επιρρίψει τις ευθύνες για το αδιέξοδο στο γερμανικό παράγοντα.
Συγκεκριμένα, στις 5/1/1918, η εφημερίδα αναδημοσίευσε πλήρες άρθρο της Ιζβέστια με θέμα τις διαπραγματεύσεις στο Μπρεστ Λιτόφσκ. Με τίτλο Η προσωπίς κατέπεσε, η συντακτική ομάδα παρουσιάζει με το “σφοδρό κατηγορητήριον των μαξιμαλιστών κατά της Γερμανίας”. Προφανώς, ο αντιγερμανικός χαρακτήρας του άρθρου συμπλέει με τις γενικές διαθέσεις της εφημερίδας, ενώ παράλληλα μπορεί να διαπεράσει τη λογοκρισία. Το άρθρο ωστόσο παρουσιάζει στο ελληνικό κοινό για πρώτη φορά αδιαμεσολάβητα το λόγο των “μαξιμαλιστών”. Οι μπολσεβίκοι καταγγέλλουν την ψευτιά και τον κυνισμό των γερμανικών όρων της ειρήνης, αλλά και τη σιδηρά πυγμή της γερμανικής κατοχής σε διάφορες περιφέρειες της ρωσικής αυτοκρατορίας. Διαβεβαιώνουν πως δε θα πουλήσουν και δε θα παραδώσουν τους λαούς της Ρωσίας και ότι «οι Ρώσσοι εργάται δεν είναι καταπιεσταί», αλλά «χορηγούν ελευθερίας εις όλους τους λαούς, αλλά δεν εξασκούν δουλεμπόριον». Δηλώνει ότι “οι Ρώσσοι εργάται και στρατιώται έστειλαν τον Τσάρον στο διάβολο και εγονάτισαν την αστικήν τάξιν, η οποία παρέτεινε τον πόλεμον. Οι Ρώσσοι εργάται και χωρικοί επεθυμούν δικαίαν ειρήνην υπέρ όλων και εναντίον ουδενός”. Οι Γερμανοί παρουσιάζονται ανυποχώρητοι στο θέμα των κατεχόμενων εδαφών καθώς θεωρούν τους εαυτούς τους νικητές του πολέμου. Ως εκ τούτου, οι αυστρογερμανοί διέκοψαν τις συνομιλίες καταγγέλλοντας τον Τρότσκι για μη φιλική στάση, ενώ οι Ρώσοι φαίνονται αμυνόμενοι απέναντι σε μία νέα γερμανική επίθεση. Την επόμενη ημέρα, η εφημερίδα γράφει πως εάν ναυαγήσουν οι διαπραγματεύσεις, η Ρωσία θα κηρύξει γενική επιστράτευση.
Στις 7/1/1918, η σύνταξη αποδέχεται θετικά τις διακηρύξεις των μπολσεβίκων υπέρ του διεθνούς προλεταριάτου, αλλά αμφιβάλει ότι το γερμανικό προλεταριάτο είναι σε θέση να αντισταθεί στον γερμανικό ιμπεριαλισμό. Ταυτόχρονα, δημοσιεύει ειδήσεις σχετικά με μεγάλες διαδηλώσεις των σοσιαλεπαναστατών στην Πετρούπολη με αίτημα τη συντακτική συνέλευση. Στο επόμενο φύλο, 8/1, παρουσιάζει τους σοσιαλεπαναστάτες να επικρατούν στην Συντακτική, ενώ παράλληλα παρουσιάζει τις θέσεις των σοσιαλιστών. Τέλος, παρουσιάζει τον υπέρμαχο της άμεσης ειρήνης Λένιν να χάνει τον έλεγχο της εξουσίας από τους άλλους μπολσεβίκους. Με αυτόν τον τρόπο η εφημερίδα υποδηλώνει έμμεσα την προτίμησή της υπέρ των ηττημένων της επανάστασης και ταυτόχρονα υπέρ των συνεχιστών του πολέμου. Η εφημερίδα πάντως παραμένει συνεπής εν γένει στην υποστήριξη της ρωσικής επανάστασης δημοσιεύοντας το πρόγραμμα των μπολσεβίκων στις 9/1, χωρίς να σχολιάζει αρνητικά τη διάλυση της συντακτικής συνέλευσης. Ωστόσο, συνεχίζει να απουσιάζει ένα άρθρο γνώμης της σύνταξης.
Βασικό κριτήριο του ελληνικού αστικού Τύπου η συμμαχία με την Αντάτ, διαφορετική η στάση των σοσιαλιστών
Όπως προκύπτει και από τις τρεις εφημερίδες, η επανάσταση του Οκτώβρη αντιμετωπίστηκε ως ένα μεγάλο γεγονός ανάμεσα όμως σε όλα τα σημαντικά γεγονότα που συμβαίνουν σε συνθήκες πολέμου. Το κλίμα στο φιλοαντατικό κόσμο είναι αρνητικό απέναντι στους μπολσεβίκους, αν και με διαφορετικές διαβαθμίσεις. Σε κάθε περίπτωση, δεν κυριαρχούν οι βαρείς αντικομμουνιστικοί χαρακτηρισμοί του επόμενου διαστήματος. Συγκεκριμένα, η εικόνα που παρουσιάζει η εφημερίδα Εμπρός βρίσκεται πολύ μακριά από ερμηνείες περί πραξικοπήματος, μπολσεβίκικης δικτατορίας ή αιματηρών και βίαιων μπολσεβίκων. Μάλιστα, αντιλαμβάνεται την ύπαρξη δυαδικής εξουσίας στην Ρωσία ανάμεσα σε Σοβιέτ και Προσωρινή κυβέρνηση Κερένσκι. Απλά οι μαξιμαλιστές είναι πιο ακραίοι και ύποπτοι για τις σχέσεις τους με τους Γερμανούς. Εντελώς αντίθετη εικόνα παρουσιάζει η εφημερίδα Μακεδονία. Οι μαξιμαλιστές είναι αναρχικοί και τυφλά όργανα των Γερμανών και κατέλαβαν την εξουσία με τη βία. Ο ρωσικός λαός δεν τους θέλει, αλλά δεν τους πολεμάει κιόλας. Τα σχόλια απέναντι τους μποσελβίκους είναι ειρωνικά, ενώ σε καμία περίπτωση δεν διαφαίνεται να καλμάρει η εχθρότητα μπροστά στο ενδεχόμενο της διακοπής των συνομιλιών και της συνέχισης του πολέμου. Η εφημερίδα στηρίζει μια ένοπλη εξέγερση εναντίον των μπολσεβίκων. Ωστόσο και πάλι, η ρητορική περί βίας και πραξικοπηματιών απουσιάζει. Οι μαξιμαλιστές απλά είναι συνωμότες του γερμανισμού.
Από μία άποψη, δε θα μπορούσε να είναι διαφορετική η πρόσληψη της οκτωβριανής επανάστασης από τον ελληνικό φιλοαντατικό τύπο. Η κυβέρνηση εθνικής αμύνης προέρχεται εξίσου από ένα κίνημα που ανέτρεψε με τη δύναμη των όπλων έναν “κακό μονάρχη”, ενώ για καιρό συνυπήρχαν στην Ελλάδα δύο ανταγωνιστικές κυβερνήσεις, μία επαναστατική και μία νόμιμη. Με άλλα λόγια, η ανατροπή μίας “νόμιμης” κυβέρνησης για έναν δίκαιο σκοπό δεν συνιστά πολιτικό έγκλημα, εξάλλου οι αντατικές εφημερίδες είχαν υποδεχτεί με θέρμη την επανάσταση του Φλεβάρη. Απλά δεν είναι συμπαθείς οι ακραίοι μαξιμαλιστές. Εξάλλου, οι ελάχιστοι νεκροί των γεγονότων σε Μόσχα και Πετρούπολη αποτελούν σταγόνα στον ωκεανό αίματος που χυνόταν στα μέτωπα. Η διαμεσολάβηση της βίας για την επίλυση πολιτικών διαφορών είναι πρόβλημα, όταν προέρχεται από τους μαξιμαλιστές, αλλά δεν απομονώνεται ως ένα ίδιον χαρακτηριστικό του μπολσεβικισμού. Από αυτήν άποψη, ιδιαίτερα στην περίπτωση του Ριζοσπάστη, η υποστήριξη της δημοκρατικής ρωσικής επανάστασης εν γένει παραμένει αδιαμφισβήτητη. Το κεντρικό θέμα που φαίνεται να απασχολεί όλους είναι η ειρήνευση και οι φιλοαντατικοί κατηγορούν τους μαξιμαλιστές για τις προσπάθειες μιας ξεχωριστής ειρήνης.
Εντελώς διαφορετική ωστόσο είναι η στάση της Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης. Η Εργατική Σοσιαλιστική Ομοσπονδία συμμετείχε ήδη στο κίνημα του Τσίμερβαλντ και από τον Αύγουστο 1917 είχε τοποθετηθεί υπέρ της ειρήνης χωρίς προσαρτήσεις και αποζημιώσεις. Ως εκ τούτου, αποδέχεται με θετικό τρόπο την οκτωβριανή επανάσταση. Η ενοποίηση του ελληνικού σοσιαλιστικού κινήματος θα πραγματοποιηθεί, ένα χρόνο αργότερα με την ίδρυση του ΣΕΚΕ. Το ζήτημα της ειρήνης θα επιδράσει καταλυτικά στις συνειδήσεις των ελλήνων σοσιαλιστών. Η σύγκρουση ανάμεσα σε φιλοβενιζελικούς και αντιβενιζελικούς θα εξελιχθεί σε αντιπαράθεση ανάμεσα σε φίλους και εχθρούς της οκτωβριανής επανάστασης.
Στα 1919 ο Ευάγγελος Παπαναστασίου θα γράψει για πρώτη φορά άρθρα στον Ριζοσπάστη με θετική άποψη για τον Λένιν και τους μπολσεβίκους. Σύντομα, το αίτημα για σύνδεση με την Κομμουνιστική Διεθνή, που ιδρύθηκε το 1919, τέθηκε στους κόλπους του νεοπαγούς κόμματος. Το γεγονός αυτό δε θα πρέπει όμως να συνδεθεί μόνο με τον ενθουσιασμό για τις επιτυχίες της Οκτωβριανής Επανάστασης. Στις 2 Μάη 1919 άρχισε η απόβαση Ελληνικού στρατού στην Σμύρνη. Οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες την περίοδο που διεξάγεται η μικρασιατική εκστρατεία οδήγησαν σε όξυνση της κοινωνικής και πολιτικής κρίσης στην Παλαιά Ελλάδα. Η λαϊκή αντίδραση διογκωνόταν συνεχώς. Για πρώτη φορά στην Ελλάδα θα ξεσπάσουν πολιτικές απεργίες, δηλαδή απεργίες με πολιτικά και όχι συνδικαλιστικά αιτήματα. Το ζήτημα της ειρήνης όπως τέθηκε από τους μπολσεβίκους έγινε στην περίπτωση της Ελλάδας ξανά πολύ επιτακτικό.
